Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетті

Вид материала

Документы

Содержание Парламенттік биліктің қалыптасуы туралы The organization for security and cooperation in europe as a political institution Шет елдерде мамандарға сұранысты болжау тәжірибесінің қазақстанда қолданудың маңызы Образ «другого» как фактор безопасности Первая категория качеств – Вторая категория качеств – 9. Гумилев Л. Н. Миф и действительность. // Проблемы реконструкции в этнографии. - Новосибирск. – 1984. – С. 5 – 24

Подобный материал:

• Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің баспасөЗ орталығЫ, 24.63kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті «болашақ», 4480.5kb.
• Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
• Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің баспасөз орталығЫ, 38.13kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде осы оқу орнының студенттеріне, 157.57kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті кафедра : Халықаралық қатынастыр, 133.64kb.
• Диссертациямен Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ғылыми кітапханасында, 462.16kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының аға, 217.87kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 212.98kb.

^ ПАРЛАМЕНТТІК БИЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ТУРАЛЫ

Габдулина Б.А.

к.и.н., доцент

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ


Әлем тарихында заң қабылдаушы ұйым ретінде «төрт жүздік үкімет» (ертедегі гректердің басқарушысы Солонның заңы бойынша) және «бес жүздік үкімет» болғандағы белгілі. Парламенттің тарихы осы заңдардан бастау алады. Тарихтан белгілі болғандай, 1265 жылы Англияда арнайы мемлекеттік ұйым, испандық кортестер, француздардың штаты және басқа да заң шығарушы ұйымдар ортақ атауға ие болып - парламент деп аталған заң шығарушы органдар пайда болды. «pariamehtum» латын сөзі сол кезеңде «монахтардың түстен кейінгі әңгімесі» деген мағынаны білдірді. Бұл терминді ХІІ-ХІІІ ғасырларда монахтардың жиналысын белгілеу үшін қолданды. Англияда алғашында «parlamehtum» сөзі әртүрлі кеңестерді белгілеу үшін пайдаланылды. Ресейде бірінші «парламент» ұғымы өкілетті ұйым ретінде мемлекеттік думаға қатысты қолданылды. Большевиктердің билік басына келуінен кейін парламенттік түрдегі заң шығарушы ұйымдардың белсенділігі байқалды.

Бүгінгі таңда парламент өкілетті ұйымның атауы ретінде барлық дамыған елдерде қолданылады. [3, 6б].

Парламентаризм- белгілі бір билік жүйесі мен мемлекеттік құрылыстағы тиісті шешімдер қабылдауға құқы мен құзыреті бар сайлау арқылы құрылатын халықтың өкілді органының жұмыс әдісі. Парламенттік демократия дегеніміз – осы өкілді билікті парламенттің өз қызметінде жүзеге асыруының реті мен тәртібін анықтайтын қатынастар жиынтығы.

Парламентаризм – парламенттің басқа мемлекеттік органдармен өзара қатынасының қалыптасқан пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік тетіктерінде оның орны мен рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілді демократияның қызмет жасауы мен ұйымдастырылуының негізгі тәсілі.

Парламентаризм - мемлекеттік биліктің формасы емес, оны жүзеге асырудың әдісі. Әр мемлекеттегі заң шығарушы және атқарушы биліктер арасындағы байланыстардың негізінде парламент - шешуші рөл атқаратын демократиялық тәртіп. Парламентаризм қызметі, ең алдымен, сол елдің тарихи, саяси, демократиялық дәстүріне байланысты. Сондықтан бүгінде барлық елдерде еуропалық немесе ұлыбританиялық үлгідегі парламентаризмнің болуы немесе соларды талап ету негізсіз болар еді. Парламент және парламентаризм өзара сабақтас, өзара байланысты түсініктер, алайда олар пара-пар емес, олардың арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. [4, 8б].

Парламентаризмнің қалыптасып, қызмет жасап, дамуының басты және негізгі шарты - пәрменді парламенттің болуы. Парламентаризмге тән негізгі белгілер: оның құзіреттері мен өкілдіктері, заң шығарушы және атқарушы биліктер арасындағы еңбек бөлінісі, парламенттің алдында Үкіметтің есеп беруі мен жауапкершілігі. Мемлекеттік билік жүйесінде парламентаризм талаптарын түбегейлі орындау нәтижесінде парламент атқарушы билікке тежеме тепе-теңдік болып табылады да, оның бұл негізгі функциясы әлемдік парламенттік тәжірибеде үш түрлі бағытта жүзеге асырылады:

а) мемлекеттік қаржының жұмсалуына жария бақылау жасау;

б) үкімет қызметінің заңнамалық негіздерін анықтау және Конституция мен заңнамаларда анықталған өкілеттіктер негізінде жария бақылауды жүзеге асыру, реттеу;

в) үкіметтің нақты құрамының қызметін заңнамаға сәйкес жария ағымдағы бақылаудаумен жүзеге асыру.

Парламентаризмді тек биліктердің ажыратылуымен шектеуге болмайды. Бұл жердегі ең маңызды және мәнді мәселе - заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері арасындағы мемлекеттік функциялардың аражігінің айқын да сындарлы анықталуы

Сондықтан жалпы парламентаризмнің даму жолын, тарихын анықтау дүниежүзілік парламентаризмнің теориялық негізімен, даму жолдарымен әр мемлекеттегі парламенттік жүйенің үлгілерімен тығыз байланысты.

Парламент тек заңдарды қабылдайтын өкілдікті орган емес, ол сонымен бірге халық қалаулылары талқылаулар мен пікір таласы арқылы мемлекеттің, ұлттың мүддесіне сәйкес келетін саясатты белгілейді. Парламент демократиялық жүйесі қалыптасқан елдерде тек мемлекеттің бір тармағы ғана емес, сонымен бірге мәнді де маңызды жоспарларды асыратын, елдің дамуына қажетті құрал.

Классикалық парламентаризмнің үлгісі Ұлыбританияда пайда болып, қалыптасқаны белгілі. Еуропаның көптеген елінде парламентаризмнің дәл британдық үлгісі қайталанды деген пікір ғылыми әдебиеттерде жиі кездеседі. Бұл елде пайда болған парламентаризмнің негізгі элементтері тек парламенттік монархияларда ғана емес, сонымен бірге парламенттік республикаларда да орын алды.

Парламентаризмнің табиғаты мен принциптері жайында ХХ ғасырдың басында ең құнды пікір айтқан ғалымдардың бірі – ағылшын оқымыстысы Л. Дюги. Оның парламентаризм туралы пікірлері күні бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтқан жоқ. Л.Дюги парламентаризмнің басты белгілері: парламент пен үкіметтің ықпал мен бедел мәселелері бойынша елдегі тепе-теңдігі, олардың өз функцияларын жүзеге асыру барысындағы қимыл бірлігі және бір-біріне тұрақты да пәрменді ықпалы деп есептеді. [2, 21б] Дюганың пікірінше өзара тең құқықпен пайдаланатын парламент пен үкімет мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруда барлық салаларда бірдей қимыл бірлігін көрсетуі керек.

Саясаттанушы мен мемлекеттанушы ғалымдардың парламентаризм мәселелеріндегі көзқарастары Батыс Еуропаның жетекші елдерінің саяси жүйелеріндегі іс жүзіндегі жаңа өзгерістеріне байланысты болды. Осыдан, Де Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі нақтылы жағдайға қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі күні бүгінге дейін маңызды.

Демократиялық күштердің бас көтеріп, адамдардың құқықтық санасының оянуы арқасында атқарушы билік пен заң шығарушы билік арасындағы қатынастарда, олардың сипаты мен мазмұнында едәуір сапалық өзгерістер болып, парламентте демократиялық күштердің позициясының нығаюынан билеуші саяси күштер секем алып, оған күдіктене бастады. Осыған байланысты Дюганың ұсынысы: парламенттің қауіпті, жеке дара үстемдігін болдырмас үшін билік тармақтарының бірлесіп қызмет жасауына қол жеткізу керек. Ол егер биліктің барлық өкілеттіктері бір органның қолына жинақталса, ол міндетті түрде тиранияның заңсыздығына әкеледі деген құнды пікір айтты.

Шетелдік әдебиеттерде парламентаризм бірде режим, бірде мемлекеттік басшылық, бірде билік жүйесі, енді бірде принцип ретінде анықталады. Б.С. Крылов «парламент заң шығару, салықты анықтау, бюджетті қабылдау және бекіту, үкіметке бақылау жасау тәрізді басты функцияларды жүзеге асыратын басқару пошымы парламентаризм деп аталады» деген қорытындыға келді [2, 24б].

В.И. Лефитский де парламентаризмнің аса маңызды белгісі деп парламенттің үстемдігін есептейді. Ол «Қоғам мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасы жүйесінде мемлекеттік-биліктік функцияларды жүзеге асыруда парламент әуел бастан-ақ шешуші роль атқарған Ұлыбританияны классикалық парламентаризмнің отаны деп атауға болады» деп қорытындылайды [2, 25б]. Бұл анықтамалардың басты артықшылығы мынада: парламентаризм үшін ең бастысы парламенттің үстемдігі және мемлекеттік билік жүйесінде оның шешуші орнын мойындау.

Билік жүйесіндегі парламенттің орны қай елде де, ең алдымен, конституцияға және заңдарға байланысты екені белгілі болса, сол кезеңдегі

Де. Смиттің конституциялық теорияның белгілі бір елдердегі нақтылы жағдайға қарай ыңғайланып, икемделуі туралы пікірі күні бүгінге дейін, әсіресе, қазіргі Қазақстан үшін орынды. 19- ғасырдағы ойшылдар тәрізді Дж.Локк, Ш. Монтеське «парламенттің жеке дара, мемлекеттің тұтастығына қауіпті үстемдігін болдырмас үшін билік тармақтарының бірлесіп қызмет жасауына жету қажет, егер биліктің барлық өкілеттіктері бір органның қолына жинақталса, ол жазмыштың жазуымен міндетті түрде тиранияның заңсыздығына әкеледі» деп құнды пікір айтты. Ш. Монтескьенің билік тармақтарының өзара қатынасында белгілі бір басымдықты халықтан бастау алып, оның атынан билік жүргізетін заң шығарушы билікке беру, заңдарды әсіресе, салық саласында, «мәңгіге» - шегі көрсетілмеген ұзақ мерзімге қабылдау туралы ой-тұжырымдары елімізде парламентаризм перспективаларын зерттеп, бағалау үшін құнды. Оның әсіресе, мемлекеттің заң шығарушы билігі атқарушы биліктен гөрі өзгеріске түсіп, іріп-шіріген, бүлінген жағдайларда мемлекет құриды деген ескертуі – қай заманның парламентшілері үшін де,өзекті. [6, 288б].

Парламентаризмнің басты белгісі – халық өкілеттігі. Парламентаризмнің қалыптасып бекуі, оның сындарлы қызметі халықтың санасының артып, саяси процестерде өзінің саяси еркін әр қырынан, әлеуетті және толық көрсетуіне мүмкіндік береді. Сондықтан да Б.Н. Чичерин парламенттік басқару халықтың саяси кемелдігінің белгісі болып табылады деп ерекше атап көрсетті. [7, 175б].

Бір мемлекеттің қойнауында ешқашан өзара тең, құзіреті мен құқықтары бірдей билік тармақтарының болуы мүмкін емес. Олар ажырамайтын, бөлінбейтін, бірін-бірі толықтырар, өзара тығыз байланыстағы ұлттық мемлекеттік биліктің үш тармағы ғана болуы керек. Осы бір күрделі мәселе жөнінде кезінде Г.Гегель былай деп нақты ескерткен болатын: «Биліктердің бір-бірінен тәуелсіздігі туралы қисындардың негізгі қателігі – тәуелсіз биліктердің қалайда бірін-бірі шеттейтіндігінде жатыр. Ал түптеп келгенде, дәл осы, әсіресе, тәуелсіздік арқылы олардан ең алдымен талап етілуге тиісті мемлекеттің өзінің біртұтастығы жойылады [8, 339б]. Гегель заң шығарушы және атқарушы биліктердің тығыз бірлігі мен келісілген іс-қимылын, парламент пен үкіметтің бір команда ретінде қызмет жасауын қолдады. Халықтың өкілеттегі принципін неғұрлым толығырақ жүзеге асыру үшін президенттік басқару нысаны мен оның демократиялық құндылықтары мен бірге парламенттік республика да қолайлы екенін ашық айту керек.

Парламентаризмнің табиғаты, деңгейі, қоғамдық қатынастарға ықпалы ең алдымен парламенттік демократияда айқындалып, сонда ашылады. Парламенттік демократияны екі мағынада – сөздің тар мағынасында және сөздің кең мағынсында қарастыруға болады. Сөздің тар мағынасында парламенттік демократия дегеніміз- заңдарды қабылдаудың бүкіл технологиясы, парламенттің ішкі тәртібі, парламенттік құрылымдардың, фракциялар мен топтардың, парламенттік азшылықтың өзара арақатынасын белгілеген ережелер жиынтығы, олардың қызмет жасауының барысында туатын саяси-құқықтық процесс. Ал сөздің кең мағынасында парламенттік демократия, парламент пен оның депутаттарының мәртебесі туралы бүкіл заңнаманы конституциялық қағидалардан бастап, парламентке сайлауды және парламенттің басқа да мемлекеттік органдармен, қоғамдық-саяси институттармен арақатынасын, үнемі дамуы мен қозғалыстағы сан - салалы қызметін қамтиды. «Парламентаризм» деген түсінікті біздің еліміз жағдайында, парламенттік байланыстарды, заң шығару ісін талдау, осы мәселелер төңірегіндегі процестер мен құбылыстарды қамту, бағалау, Қазақстан Парламентінің алдағы даму болашағы, нығаю, және кемелдену сатыларын талдау тұрғысынан қолдануға болады.

Дж.Локк және Ш. Монтескье парламент институтының мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орны мен рөлін арнайы зерттеген. Биліктің бөліну теориясы туралы тағы басқа ойшылдар тұжырымдама жасаған. Бұл саяси құқықтық мұралар мемлекеттің билік тармақтарының табиғатын, олардың өзара қатынастарын, заң шығарушы органның өзекті мәселелерін зерттеуге негіз болды.

Парламентаризмге жан-жақты негіздемені ХVIII ғасырдың аяғында XIХ ғасырдың басында ағылшын философы Дж.Локк берген болатын.

Дж. Локктың заң шығарушы биліктің басқа биліктерге қарағанда ерекшеліктерін айқындай түсу мақсатында айтқан ойлары ерекше мәнді.

Ол заң шығарушы биліктің басқа биліктің түрлерімен салыстыра отырып нақты фактілер келтірді. Заң шығарушы билікті атқарушы және сот билігімен салыстыра келіп, Дж.Локк былай деп жазды: «Конституциялық мемлекетте ... тек қана жалғыз жоғары билік қана болуы мүмкін, анығында заң шығарушы, оған барлығы бағынады және бағынуы қажет...». «Заң шығарушы билік қажеттілік бойынша жоғары болуы қажет және қоғамның қандай бір адамдарынан немесе бөліктерінен тұратын барлық биліктер содан туындайды және соған бағынады». «Орындаушы билік, - заң шығарушы билікке бағынышты және есеп беретін билік болып табылады және тілегі бойынша өзгертілуі, қосылуы мүмкін» [9, 344б]. Сондай-ақ Дж.Локк заң шығарушы билік ең жоғары болғанымен, оның билігінің жоғары еместігін де айтады. Өйткені ол билік заң шығарушы болып табылатын тұлғаға немесе жиналысқа беріле отырып, қоғамның барлық мүшелерінің біріктірілген билігін ғана білдіреді, ал осы тұлғалар өздері қоғамға қосылғанға және осы билікті қоғамға бергенге дейін бастапқы ахуалда болғандағы биліктен артық бола алмайды. Бұл билік, барынша кең шеңберде алғанда, қоғамдық игіліктермен шектелген. Оның қоғамды сақтап қалудан басқа өзгедей мақсаттары жоқ. Сол себепті де мемлекеттегі ең жоғарғы заң шығарушы билік өзіне жағымды нәрсені жасай береді деу қателік. Сондай-ақ Дж.Локктың заң шығарушы орган өзінің заң жасау құқығын басқа біреуге беруге тиісті емес, өйткені ол құқықты халық сеніп тапсырып отыр деген ойы да маңызды. Бұл ойдан Дж. Локктың «Заң шығарушы биліктің ауқымы туралы» трактатында бірнеше рет қайталауынан заң шығарушы органның тікелей халықтың билігі болғандығынан екендігін түсіну қиын емес [10, 280б].

Мемлекеттік билікті бөлу жөніндегі саяси ғылыми ойды логикалық шегіне жеткізген 18- ғасырдағы француз ағартушысы Ш. Монтескье бірнеше елдердің құрылымын зерттей отырып, мемлекетте бірін-бірі тежеп отыратын билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу-мемлекетте саяси бостандықты қамтамасыз етудің басты шарты деген қорытындыға келеді [6, 288б]. Демек, ол билікті бөліп басқарудың қазіргі қолданып жүрген қағидасын жасады. Билік тармақтары арасындағы тежемелік принциптері жөніндегі бұл қағида кейін мемлекеттік биліктің бөлінісі қатаң жүзеге асқан елдерде конституциялық шешімін тапты.

Француздың ұлы ағартушысының ойынша, билікті бөлу мемлекеттік органдар арасындағы жай функцияны бөлу емес, бұл саяси күштердің саяси еркіндікті жүзеге асыруы үшін қажет бөлінісі болып табылады.

Ш. Монтескьенің «атқарушы билік бір адамның немесе мекеменің билігінде болса, онда бостандық болмайды. Егер сот заң шығарушы билікпен қосылса, онда азаматтардың өмірі мен бостандығы озбарлыққа тап болады, ал атқарушы органмен қосылса, онда сот қанауға мүмкіндік алады. Ал үш билік біріксе, онда бәрі тынады» деген ойлары бүгінгі күні де өз маңызын жойған жоқ.

Мемлекеттік биліктің бөліну теориясы құқықтық ойдың аса ірі өкілдері Жан-Жак Руссо, Кант, Гегель және тағы басқа ойшылдардың еңбектерінде кейін толыса түсіп, кейін жан-жақты дамытылды [1, 14б].

Алайда адамның өмір сүру тарихынан бастап заң шығарушылық және атқарушы биліктердің арасында әрқашан алауыздық, тіпті қатыгездік формалары болды. Атқарушы билік әрқашан заң шығарушы биліктің уысынан шығуға тырысты, ал заң шығарушы билік жоғары билікті өз қолында ұстау үшін үнемі бақылауда болды.

Қазіргі ғылымдағы парламентаризмді зерттеудің әр түрлі анықтамаларын қарастыру барысында парламентаризм күрделі және жан-жақты дамып жатқан құбылыс екенін көреміз. Мысалы: Н. Қалиевтің пікірінше «Парламентаризм – парламенттің басқа мемлекеттік органдармен өзара қатынасының қалыптасқан, пәрменді жүйесі, мемлекеттік билік механизмінде оның орны мен рөлін, тиісті мәртебесін қамтамасыз етуші өкілеттік демократияның қызмет жасауы мен ұйымдастырылуының негізгі әдісі» [2, 68б].

Еліміз Конституциясында Парламентке тұрақты қызмет істейтін орган ретінде мәртебе-сипаттама беріліп, соның арқасында заң шығару функциясы: заңдарды қабылдау; оларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу; заңдардың күшін жою немесе тоқтату; халықаралық шарттарды бекіту немесе күшін жою толассыз жүретіндігі атап көрсетілген. Парламент мемлекет басшысы, ел ішінде және халықаралық аренада Қазақстан атынан өкілдік ететін еліміздегі ең жоғарғы лауазымды тұлға Президентпен конституциялық-процессуалдық өзара қимыл бірлікте болып, белгілі бір өкілеттік билікке де ие.

Парламентаризмнің қалыптасып, нығайып, орнығу деңгейі, оның демократиялық режимдердегі өзінің бастапқы, тума табиғатына сай болуы әр елдің тарихи-ұлттық, рухани, саяси-демократиялық дәстүрлеріне, саяси-құқықтың мәдениеті деңгейіне байланысты болады.

Парламентаризм дамуындағы қазіргі сатысында біздің еліміздегі өзекті мәселе - қолда бар өкілеттіктер мен құзіреттерді толық, орынды және өз уақытында және ел мүддесі үшін тиімді пайдалана білуде жатыр. Көптеген саясаткерлер, ғалымдар, парламентшілер Парламент өкілеттігін кеңейту мәселесін орынды көтеріп жүр.

Кезінде Қазақстан Парламентінің депутаты, профессор А.Айталы «... парламент белгілі бір өкілеттіктерге ие болуға тиіс, онсыз парламентаризм болмайды.... бізде парламентаризм әлі бекіген жоқ» деп түйіп, оған ең алдымен бақылау функциясының қажеттігін ерекше атап көрсетті. [11, 19б]. Академик С. Зимановтың: «президенттік билік тиімді жұмыс істейтін парламентсіз ешуақытта да әлеуетті де беделді бола алмайды. ... Парламент өз орнында болуы үшін ... оның мәртебесін, депутаттардың мәртебесін көтеру керек. Ал, әзірше, атқарушы билік Парламентке, депутаттарға шектен тыс үстемдік көрсетуде» [12,16-17б.] деген пікірі елімізде парламентаризмді нығайту үшін өз қызметін атқарды деп айтуға болады.

1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясы ел тарихында мемлекеттің жоғарғы өкілетті органын белгілеу үшін «парламент» ұғымын алғаш рет қолданып, маңызды сипатына орай аталмыш органды әлемдік практикада қалыптасқан парламенттік модельге сәйкестендірді. Негізгі заңның 5 тарауының ережесіне сәйкес мемлекеттік органдар жүйесіндегі ерекше орын Республика Парламентіне берілген болатын. Себебі бүкіл мемлекеттік механизмнің ұйымдастырылуы мен қызметін негіздейтін заңдарды талқылау тапсырылғанды. Біртұтас мемлекеттік биліктің бөлінісі жүйесіндегі Парламенттің мұндай айрықша орны осылайша елдің қолданыстағы құқық желісіндегі және мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасындағы заңдарды орындайтын функциялармен де байланысты болып келеді. Қазақстан Республикасы Парламентінің негізгі функциялары заң шығарушы және өкілетті болып табылады. Негізгі емес болғанымен де маңызды функцияларына бақылау және мемлекеттің жоғарғы органдарының кадрларын қалыптастыру функциясы жатқызылады. Парламенттің негізгі емес функциялары оның конституциялық потенциялын жүзеге асыруда маңызды мәнге ие.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Бәкіров Ә.Қ. Қазақстан Республикасы кәсіби Парламентінің қалыптасуы: саясаттанулық талдау с.ғ.д. дисс.автореф. –Алматы, 2006 -14б.
   
2. Қалиев Н.Қ.Қазақстан парламентаризмі.-Алматы: Қазақстан;-2003-5 б.
   
3. М.Ю. Калинкина Парламентаризм-Астана, 2007-8 с.
   
4. Ғылыми-ақпараттық анықтамалық «Парламентаризмнің даму келешегі; әлемдік тәжірибе және Қазақстан» Астана, 2007-8 б.
   
5. Баглай М.В. Конституционное право РФ Учебник.-М, 1988.-111 с.
   
6. Монтескье Ш. Избранные произведения Соб. Соч. Т.3-М.,-288 с.
   
7. Чичерин Б.Н. О народном представительстве. М., 1966-175 с.
   
8. Гегель Г. Философия право. –М., 1992.- 339 с.
   
9. Локк Дж. Два трактата о правлении. Книга вторая. Сб.соч Т.3.-М., 1988 с. 344
   
10. Локк. ДЖ. Басқару туралы екі трактат /Ауд. М.Ө. Иманбаев.-Алматы: Раритет, 2004.-280 б.
    
11. Айталы А. Казахстанкий парламентаризм. //Саясат –Pojicy. -2001.-№4. - 19 с.
    
12. Зиманов С. Законы и критерии их эффективности.// Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары: Тәуелсіз Қазақстандағы парламентаризм: жай-күйі мен проблемалар.-Астана,2002, 16-17 б.
    

^ THE ORGANIZATION FOR SECURITY AND COOPERATION IN EUROPE AS A POLITICAL INSTITUTION

Eurasian National University

named after L.N. Gumilev

4-year student of International

relations degree in Political Science Kamyssova B.Y.

The Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE) brings together 56 States, including all European countries, USA, Canada and the CIS countries.

In recent years there was noticed a growth of the OSCE on the international arena. The world community accepted the role of the Organization in the promoting of stability on the European continent, in the implementation of preventive diplomatic policy, in the promotion of democratic development in member countries, in the formation of new European security architecture for Europe of the XXI century. Prestige and influence growth of the OSCE contributes to increased interaction and cooperation with the UN, Council of Europe, European Union, NATO, as well as an active dialogue with the countries of the CIS.

The predecessor of the OSCE was created in the early 70-ies named the Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE). It has the status of a multilateral forum for negotiations between East and West.

Due to the Finnish Government invitation the first multilateral preoperational negotiations (WFP) began in the Dipoles (a suburb of Helsinki) on November 22, 1972. Heads of diplomatic missions from 32 European countries, USA and Canada were participating to the WFP. As a result the Helsinki consultations identified not only the organizational issues of the forthcoming conference, but its main substantive issues that were reflected in the "Blue Book". According to the "Blue Book" Conference on Security and Cooperation in Europe carried on in three stages [1].

From 3 to 9 July 1973 in Helsinki was the first stage of the Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE). Ministers of 35 European countries (except Albania), as well as the U.S. and Canada spoke in favor of the CSCE prospects, as a result it was the beginning of "Helsinki process".

The second stage was held at the expert level in Geneva from September 18, 1973 to July 21, 1975.

The third and final phase of the Summit was held in Helsinki from 30 July to 1 August 1975 and ended with a solemn signing of the Helsinki Final Act. In the final act the States parties recorded their agreement to continue the multilateral process initiated by the Conference through the deep exchange of opinions on the implementation of the Final Act provisions and the tasks identified by the Meeting.

Helsinki Final Act included three main sets of recommendations called "baskets" [2].

The first group of recommendations included military-political aspects of security. It contained the principles that States Parties should be guided in their bilateral and multilateral relations, as well as confidence-building measures in military sphere.

The second group focused on economical, scientifically, technological and environmental collaboration.

The third group applies to cooperation in humanitarian and other fields, including human rights issues and information.

The Helsinki process created a real qualitative change in relations between East and West, expanded the scope of interstate relations. It included new areas of cooperation, the most important of which were the human rights and environmental protection. As there must be a "human dimension" in the international relations which brings a direct benefit to the people, the duties in this area were found to represent a legitimate concern to all States Parties and not related entirely to the internal affairs of a State.

The abovementioned information allows to make the following conclusions:

In the ideological confrontation of the CSCE brought together a broad composition of the States which have entered into it as a "sovereign and independent states and in the condition of full equality."

One of the greatest achievements of the CSCE was the integration of various security elements the analysis and implementation of which began with a comprehensive approach.

Decisions were taken by consensus at the meeting. Therefore, the decision making process is often acquired not less important than the decisions themselves. Although as the decision of the CSCE had not legally but politically binding, it gave considerable flexibility to the Meeting.

Thus, the CSCE has acted as a catalyst for strengthening security and cooperation in Europe in 70's and 80's, has introduced elements of multilateralism in the bipolar inter-state relations, has opened the era of democracy, peace and unity in Europe [3]. Nowadays, the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE) is working closely with leading international and regional organizations and institutions.

The Organization for Security and Cooperation in Europe is an important part of the European security architecture along with the UN, NATO, EU, CIS. The range of the OSCE scope covers a wide range of issues which inevitably leads to the intersection with other institutions’ interests. Since 1990 to avoid a duplication of functions there has been introduced the practice of intensive informal and formal consultations between the OSCE and other actors in the European institutions dealing with security issues. The Helsinki Document 1992 "The Challenge of Change" noted that "reliable peaceful order in our community of nations will be based on complementary institutions, each of whom will act in its own sphere and have their own responsibilities." The security platform based on cooperation adopted at the summit in Istanbul in 1999 and identified the basic principles of OSCE's relations with other international organizations [4].

In recent years the OSCE pays a great attention to its contacts with non-governmental organizations. Mutual cooperation is carried out in the field of human rights, civil society development on the environment, economy and security. The main channel for contacts with the OSCE / ODIHR is a range of non-governmental organizations. OSCE Mission also maintains active contact and cooperation with NGOs in areas of direct relevance to their mandate such as human rights and minority issues, gender issues, election monitoring and humanitarian assistance as well as strengthening civil society.

Republic of Kazakhstan became a member of the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE) in January 1992. Joining the organization was motivated by the desire of the Republic of Kazakhstan to actively participate in European processes that allows to develop and practice the principles outlined in the Helsinki Final Act of 1975 and other documents of the OSCE [5]. Kazakhstan as a qualified and responsible member of the international community, where our country has had important functions of maintaining geopolitical stability and security in the region, attaches great importance to cooperation with the OSCE.

The interests of Kazakhstan meet the comprehensive approach practiced to security issues in three dimensions: military-political, economic and environmental, and humanitarian. Kazakhstan joined the OSCE on Jan. 30, 1992, almost immediately after independence. It was accomplished on the second meeting of the Council of OSCE foreign ministers held in Prague. At the same time with us 10 countries of the former Soviet Union joined the OSCE. they are Armenia, Azerbaijan, Belarus, Kyrgyzstan, Moldova, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraine and Uzbekistan. Prior for that the OSCE had sent a letter in which Kazakhstan has taken all obligations within the OSCE [6].

This fact indicates that almost all former Soviet republics were simultaneously joining the Organization. If Kazakhstan had not done this, then we would simply not understand.

In addition, Kazakhstan has pursued a number of objectives.

The OSCE, as is evident from the title, deals with issues of strengthening security in the participating countries. Thus the immature state such as Kazakhstan in early 1992, wanted by all means ensure its security including the way of participation in international security structures.

The Republic of Kazakhstan considers the Organization for Security and Cooperation in Europe as one of the key mechanisms of international security and cooperation. OSCE, with its unique geographical composition of participants, the interaction of experience and accumulated tools, has played and continues to play an important role in maintaining the security architecture in the vast area from Vancouver to Vladivostok.

The Republic of Kazakhstan is actively working in the OSCE, and regarding it as a basic tool of international diplomacy objective of development in all dimensions - military, political, humanitarian, economic and environmental. In general, the participation of Kazakhstan in the OSCE as in consultation with the multilateral forum on preventive diplomacy is one of the Republic elements to involve into the European security structures and to contribute the stability maintaining in Eurasia. According to the words of the President of Kazakhstan, Nursultan Nazarbayev: "Kazakhstan is a staunch supporter of strengthening cooperation with the OSCE as one of the most authoritative international organizations" [7].

Noting the importance and role of the OSCE in the world and regional and international processes, K. Tokayev talked about the most important range of issues discussed within the organization: "Improving the effectiveness of the OSCE and the creation of a new security cooperation system between the OSCE and the UN, conflict prevention and crisis; peacekeeping activities, regional issues, the Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security, and the future of arms control and nonproliferation of mass destruction weapons, the human dimension, economic dimension and relations with non-members of the CSCE" [8].

Kazakhstan’s chairmanship will come at a crucial time for the OSCE as it struggles to remain relevant and effective and to bridge the gap among OSCE participating States on the question of the organization’s main priorities. While the chairman’s authority is constrained it nevertheless sufficient to have a significant effect on the Organization’s work, including in the human dimension, and will be instrumental in shaping the OSCE’s response to any crises that arise in Eurasia in 2010.

The democratization course in Kazakhstan on development of free markets and security is keeping the traditions and standards of the OSCE. We see the strengths of the OSCE institutions and clearly understand the usefulness of their recommendations. This course of political reform in our country takes into account the culture and history of the Kazakh people.

Election of chairman of the OSCE in 2010 will help Kazakhstan to move forward to achieve all the objectives of the OSCE as well as lead the other countries on the path of reform. This decision will strengthen the regional organization and will serve as an important signal to all countries that their efforts are appreciated and will be appreciated.

The choice in favor of democracy taking into account the experience of leading states in the West and East - the only possible for Kazakhstan. Therefore, democratic development will be more successful and dynamic with the active cooperation within the OSCE values and standards which Kazakhstan is fully shared.

References:

1. Alesin V. UN and regional organizations in the era of globalization - Astana, 2007.
   
2. Outcome Document of the Vienna meeting representatives of the CSCE. - Moscow. / / Politizdat, 1986.
   
3. Volkov, Republic of Kazakhstan and international cooperation / / Panorama, 12/04/2004.
   
4. Official website of the Organization for Security and Cooperation in Europe / / ссылка скрыта
   
5. Baizakova K.I. Cooperation of the Republic of Kazakhstan to the OSCE to combat threats and challenges to regional security / role and prospects of the OSCE in the modern world: Proceedings of the Round Table "(May 21, 2008). Almaty, 2008.
   
6. Official website of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan / / ссылка скрыта
   
7. Speech by President of the Republic of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev at the expanded board of the Ministry of Foreign Affairs of Kazakhstan 07.06.2005 / / Diplomatic Courier, 2005. № 2 (4). S. 191.
   
8. Tokayev K.K.: Under the banner of independence: essays on the foreign policy of Kazakhstan / Almaty, Білім, 1997 .- 736 pp.
   

^ ШЕТ ЕЛДЕРДЕ МАМАНДАРҒА СҰРАНЫСТЫ БОЛЖАУ ТӘЖІРИБЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДА ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ


Тағаева Сәуле Базарбекқызы

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ,

әлеуметтану кафедрасының

аға оқытушысы

Бүгінгі таңда еңбек нарығын болжау проблемасы Қазақстанда өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру» стратегиясындағы төртінші басымдық- осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру  және Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуіне, осы заманғы білім беру және білікті кадрлар даярлау жүйесін дамытуға арналған. Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі [1].

Мамандарға сұранысты мемлекеттің болжау тәжірибесі көптеген дамыған мемлекеттерде жүргізіледі. Еңбек ресурстарына сұранысты болжаудың барынша сапалы жүйесінің бірі АҚШ-та құрылған, онда мамандарға сұранысты болжау қырық жыл бойы жүргізіліп келеді; онымен еңбек министрлігінің бөлімшелері айналысады. Қазіргі уақытқа дейін болжам екі жылға құрылып келген, қазір ол онжылдыққа жасалады және әрбір екі жылда жаңартылады, сонымен қатар, соңғы көрсеткіштер жарияланып тұрады, әрбір жекелеген штаттан жеке болжамды құру талап етіледі.

Әдістемелік көзқарастан алдыңғы деп Нидерланды еңбек нарығын болжау жүйесі саналады. Болжам мұнда экономика секторлары, кәсіптер және білім беру типтері барынша көп саны үшін жасалады, жаңарту әрбір екі жылда жүргізіледі. Голланд моделінің ерекше сипаты мұнда басқа мемлекеттерде жасалатын сияқты еңбек нарығына сұраныстар мен ұсыныстардың жалпы көрсеткіштеріне емес, жаңа жұмыс орындары саны мен еңбек ресурстарының ағынына жасалады. Сонымен қатар, Нидерландыда бірнеше мемлекет провинциялары үшін жеке болжамдар жасалады.

Ұлыбритания. Ұлыбританияда «Жоғары білім талаптары туралы өтініш» жыл сайын жарияланады, бұл академиялық қауымдастықпен, жұмыс берушімен, кәсіподақ ұйымдарымен және үкіметтік құрылымдармен бірлесіп орындалады. Осы құжатта максималды деңгейде еңбек нарығы талаптарын өзгерту ескеріледі. Осындай құжат бітірушілердің кәсіби қызметке жарамдылығы стратегиясын әзірлеу және іске асыру жоғары оқу орындары үшін бағдар болып табылады .

Германия. Неміс жұмысшылары қауымдастығы конфедерациясымен 2003 жылғы қыркүйек айында екі деңгейлі жоғары білім беруді енгізу туралы меморандумы жарияланды. Құжат университеттерге деген үндеуден тұрады:

• Білім беру процесінде қоғамның практикалық қажеттіліктерін көрсетуге, қолданыстағы шынайылықтарға бағдарлануға талпыну;
  
• мамандарды дайындау ұзақтығын қысқарту;
  
• жоғары білімді интернационализациялауға талпыну;
  
• жақын болашақта дәстүрлі бір деңгейлі жіне жоғары білім берудің жаңа жүйесінің «өмір сүру» кезеңін аяқтауға және толығымен екі деңгейлі дайындыққа өту;
  
• бітірушілердің кәсіби қызметке жарамдылығын қамтамасыз ету үшін оңтайлы келістерді іске асыруды қарастырып, нақты базалық дайындықты ұсынатын бакалавриат бағдарламасын жасау;
  
• студенттерді тұрақты кәсіби дамыту және оқыту мәдениетіне үйрету; студент бастапқыда оның алдағы уақыттағы кәсіби өсуі бірнеше жыл практикалық қызметінен кейін магистратура бағдарламасы бойынша оқуға немесе оқытудың ресми және ресми емес құрылымдарында қосымша дайындықты алуға университетке келу мүмкіндігімен байланысты екенін білуі қажет;
  

Меморандумда неміс жұмыс берушілері олардың болашақ кәсіби қызметі тұрғысынан кадрларды дайындаудың талап етілетін сапасын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейтін бар бакалавриат бағдарламалары туралы үстірт өзгерістер реформалары барысындағы іске асыру қауіптілігі туралы ескертеді. Олар бизнес-қауымдастыққа интенсивті қатысу кезінде бұрынғы бағдарламаларды қайта толық қарау қажеттілігін растайды.

Неміс жұмыс берушілерінің қауымдастығы оқу бағдарламаларының стандартталуы және үйлестірілуі жоғары білім беруді дамытуда қате келіс болып табылады, өйткені өзгеріп жатқан талаптарға сәйкес оларды жаңартуды реттейді. Оның пікірінше, университеттер еңбек нарығының өзгеруіне байланысты қоғамға білім ұсынуда әртүрлілікті қол жеткізе отырып, жеке бағдарламаларын өзі қалыптастыруы қажет.

Біздің ойымызша, білім беру мен бизнес-қауымдастықты жақындастыру басқа да қауіптердің туындауы мүмкіндігін жасырады. Бағдарламалардың немесе жоғары оқу орындарының жекелеген ірі компаниялардың мүдделеріне сөзсіз бағынуы, жалпы қоғамның, жергілікті қауымдастықтар сияқты, барынша кең мүдделері мен тұтынушылықтарына менсінбеушілікке әкеп соғуы мүмкін. Мұндай жағдайлар Ұлыбританияда да орын алды.

Франция. Франциядағы әлеуметтік жүйесі білім беру жүйесімен (мұнымен жастар істері, ұлттық білім беру және ғылым министрлігі айналысады) және еңбек саласымен (Әлеуметтік саясат, еңбек және ынтымақ министрлігі) тығыз байланысты. Франция жалпы жастар жұмыссыздығының жоғары деңгейіне тап болды және жоғары мен орта білім арасындағы шек те барынша шартты (дипломның көп саны болады, оның жартысы дерлік жоғары білімге тиесілі). Сондықтан жұмысқа орналастыру бағдарламасы жоғары оқу орнының бітірушілеріне ғана емес, одан да кең 16 жастан 26 жасқа дейінгі жастарға да арналған.

Әрбір мемлекеттік жоғары оқу орнында және көпшілік жағдайда жеке оқу орындарында студенттерге көмек ретінде бағдарлар қызметі, әрбір департаментте (әкімшілік-аумақтық бірлік) – мемлекеттік оқу және кәсіби бағдарлар орталықтары құрылған. Нәтижесінде, «оқушылар ата-аналарының, оқытушылардың, бағдарлар қызметінің персоналы мен таңдап алынған саладағы мамандардың көмегімен өз қалауы мен қабілетінен өзінің оқу және кәсіби бағдар жоспарын әзірлейді. Бұған әкімшілік, жеке ұжымдар, кәсіпорындар мен қауымдастықтардың мүдделі тұлғалары жәрдемдеседі».

Жоғары білімді кәсіби ортамен біріктіретін екінші маңызды бағыт мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардағы стажировкалар практикасы болды. Бұл практика міндетті болып табылмайды, Білім беру туралы заңдарда оның мүмкіндігі ғана декларацияланады. Бірқатар жағдайда стажировка қолданылатын нақты салалар туралы айтылады. Мысалы, «техникалық оқу орындарының оқытушыларын оқытумен келісілген қабылдау мүмкіндігін болжайтын университтік педагогикалық институттар оқыту орталықтарында стажировка сараптамасы түрінде ұйымдастыра алады».

Бұл бағыт Еңбек кодексінде дамиды. 16 жастан 25 жасқа дейінгі жастағы әрбір жас адамға (білім деңгейіне қарамастан) өз білімін ауысымдық оқыту жүйесі шеңберінде өз білімін толықтыру құқығын береді. Оқытудың мақсаты жастарға кәсіби біліктілікті алуға, кәсіби қызметке дайындалуға көмек көрсету болып табылады. Жүйеге кәсіпорындағы практика және жұмыс графигі шеңберінде таратылған оқыту енеді (ол мемлекеттік немесе жеке жеке оқу орындарымен жүргізіледі). Оқыту жеке немесе типтік еңбек шарттары, сондай-ақ стажировкалар шеңберінде ұйымдастырылды.

Кәсіби құрылғылар шарттары үш типті болуы мүмкін: «бастама-жұмыспен қамтушылық», «жұмыспен қамтушылық – ынтымақтастық» және “консолидацияланған». Оларды біріктіру қиындықты өткерген, біліктілігі жоқ немесе біліктілігі аз адамдарға арналған.

Мерзімсіз немесе мерзімді (1-ден 2 жылға дейін) шарт «бастама-жұмыспен қамтушылық» жәрдемақы алмайтын біліктілігі жоқ 26 жасқа дейінгі жас адамдарға арналған. Бұл Шарт жеке сектордағы кез-келген жұмыс берушімен жасасуы мүмкін. Оқыту жұмыс уақытында болуы мүмкін. Оқытуда көмекті қамқоршы көрсетеді.

«Жұмыспен қамтушылық-ынтымақтастық» шарты жұмыссыз адамдарға пайдалы қызметті ұсына отырып, оларды белсенді өмірге қайтып әкелуді көздейді. Шарт мерзімі мән-жайларға байланысты 3 айдан 2 айға дейін ауытқиды. Шарт жұмысқа орналасумен байланысты күрделі проблемаларды өткеріп жүрген 18 жастан 26 жасқа дейінгі жас адамдарға арналған. Қызметкер кәсібиаралық минимум негізінде жалақы алады.

«Консолидицияланған» мерзімді немесе мерзімсіз шарттың әрекеті аяқталғаннан кейін жұмыс таппаған тұлғаларға, Шарттың өткен нысаны, сондай-ақ жұмысқа орналасуда қиыншылық өткеріп жүрген тұлғаларға, әсіресе 18-ден 26 жас аралағындағы жастарға арналған. Осы Шарттың қолданылу мерзімі бір жылды құрайды және жыл сайын ұзартылуы мүмкін, бірақ барлығы бес жылдан аспауы қажет [2].

Сонымен, Францияда мемлекет және мемлекеттік емес ұйымдар жастар жұмыссыздығы проблемасын шешу үшін көп жұмсайды. Жоғары оқу орнын бітірушілері арасында бұл проблема аса күрделі емес, сондықтан бағдарламалардың көпшілігі жалпы жастарға бағдарланған.

Жоғары білім мен зерттеулер саласындағы еуропалық саясат сол фактіні басып көрсете отырып, жоғары білім еңбек нарығында табыстың индикаторына айналады, мынадай тұжырымдаманы алға тартады, ол: «жұмысқа орналасушылыққа жарамдылық» және «жақсы оқытылған кәсіби маман» тұжырымдамасы.

Бұл тұжырымдамалар Болон процесі шеңберінде көптеген пікірталастар барысында алға тартылды.

Жұмысқа орналасуға жарамдылығы жұмысқа орналасу мүмкіндігін және бітірушінің өзі таңдап алған еңбек қызметінде сол бітірушінің мүддесінде, сондай-ақ, еңбек ресурстары, қоғам мен жалпы экономиканың алдағы уақыттағы дамуында табысты жұмысын арттыратын, оқу жетістіктері (дағдылар, білім және жеке қасиеттер) жиынтығын білдіреді.

Қазіргі кезеңгі Қазақстан үшін жұмыс күшінің аса жоғары біліктілігі проблемалары бойынша дамыған мемлекеттер тәжірибесі қаншалықты өзекті? Кеше ғана сағым болған жұмыс күшінің аса жоғары біліктілігі Қазақстан жағдайында шынайы болып табылады. 2008 жылға сараптамалық бағалауға сәйкес, 19-24 жас ерекшелігі когортындағы жас адамдардың жартысынан артығы жоғары білімі болады [3].

Олардың барлығы дерлік еңбек нарығына біліктілігіне сәйкес жұмыс орындарын таба ала ма? Бүгінгі таңда біз еңбек нарығының жоғары білімді жұмыс күшіне, басқа сөзбен айтқанда жоғары білімі бар қызметкерлерге шамадан артық ұсынысына табиғи бейімделу процесін бақылаймыз. Нарықтық механизмдер деңгейінде жұмыс күшінің аса біліктілік проблемасы өте оңай шешіледі. Жоғары білімі бар «артық» мамандар ұқсас біліктілікті талап етпейтін ұстанымды ұстанады. Осы уақытта жоғары оқу орны ұсынатын және жұмыс берушіге қажетті мамандықтар жиынтығы арасында айқын теңсіздікті (шынымен, негізінен субъективті бағалау негізінде, өйткені аталған саладағы оңтайлы зерттеулер әлі жүргізілген жоқ). Теңсіздік проблемасы өте қарапайым жолмен шешіледі, біріншіден, жұмыс берушілер негізінен қайта біліктіліктен өту бойынша шығындарды қызметкердің өзіне жүктейді (ерекше және жоғары біліктілікті талап ететін өнеркәсіп секторлары, жоғары технологиялы салаларды ұсынады), бұдан «асыра көрсетілген» екінші жоғары білім институты шығады. Екіншіден, жұмыс берушілер жалақы ставкасын төмендету түрінде қызметкерлердің «айыппұлы» үшін жұмыс берушілер қосымша мүмкіндік алады, өйткені мамандар қойылатын талаптарға толығымен сәйкес келмейді.

Түрлі мемлекеттердегі болжау жүйесін талдай отырып, Қазақстан жағдайында қандай қиындықтар орын алатындығын анықтауға болады.

Біріншіден, бұл техникалық қиындықтар, бұлардың қатарына мыналар жатқызылады:

1. 
   әлсіз, статистикалық мәліметтерді жинау және топтаудың кеңестік әдістемесі;
   
2. бітірушілердің «мансаптық тағдыры» бойынша деректердің болмауы;
   
3. жұмыс берушілердің тұрақты сауалнамаларының болмауы;
   
4. экономика секторлары бойынша тиісті макроэкономикалық болжамның болмауы (максималды санда шекті егжей-тегжейлі ұсынылған).
   

Екіншіден, қоғамның ерекшелігімен (институционалды проблемалар) байланысты проблемалар, атап айтқанда:

1. 
   білімге инвестициялық жүйе ретінде қарамау қатынасы. Бұдан мынадай мәселе туындайды: болжам не үшін қажет, егер оған нақты қызығушылық тудырмаса, ол кім үшін жасалады?
   
2. жоғары білім девальвациясы мен формализациясы.
   

Мүмкін шаралар ретінде мыналар қажетті деп ұсынылады:

1. 
   аспаптық проблемаларды шешу;
   
2. халықтың мониторингі мен тұрақты зерттеу желілерінің дамуы. Бұл арада сөз панельдік зерттеулер өткізу – үй шаруашылығының республикалық сауалы және шамамен 2 жылда 1 рет мерзімділігімен жұмыс берушілерді таңдап зерттеу.
   
3. бұрынғы студенттер мансаптарының мониторингі (пилоттық жоба ретінде республиканың 1-2 жоғары оқу орны қатысады).
   
4. экономика секторлары бойынша тұрақты макроэкономикалық болжамдарды жасау бойынша шараларға бастамашылық жасау.
   
5. Институционалды проблемаларды шешу.
   

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру» стратегиясы.
   
2. Parnes H. Forecasting Educational Needs for Economic and Social Development, OECD, Paris. 1962.
   
3. Дамитов Б.К., Ермеков Н.Т., Можаева О.И., Бекенова А.Б., Бекиш Р.М., Головатая Г.И., Егимбаева Ж.К., Бондарь Л.А. Национальный доклад о состоянии и развитии образования в Республике Казахстан (краткая версия). Астана, 2008.
   

^ ОБРАЗ «ДРУГОГО» КАК ФАКТОР БЕЗОПАСНОСТИ

(ИСТОРИЧЕСКИЙ АСПЕКТ)


Ковальская Светлана Ивановна,

д. и. наук, профессор кафедры

истории Казахстана ЕНУ им. Л.Н. Гумилёва


Эта статья посвящена анализу процесса формирования образа туркмена в русской и туркменской литературе XIX века через изучение двух типов восприятия – «свой» и «чужой». Цель статьи – выявить социокультурные границы, отделяющие «своих» от «других»: этническую характеристику, степень готовности к контактам, способность понять и принять иные модели поведения. В самом первом приближении «другой» – человек, не похожий на меня, обладающий иными характеристиками. И от того, какими чертами он наделяется, зависит наше к нему отношение, ощущение собственной безопасности или его отсутствие.

Проблема «образ другого» или «иного», «свой» и «чужой» – одна из ключевых в современных общественно-гуманитарных науках, в том числе и в исторических исследованиях. Она неоднократно поднималась на страницах различных изданий, хотя в собственно исторической науке, в том числе и казахстанской, она почти не рассматривалась, или же данная тема изучалась через анализ иных проблем – культурное взаимодействие, культурные или политические контакты, международные отношения и т.п. В этих случаях суть указанной проблематики растворялась в более общей тематике. Отчасти это связано и с недостаточной теоретической разработанностью самой темы – «образ другого», непродуманностью методики ее изучения, круга относящихся к ней вопросов и приемов анализа источников.

Образ страны и ее народа – это чаще всего некоторый объем объективной информации, преломленный в индивидуальном или коллективном мировосприятии и системе ценностей. В последнее время все чаще предпринимаются попытки изучить, как представлен образ «другого» в различных культурах. Список работ, посвященных этой теме весьма обширен, например, работы А.Я. Гуревича, К.Н. Юзбашяна, С.И. Лучицкой, ссылка скрыта, Слезкина Ю., Слокума Дж. У. и др. (1). Однако, притом, что образ «Иного» активно изучается, проблема формирования образа туркмена в казахстанской, российской и туркменской исторической литературе только находит своего исследователя.

Изучение произведений литературы, как исторических источников, – весьма надежный способ реконструкции представлений как о «своём», так и о «другом». Исследование литературных произведений начинается с анализа языка – терминов, понятий и характеристик, обозначавших туркмен. Тщательный лексический анализ, рассмотрение тонких смысловых нюансов в том или ином словоупотреблении позволяют увидеть разнообразные смысловые коннотации терминов, обозначающих туркмен, – культурные, политические, моральные, идеологические, конфессиональные.

Сопоставив произведения различных авторов, смеем предположить, что образы, существующие в туркменской литературе о себе самих несколько иные, и существенно отличаются от тех представлений о туркменах, которые сформировались в русской литературе первой половины XIX века. В первом случае речь идет исключительно о «своих», во втором – о «чужих».

Империя, безусловно, нуждалась в информации о народах уже вошедших или только панируемых для включения в состав Российского государства. Многообразные цели колониальной политики требовали конкретных знаний в контексте выработки определенного типа взаимодействия Российского государства с пограничными областями. Этим целям прямо или опосредованно способствовали путешественники, миссионеры, военные, чиновники и др. Зачастую авторы путевых заметок, первоначально писали их исключительно для себя и домашнего использования, в то время как по возвращении видели любопытство многих как о посещенной стране, так и о перенесенных приключениях, что в конечном итоге убеждало их в необходимости издания данных трудов.

Так, в первой половине XIX века в произведениях русских авторов впервые появляется образ туркмена. В своем «Путешествии в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг.» Н.Н.Муравьев (1794-1866), известный в русской военной истории как Муравьев-Карсский, подчеркивает, что «Записки сии были ведены мною тайно и для себя, в сохранении видимаго памятника благости спасшаго меня провидения… Я сделал все что мог, желание мое было быть полезным, виденное мною и сделанное описываю как было не желая делать книги; соотечественникам судить о моих действиях а моя обязанность посвятить им свои труды» (2).

Муравьев Н.Н. пишет, что туркмены народ «почти совершенно» нам неизвестный и отмечает, что именно ему помогло в общении и знакомстве, а также в формировании «приязненного сношения» русских и туркмен. В первую очередь «ловкость в обхождении», затем знание «татарского языка», отказ от неприятия лести, а даже, наоборот, стремление «не страшиться быть расточительным в оном», подарки и т.п.

Представление о «другом» в имперскую эпоху выстраивалось в рамках знаний и суждений об имени народа, его территории обитания, вероисповедании, быте. Последнее прояснялось через отношение к пище и пищевым запретам, вопросам брака и отношению к земле – что являлось характеристикой этнической самости (3, с. 126-127). Постепенно образ жизни стал оттеснять религию в качестве основного отличия одних народов от других (4, с. 508).

Примерно по этой же схеме Муравьев Н.Н. повествует о прибрежной Туркмении и «туркменах живущих в Хиве и зависящих от оной». В его книге мы находим упоминание о том, как широко расселен многочисленный туркменский народ, в результате чего он «принял разные нравы и обычаи соседственных и могучих держав», из каких племен он состоит, автор постоянно приводит отличия туркмен от узбеков, казахов и др. На наш взгляд, это можно объяснить большим знанием об этих народах, нежели о туркменах, в силу исторически сложившихся обстоятельств. Что касается видов деятельности туркмен, то Муравьев Н.Н. пишет: «Туркмены в сем месте обработывают землю, которая очень хлебородна, скотоводство у них очень значительно. Они сами делают пороха и, кажется, нуждаются только в изделиях искуственных» (5).

Муравьев Н.Н. кратко характеризует жилища туркменов, именуя их кибитками, тем самым характеризуя кочевой уклад части туркменских племен. Описывая туркменских женщин, автор подчеркивает, что они не скрывают свои лица, черты которых приятны и довольно нежны. Интересно его замечание по поводу того, что убранство женщин зависит от состояния мужа. При характеристике власти ханов, Н.Н. Муравьев отмечает, что она не является наследственной. При этом власть «Ах Сахкалов (белобрадых) или старшин, избранных народом, кажется, значительнее Ханской, и сохраняется в роде ежели родственники умершаго старшины своим добрым поведением заслужили общую доверенность» (6).

Еще одним автором, кто писал о туркменах в первой половины XIX века, был Егор Петрович Ковалевский (1809-1868), который задолго до Н.А. Северцева, П.П. Семенова-Тян-Шанского и М.М. Пржевальского начал исследовать Среднюю Азию. В общей сложности его экспедиция длилась 25 лет. Почти без преувеличения можно сказать, что Е.П. Ковалевский сам прошел все земли, которые довелось ему позднее курировать на посту директора Азиатского департамента Министерства Иностранных Дел – от Атлантического до Тихого океана. В 1839 и 1840 им было предпринято две экспедиции в Бухару, они имели разную судьбу, но для нас важен тот факт, что после их окончания написал и издал труд «Странствователь по суше и морям», который включал в себя очерк «Туркменец Рахман Аяз», повествующий о трагической любви туркмена и таджички.

В очерке Ковалевского Е.П. можно встретить сформулированную систему ценностей современного ему туркмена: «Степь, конь, жена, кумыс». Для сына степей, пишет Ковалевский Е.П., довольно верблюда, коня и нескольких овец. Автор подчеркивал, что «Свобода и степь. Степь и свобода, - вот его (туркмена – К.С.И.) роскошь, его счастье» (7, с. 73). В очерке мы найдем интересные характеристики не только туркмен, но и евреев, бухарских евреев, евреев-магометан, таджиков, бухарцев, упоминаются также пленные англичане Стотарт и Коноли.

Значительное место в истории туркменской литературы принадлежит Молланепесу (1810-1862/1875). Основную часть творчества поэта составляет лирика. Вместе с тем в его творческом наследии много стихов и социального звучания. Туркменские литературоведы разделяют его поэзию на три части: социальную, просветительскую и любовную.

Сказка-легенда "Тахир и Зухра" распространена у всех тюркоязычных народов. Считается, что в Европу эту сказку привез Арминий Вамбери. Он путешествовал по Средней Азии в 1863 году вместе с паломниками, и по возвращении в Европу, опубликовал эту сказку в 1867 году, указав, что она была записана в Туркестане, добавив при этом, что там таких сказок много.

Однако, Н.Н. Муравьев еще в 1882 году в своем «Путешествии…», предпринятом по заданию А.П. Ермолова, приводит рассказ о любви Шахсенем и Гарипа. Правда, данный рассказ заканчивается счастливо, а трагедия влюбленных Тахира и Зухры до сих пор никого не оставляет равнодушным.

Туркестанский вариант легенды «Тахир и Зухра» принадлежит перу поэта Молланепеса (8). Данный вариант был создан примерно в 1830 году. В поэме «Зохра и Тахир» поэт стремился раскрыть не только характер и внутренний мир своих героев, но и описать их внешний облик, окружающую обстановку. В произведениях Молланепеса мы встречаем характеристики «своих», зачастую выявленные на противопоставлении с качествами «других». Этот прием достаточно распространен в литературе. В работах указанных российских авторов данный метод также используется.

Так среди положительных качеств туркмен Молланепес выделяет: любовь к родине, отвага, бесстрашие, богобоязненность, послушание, постоянство, правдивость, терпимость, заступничество, страстность, смирение, щедрость, гордость, величавость, верность, ум, доброта. К отрицательным он относит такие качества как коварство, ложь, беспощадность, страх, клятвопреступничество, слабость, низость, трусость, продажность, злость, скупость, зависть.

Отличая себя от «другого», в данном случае туркмена, российские авторы непременно приписывают и себе и «другим» отдельные, не совпадающие между собой качества. Существует ряд характеристик, центральных черт, более значимых для житейских представлений о человеке. Личностные характеристики, используемые в построении образа другого, есть понятия, предлагаемые конкретной культурой и закрепленные в языке. Хотя каждый язык имеет очень большой объем описательных терминов, характеризующих личность, в обыденном языке их количество более ограничено.

^ Первая категория качеств – исключительно положительные, одобрительные, отражающие лояльное отношение российских авторов к туркменам. Среди таких качеств туркмен можно назвать следующие: «храбрые», «решительные», «отважные», «хороши собою», «расторопны», «редко ссорятся между собой», «имеют простые нравы», «постоянные», «хорошие наездники», «в бою, в проворстве на коне, в военных хитростях никто не превосходит их», «трудолюбивые», «старательные», «если виноваты, могут повиниться» и т. д.

^ Вторая категория качеств – отрицательные, формирующие негативный образ народа, неодобрительные и даже враждебны характеристики. Здесь упомянутые авторы указывают на такие как – «не знают повиновения», «ленивы», «скупы», «грубы в обращении», «вороваты», «жестоки», «имеют разбойные и хищнические привычки», «занимаются продажей в рабство захваченных в плен» «привыкли к праздности», «имеют большую привязанность к деньгам», «не имеют понятия об общей пользе и стыде», «славятся разбоями», «бездейственны» и т.д. Приписывание группе «чужих» того или иного негативно оцениваемого качества позволяет совершать в отношении представителей этой группы действия, недопустимые в отношении группы «своих». Период имперской власти и проводимая политика национального угнетения, по сути, является доказательством данного тезиса.

И, наконец, «нейтральные качества», которые нельзя рассматривать как оценочные. Среди нейтральных качеств туркмен, изучаемые нами авторы выделяли «любовь к подаркам», «любовь наряжаться», «любовь к играм», «праздная жизнь», «отсутствие ясного понятия о догматах магометанского закона», «легковерность», «боязливость», «любопытство», «вера в знаменья и предсказания», «в деле брака не спрашивают желания невесты и решение отца в этом случае непрекословно» и т.д.

В условиях недостатка реальной информации о чужой группе подобные характеристики, в первую очередь негативные, достаточно легко усваивались и казались единственно правильными и незыблемыми. Новые поколения имперских чиновников, военных и путешественников смотрели на туркмен сквозь предложенный лорнет. Во многом это мешало пониманию друг друга и шагам навстречу. Рассматриваемые качества представляли собой своеобразный фильтр, через который те или иные культурные влияния пропускались или нет. Подобные стереотипы продолжают влиять как на восприятие настоящего, так и на осмысление прошлого и нам необходимо от них освобождаться (9, с. 21).

Прошли века, пока была преодолена полоса отчуждения и пропасть непонимания. Изменившиеся общественно-политические условия, обретение независимости и возможность самостоятельно выстраивать свое собственное будущее, позволяют нам по-новому посмотреть друг на друга, без застарелых обид и надоевших шор. При понимании того, что категории «своих» и «чужих» не исчезли, мы ясно осознаем, что мир изменился и требует от нас как минимум умения выслушать и стремления понять друг друга.

Литература: 1. Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. - М., 1972; Юзбашян К. Н. «Варяги» и «прония» в сочинении Аристакэса Ластивертци//Византийский временник.-Т.16.-Л.-М.,1960; Лучицкая С.И. Образ Другого: мусульмане в хрониках крестовых походов. - СПб.: Алетейя, 2001.- 398 с.; ссылка скрыта Мы и Они. Комформизм и образ "другого": Сборник статей на тему ксенофобии.-М.: Книжный дом Университет, 2007 2. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 годах Гвардейского Генерального штаба капитана Николая Муравьева, посланного в сии страны для переговоров. С картинами с чертежами и проч.-Ч 1.-М., 1822.- om/history/biblio/mur/mur1/ 3. Слезкин Ю. Естествоиспытатели и нации: русские ученые XVIII века и проблема этнического многообразия//Российская империя в зарубежной историографии. Работы последних лет. Антология.-М.: Новое издательство, 2005.-С.120-155. 4. Слокум Джон У. Кто и когда были инородцами? Эволюция категории «чужие» в Российской империи//Российская империя в зарубежной историографии.-М.: Новое издательство, 2005.-С.502-535. 5. om/history/biblio/mur/mur1/ 6. ссылка скрыта 7. Ковалевский Е.П. Туркменец Рахман Аяз//Странствователь по суше и морям.-Т.3: В 4-х ч. с биографическим очерком и портретом автора. – М., 1871. – 474с. - С.71-111 8. Мола-Непес Сказание о Зохре и Тахире.- М.: Художественная литература, 1960.-250с.; Классики туркменской поэзии.-М.: гос изд-во Художественной литературы, 1955.-326с.; Поэты Туркмении.-Л.: Советский писатель, 1971, 808с. ^ 9. Гумилев Л. Н. Миф и действительность. // Проблемы реконструкции в этнографии. - Новосибирск. – 1984. – С. 5 – 24