Къарачай-малкъар тилни морфологиясы

Вид материала

Лекция

Содержание Аны бери бир къайтарчыгъыз! Шарт туруш Бу китапны окъусам, санга берирме. Бу китапны окъусанг, манга берирсе. Ыразычы туруш Жангызлыкъ сан

Подобный материал:

• Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.

Буйрукъчу турушну тилекчи формасы барды, ол этимге -чы/-чи, -чу/-чю жалгъау къошулуп къуралады, сёз ючюн: Барчы, эшикни ач.

Тилекчи жалгъау (-чы/-чи) 2-чи бетде кёплюк санда этимни бет жалгъаууну аллында келеди, сёз ючюн: Аны бери бир къайтарчыгъыз!

Буйрукъну, тилекни къарачай-малкъар тилде этимге -са/-се жалгъаугъа къысхартылгъан бет жалгъау эм а кесекчик къошуп кёргюзтюрге болады, сёз ючюн: Ыннагъа болушсанг а. Китап окъусанг а.

Шарт туруш

Шарт турушдагъы этимле бойсуннган къош айтымланы бойсуннган кесеклеринде баш айтымда айтылгъан ишни этилир сылтауун белгилейдиле, асламысында боллукъ заман бла байламлыдыла. Шарт турушну формасы -са/-се жалгъауну болушлугъу бла къуралады. Сёз ючюн: Тамбла жауун жауса, шахаргъа барлыкъ тюйюлме.

Шарт турушну формасына 1-чи эм 2-чи бетледе къысхартылгъан бет жалгъаула къошуладыла, сёз ючюн: Бу китапны окъусам, санга берирме. Бу китапны окъусанг, манга берирсе.

3-чю бетде кёплюк санда -са/-се жалгъаугъа кёплюк санны жалгъауу -ла/-ле къошулады, юлгюге: Ала бу китапны окъусала, бизге берликдиле.

Этимни къош формасында шарт турушну жалгъауу болушлукъчу этимге неда толу магъанасы болмагъан э этимге къошулады (эсе кесекчик), сёз ючюн: Жауун былай жаууп турса, битимлеге заран боллукъду. Сен аны билмей эсенг, не этейим?

Шарт турушну формасы этимни угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаларындан да къуралады, сёз ючюн: кёрмесе, кёралса, кёралмаса.

Ыразычы туруш

Ыразычы турушну формасы адамны бир ишни этерге ыразалыгъын, итинмеклигин неда алгъыш/къаргъыш этилгенни кёргюзтеди, сёз ючюн: Ахшыладан юлгю алайыкъ! Сен кёп жашагъын!

Ыразычы турушну формасы быллай жалгъауланы болушлукълары бла къуралады:

1. 1-чи бетде жангызлыкъ эм кёплюк санлада этимни мурдоруна -й/, -ай/-ей жалгъаугъа къысхартылгъан бет жалгъау къошулуп, сёз ючюн: барай+ым – барай+ыкъ, келей+им – келей+ик, окъуй+ум - окъу+юкъ, тепсей+им – тепсей+ик,жюрюй+ юм - жюрюй+юк, солуй+ум – солу+юкъ.

2. 2-чи бетде этимни мурдоруна -гъын/-гин, -гъун/-гюн жалгъау къошулуп, сёз ючюн: Сен уллу насып сынагъын.Кёп ахшылыкълагъа тюбегин.

Соруучу алмашла бла этимни бу формалары магъана жаны бла адамны дагъыда ишни андан ары бардырыргъа ыразылыгъын неда амалсыз болгъанын, не этерге билмегенин кёргюзтедиле, сёз ючюн: Не жырлайым? Не этейим? Къайры баргъын?

3. 1-чи, 2-чи, 3-чю бетледе этимни мурдоруна -гъай/-гей жалгъаугъа эди деген болушлукъчу этим эм къысхартылгъан бет жалгъаула къошулуп.

Бет	Жангызлыкъ сан	Кёплюк сан
1-чи бет	баргъай эдим кёргей эдим	баргъай эдик кёргей эдик
2-чи бет	баргъай эдинг кёргей эдинг	баргъай эдигиз кёргей эдигиз
3-чю бет	баргъай эди кёргей эди	баргъай эдиле кёргей эдиле

Ыразычы турушдагъы этимле магъана жаны бла боллукъ заманны белгилейдиле. Этимни бу туруш формасына тилекчи -чы/-чи жалгъауну къошаргъа болады; ол заманда этимни ыразылыкъ магъанасы кючленеди, сёз ючюн: Юйге кетейимчи. Бираз солуюкъчу.


34-чю иш. Айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген этимлени магъана жаны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз.



1. Журналистикагъа жолум алай бла башланнганды. 2) Юйге берилген дерслени Магометге окъутама. 3) Аш жетишмей, колхозну бек кёп малы къырылгъанын да унутмагъанма. 4) Алай ким эсе да зикир айтып башлады да, барыбыз да анга къошулдукъ. 5) Алыкъа къыз сыфаты тюрленмеген анамы, кёз кёре, мангылайы, кёз тюплери да жыйырылгъанча кёрюндюле манга. 6) Анам къагъытны Магометге узатды. 7) Окъугъан да этигиз, бизни жерлерибизде ишлерге ла юйренигиз. 8) Таулуланы артха къайтарадыла деген хапар жайылды элде. 9) Ахмат акъсакъал олтургъан жеринден ёрге кётюрюлдю. 10) Ахмат шешаны тюбюне къол аязы бла къатылып, буштугъун чартлатды. 11) Ахматха кишилигими кёргюзтдюм.12) Ала окъууларын андан ары ёсдюрюрге керекдиле. 13) Тракторуму тохтатдым да, барып, саламлашдым. 14) Кёз къыйырлары бла мени таба къарап, шыбырдашып, кюлмюш этген сабийлени да эслейме (Шауаланы Хасандан).
   



1) Адамланы сакъалларына, жылларына къарап, кесими кёп алдатханма. 2) Алим Ибрайны сёзюн бёлдюрдю. 3) Былайда мени орунума бир тиширыу табылыр эди. 4) Врачла, дарманла жетише болурламы 5) Къачда чибинлени къырылыр заманлары жетсе, басыныучудула алай. 6) Къарыуунга татыгъан ауур иш да аурууунгу семиртеди. 7) Кесибизни сакъларгъа кюрешмейбиз. Алим энди бираз сабыр болгъанча кёрюнеди. 8) Кабинетни эшигини къыйырчыгъы ачылып, дагъыда этилип, эшик ачылгъан сагъатда сабий башла къарап тебиредиле. 9) Устаз сабийлени олтуртмады. 10) Устаз сорууун бошагъынчы, биягъы къолла кётюрюлдюле. 11) Алим аны Хасанны терслеп сёлеше эди. 12) Къарачай тауланы тёппелерине ауур къара булутла къонуп, кеслерин кётюралмай, ёзенлеге салыннгандыла. 13) Къалайда да юйреннгенлени ушкок атхан тауушлары, тизилип жюрюген заманда аскер жырлары эшитиледиле (Хубийланы Османдан).



1) Алай айтма, Кяусар, махтап айтхан сунма, алай ол адамча адам сау дунияда да болмаз. 2) Иш къайры кетерик сунаса, не да болуп, ол къарынны унутма, маржа, сен! – деп къошду Башчы да. 3) – А как же, братишка! Башны-аякъны жюрютген да къарынды, дорогой, къарын бла ойнама! 4) Жаншагъанны къойчу, алан, ойнаргъа жыйылмагъанбыз былайгъа! – деп, Исмайыл андан алгъаракъ болду… 5) – Да сёз берген эсенг, санга ышаннганланы жерге къаратмазгъа кюреш, - деген эди атасы, сагъышлы тынгылай кетип, - элден юйрениу бла элни юйретиу баш борчларынгы биринчиси болгъанын унутма! 6) – Тохтачы бир, сабий! – Исмайыл бу жол Топалны сюйгенича сёлеширге къоймады. 7) Айтмагъа къойчугъуз муну! 8) Сезюм – сездю, тутдурчу беои къолнгу! – деди Мухаммат. 9) Исмайыл, дунияда мени бир ыразы этер амалынг бар эсе, бюгече эшик жанында жат! – деп тиледи Топал. 10) - Э – э, тохта, Башчы, тохта – къарындашлагъа ышанып, ёлтюрюу иш бла ашыкъма, это слишком дорогая шутка, мени эгечлерим да бардыла аны унутма! 11) – Пустой котелок! – деди Топал. – Слушай, между прочим, историягъа белгили адамлада жангыз Петр Первыйден сора уллу санлы бирчигин айтчы. 12) Тохтачы, жаш улан, тохта, - неди бу айтханларынг. 13) Эт – этге, шорпа – бетге, - дейдиле, узалчыгъыз шорпагъа да! (Малкъар прозаны антологиясындан)


35-чи иш. Айтымланы окъугъуз, алада этимле къайсы айырмада болгъанларын айтыгъыз. Къысыучу айырмадагъы этимлери болгъан айтымланы айырып жазыгъыз.

1) Аубекир, аякълары чалишип, жыгъылыргъа аздан къалды (М.Т.). 2) Аубекир, жыгъылмай, Эшмухамметни кенг кёкюрегине имбашын тиреп, быстыр бел баула мырхыкча жабышып тура эди (Т.Ж). 3) Низам устазы кёп зат ангылатды. Ол орта бойлу, чырайлы адам къазахлы кишиди. Юсюнде аскер кийимлери бардыла. Ала анга тап жарашадыла, бютюнда галефей кёнчеги (Т.Ж). 4) Тюш болду, столовагъа жыйышдыкъ (М.Т.). 5) Ол хобуста шорпа эди, башында да жауу сюзюле, бир татыулу! (М.Т.) 6) Ётмек да ашап, къарынымы тойдурдум да, кетип тебиредим (М.Т.). 7) Чайны иче туруп, кёзюме юйдегилерибиз кёрюндюле (М.Т.). 8) Битеу интернатчыла ары жыйылып тура эдиле (М.Т). 9) Сен бизде жюрюген низамны биле болмазса. Аны санга ангылатыргъа жыйылгъанбыз бери (М.Т.). 10) Аны алай айтханы бла башыма машок кийдиргенлери тенг болду (М.Т.).


36-чы иш. Этимлери къысыучу айырмада келген айтымланы табыгъыз, аланы айырмаларын тюрлендиригиз. Айтымла синтаксис жаны бла къалай тюрленнгенлерин айтыгъыз.

1. Бир кюн эрттенбла Хасан, колхозну бригадасына келип, картош айыра тургъанлагъа къошулду. 2) Кюн бетледе адамла, колхоз ишден сора ташыуулларын женгиллендирип, къышха кеслерин бегитгендиле. 3) Тауладан тууарла энер заман жууукълашханды. 4) – Ууагъын, жаралысын картошланы къатышдырмагъыз. 5) Хасаннга гитчелигинден бюгюннге дери хапарын айтдырдыла парторганизацияда. 6) Партизанла лагерьден бошланнганланы биргелерине жолгъа тизилдиле. 7) Комендантны эшик аллына чыгъаргъанлай, пленлиле аны ёлтюрюрге чапдыла. 8) Аскер керти командир болгъанын танытды. 10) Партизанла отрядны штабына жыйылдыла. 11) Олсагъатдан алагъа [партизанлагъа азыкъ берип ашатдыла. 12) Биргелерине жаралыланы санитарла, фельдшерле, врачла да бардыла, алай а кереклисича дарман табылмайды. 13) Файруз жашыны кёкюрегинде тешилген тюймесин этди. 14) Тохдар къызлагъа анасыны айтханын кёчюрдю (Хубийланы Османдан).
   

37-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этимлери зорлаучу эм къайтыучу айырмаланы формаларында келген айтымланы айырып жазыгъыз. Аланы араларында башхалыкъны ангылатыгъыз.



1. Коридорну орамгъа айланнган мюйюш чыпынында къызыл байракъчыкъ тагъылгъанды. 2) Юйню башы бла эл, алаша жашил таула кёрюнедиле. 3) Былай, ахырысы, жел этдирип айланнган болмаса, кесинги тапдырмайса. 4) Ой, къоркъутма, къоркъут. 5) Энди бары да унутулду. 6) Аймушну ызындан кёлге секирген къой сюрюулей, бир бири ызыбыздан тизилмейик. 7) Айтханны къой, сизни юйлеригизни башында къошунланы бирем-бирем санатырма мен! 8) Жерден чыгъарсынла, кёкден тюшюрсюнле – берсинле! 9) Сылтау бла малларын башларына жаратыргъа умут этмесинле. 10) Тамбла налог берилмесе, из сизни башыгъызны атар жер табарбыз. 11) Бу иш буйрукъ эсе, буйрукъ дегиз, хар ким кеси ыразылыгъы бла этилген иш эсе уа, бизни халгъа къарама къоюгъуз. 12) Къош да бара- бара тюзеледи. 13) Хау, Кочар. Заман ашыкъдырады … Сводка бла районнга къайсыбыз барабыз? 14) Артда аны ючюн тамата къарындашына, бизни уа атабызгъа, сау жай чалгъы чалдыргъан эди…15) Азиза, жыл жетди, Жансох а мени кёрюрге къоркъуп айланнганча кёрюнеди. Мени сёзюм мудахмы эшитиледи, Азиза? 16) Мен кесими къарындашымы окъуна къалай ийнандырыргъа билмейме. 17) Жыйында сен болуп, мен намаз этдирмем (Тёппеланы Алимден).
   



1. Мен быллай былхымсызлыкъгъа юйренмегенме. 2) Забида да, аман сагъатлы бола, ёрге кючден кётюрюлдю. 3) Ол юйню ичинде адамла болгъанлары сезилген окъуна этмейди. 4) Малкъар миллетден болгъан инсанланы барысын да Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюрюрге деп оноу этилгенди. 5) Алайда башхаланы тиллери тутулуп къалгъанды. 6) Эки эгечим да, аланы сегиз сабийлери да, къайын аталары, къайын аналары да Саутуда ёлтюрюлгендиле. 7) Айтдырмай къоймай эсегиз, сау халкъ сизни кибиклени хаталарындан кёчюрюледи. 8) Эрим, эки къарындашым урушда, атам Мухаммат акъланы къолларындан жоюлгъандыла.9) Жангы эл бийик тауланы къоюнларында орналгъанды. 10) Аны айтханыбыз - бу тау ауузда мындан [Жангы элден] алгъа хазна эл ишленмегенди.11) Айран а бошала турады. 12) Ол [Лиза] ёрге акъыртын кётюрюлдю да, секирип, энишге ийилип тургъан Зубайны аркъасына минип, эки къолу бла да боюнундан къаты къучакълады. 13) Къызчыкъ энишге ийилди да, парийни башын, аркъасын сылады. 14) Ол кезиуде Зубайны кёзлеринде жилямукъла эслендиле (Шауаланы Хасандан).
   

38-чи иш. Этимлери араш айырмада келген айтымланы жазыгъыз. Араш айырманы форма-магъана жаны бла энчиликлерини юсюнден хапар айтыгъыз.

1) Бираз жууунуп, кюн бата, ол сууну боюну бла энишге айланды (Ш. М.). 2) Кёллери тола, къарт бла жашы къучакълашдыла («Ш.»). 3) Ахырында Махмут да, Хасан да тюбешдиле. Жашла бир бирлерине къарашдыла (З. Ж.). 4) Бурундан шуёхлача … хапарлашдыкъ (О.К.). 5) Бюгюн а мен сени бла даулашмайма (Э.О.). 6) Осман бла Фаризатчыкъ терезеден къарашдыла (Г. Б.). 9) Тийре-къоншу жыйылышдыла, къуууанч, той этдиле («Ш.»). 10) Жашла секиришедиле, чабышадыла, ауур ташланы кётюрюшедиле (Г. Б.). 11) Келгенле бирер шинтик алып олтурдула (Ш.М.). 12) Къыямыт жумуш этген тиширыугъа столну жыйдырды (К.Д.). 13) Жашчыкъланы илишаннга юйретед, Уугъа элтип кийиклени сюйретед (Къ. Х.). 14) Сафар фаэтонну ариу боятыр, накъышла салдырыр (Т.З.). 15) Ала тёгерекде тёшледен гебенлени эндирдиле (К.Х.). 16) Берген магъананга кёре, сёз бирде жюрекни жылытады, бирде уа окъ тийгенлей ачытады (Т. З.).


39-чу иш. Айтымланы окъугъуз, алада тюбеген этимлени къайсы айырмада болгъанларын айтыгъыз. Айырмаланы сёз къурау эм сёз тюрлендириу жаны бла энчиликлерин белгилегиз.



1) Эрттенликде бийик къаяны артындан кётюрюле келген кюн тау башланы къайнап тургъан бузларын жылытады (Ш.Х.). 2) Паго да ишлеген, жашагъан жеринде, не атасыны, не анасыны атларына, не намысларына кир къондурмагъанды (Ш.Х.). 3) Кече асыры къарангыдан, кёзню кёзге урсанг, жукъ кёрюнмейди (М.Т.). 4) Эгеч да, къарындаш да тынгылауну ийгенлей баргъандыла (М.Т.). 5) Кюн сайын школубузну библиотекасына кирип, библиотекачыны да башын жалкъытып турама (М.Т.). 6) Озгъан кече окъуялмай къалгъан жерлериме кёз жетдирдим (М.Т.). 7) Акъылым тюрлю- тюрлю умутланы ызларындан къууулады (М.Т.). 8) Бийик чынар терекни башына ёрлеп, таугъа къарагъанма. Хызны суууна барып да жуууннганма (Т.Ж.). 9) Къазахлы гёжеф Аубекирни кётюрюп да, силдеп да кюрешди, жыгъалмады (Т. Ж.). 10) Иги ат къамичи излемейди (Н. с.). 11) Мачы, философ, - деп, Игорь къошунну Рашитге узатды. 12) Къаршы, узакъ жууукъла, къоншула, ишчи нёгерле, танышла – тойгъа кёп адам жыйылгъанды. 13) Коляны бла Лиданы нёгерлери нек эсе да шошайыпдыла, аланы чамлары да иги эшитилмейди. 14) Иван Ивановични сагъышлары, жаз башы туманча, чачылып кетдиле. 15) Мюлкю уа эки тонгуздан бла жыйырма беш къаздан къуралады. 16) Иван Иванович, сары мыйыкъларын сылагъанын да къоюп, энишге ийилип, чурукъларына узалды. Кеслерини ариу макъамлары бла бир-эки ауаз жырлагъанланы ичинде артыкъда бек билинедиле. 17) Коля уллу самосвал машинаны жюрютеди.18) Юй бийчесин больницагъа алып кетгенлерин эшитгенде, Коля аны ызындан къууулду. 19) Коля хар ишден келгени сайын бек алгъа Славикни эркелетеди (Х.О.).




1) Жамилят, ишчилени ызларындан жетип, машинагъа миндирди (Х.К.). 2) Ала къойлагъа заманында аш бередиле, суу ичиредиле (К.ж.). 3) Къызчыкъ чачын эшдирди. 4) Жашау кесини сырына кимден да кеси тынгылы юйретеди (Т.З.). 5) Къарт, эчкилерин саууп, сютчюклерин къайнатды (З.Ж.). 6) Мустафа, тартыуларын терк-терк алышындырып, жангыларын согъады (К.ж.). 7) Экибизни да бир адамны аты байлашдыргъанды (Г.Б.). 8) Келе келип къоншуларыбыз бла бизни тюйюшдюрмесенг, не боллукъ эди? 9) Айхай баралмадыла: жол кесилгенди (Т.З.). 10) Толу ящикле, четенле юч жерге жыйылгъандыла (Ш.М.). 11) Къабыргъада эрттегили суратла тагъылыпдыла. 12) Бишген кёгет терк юзюледи. 13) Эл алайда орналгъанды. 14) Тала Къаспотха энчи юлюшге берилгенди (Т.З.). 15) Элден фермагъа ол жолну барылады (Х.К.). 16) Къыш кечеледе кёпге дери олтурулунады (Г.А.).

40-чы иш. Айтымлада хапарчыны къуллугъунда келген этимлени айырма формаларын тюрлендирип кёрюгюз. Ол этимле толу айырма парадигманы къураймыдыла?



1. Сора кёлсюз, умутсуз эсе да, кеси кесине зор эте, [Керим] юйю таба ышырылды (Т.А.). 2) Ала урушну заманында кёлсюзлюк этгенлеге да кечмегендиле [жангы элчиле], - аллайланы халкъны аллында тобукъландыргъандыла. 3) Элмусхан да, этме алай деп, аны этегине жабышмады. 4) Исмайыл Салпукъулакъны атасы юйге келтирген кюнню къууанчы бюгюн да унутмайды. 5) Исмайыл, креслогъа олтуруп, башын артха тыяндырып да бир тынгылады. 6) Элмусхан стол юсюне салынып тургъан чындайланы къолуна алды да, Хамитден кенгиракъгъа тепчиди. 7) Ол, [Асхатланы Токаш] совет офицерни уллу атын къара жерге сугъа, кеси ыразылыгъы бла душман аскерге къошулгъанды. 8) Элмусхан орамны ёрге тебирегенинде уа, алайда ойнай тургъан сабийле ызындан чабышдыла. 9) Асланукъа бла Жумай жангы элге биринчи болуп таш салгъанладан эдиле деген хапар бюгюн да жюрюйдю. 10) Бери Асланукъа, Шыкъыдан тигелеп, Жумай а Чегем ауузундан келип тохташхандыла. 11) Машыу кесинден кючлюге тюбегенинде, мыйыкълары, кёк чепкени да болушмадыла. 12) Ол атасындан къалгъан эски тапчан таба атлагъанында, таулада кийикча чапдырыучу бутларыны кючден бой салдырды. 13) Юйде Асланукъа жаншаргъа кюрешгенликге, Бийсолтан къонакъла бла артыкъ уллу хапарлашмады. 14) Кёнделенни башында тюрклюле бла татарлыла хорлатхандыла (Ш.Х.).
   



1) Отдан чыкъгъан жарыкъ хунаны, габу бла эриши ылыбытадан толгъан башын жарытды. 2) Андрей тепмейин жерге жабышды, ушкок таууш тохтагъанлай а, жаралыны жангы кючде тартып, бир такъыйкъадан дорбуннга - кеслериникилеге къошулду. 3) Окъла дорбунну аллы къаягъа тийип чачылдыла. 4) Аны аякъларына Къарачайны эм Малкъарны жыяу жолларыны топурагъы, жарлы сюрюучюлени топуракълары жабышханды эм аны къаны бу ол танымагъан жерлеге къатышханды. 5) Малкъарлыма, таулума, - деп жууап этди Ахмат, башын энишге тутуп, - ыстауатдан ийнегим ажашхан эди да, энди аны излей жайылгъанма. 6) Ахмат да, бир кесек бети агъарса да, кёз бурмай, къаты къарады. 7) Партизанланы эм кичилери Энеев Хашим бла Текуев Махмут, дорбуннга барып, Дукъумну сюйреп чыгъардыла. 8) Бир кесек берлакъда уа малкъарлыла тыш жерледен Басхан ауузуна кирген душман аскерлени тыяр муратда ишлеген хунаны юзюклери эсленедиле. 9) Къарт Быллымдан башлап, эмегенни хуржунунда букъгъанча уллу къаяны арт жанына букъгъан Ит-Къолну адамына дери келалгъан кими атлы, асламысы жаяу ара элге жума намазгъа жыйылгъан эдиле. 10) Мусарабха кирип, тапкадан къагъытлары саргъалгъан эски китапны алып, халкъгъа, анга къарап тургъан кёп кёзлеге бурулду. 11) Болсада ол мудах тынгылауну чачмады, алгъын жолча лакъырда сёз эшитдирмеди (Э.О.).

41-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Аланы, айырмаларына кёре, къауумлагъа юлешип жазыгъыз.



1) Масхутну ол айтханы тиширыулагъа бир бек хычыуун кёрюндю, баям, неге эсе да чексиз ыразы болгъан адамлача кюлдюле. Мен да алагъа къошулдум. 2) Алай Масхут, биз иги кюлюп да бошагъынчы, хапаргъа киришди. 4) Хасанияда экибизге да атап къурманлыкъ этгенлеринде, алгъыш аякъны кётюрюп айтханын а [Махмутну] ол кюн ары чакъырылгъанла шёндю да унутмагъандыла. 5) Не бек арып болсала да, тюз жолугъуп, бир бири къучакъларындан айырылгъанлай, Мирон улула Дон черекге жууунургъа чабыучу эдиле. 6) Аны Масхут менден алгъаракъ сезген болур эди: ыннасыны айтылмагъан тилегин ангылады, баям, - ийилип, кесини боюнундан къучакълатып, агъач ундурукъда тап олтуртду, аркъасына жастыкъ салып артха тыяндырды (Г.И.). 7) Ол [Кязим] ёлюп кетгинчи, жашауну чексиз сюйюуюнден айырылмады. 8) Юйде тиширыула да бардыла. Ада, кёлюме жетерге кюреше, бирден бирге алып, мени эркелетдиле, манга энчи ашау да жарашдырдыла (Ш.Х.).



1) Алай сегизинчи мартны эрттенлигинде арбазгъа огъурсуз бет алып кирген солдатла жол азыгъыбызны унутдурдула. 2) Жарлы анам бизни, Аминатны да болушдуруп, кюбюрюн юйден арбазгъа чыгъарды. 3) Битеу тийрени ёгюз арбала бла Кёнделен суу бойнуна ташыдыла да, ингир алагъа машиналагъа миндирип, Нальчикни темир жол станциясына келтирдиле. 4) Къысха заманны ичинде ол къадар къыйынлыкъны сынагъан бир-бирледе “бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме” деген хал да эсленди. 5) Кёчгюнчюлени элтип баргъан поездлени бир-бир станциялада тюбешген кезиулери болуучу эди. Аллай заманлада адамла, башларын терезеледен, эшикледен тышына къаратып: “О-ха-хай! Таулуламысыз? Къайсы элденсиз? Бизни къайры элтгенлеринден хапарыгъыз бармыды? Бусагъатда уа къалайгъа келип тохтагъанбыз? ”- деп, аллай къычырымла эдиле (Ш.Х.).


42-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этимлени къайсы аспектде болгъанларын айтыгъыз, ала къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?

1) Халкъ болгъан жерде лакъырда, чам, масхара сёзле жюрюйдюле. 2) Алай мен дунияны башында къаргъышдан бек жукъдан къоркъмайма. 3) Сен сабанчы бла нек саламлашмайса? 4) Къатын, мени къапталымы окъ тийип тешгение кёрмеймисе? (К.Х.) 5) Угъай, Элмусхан, жашларынг тёзгенликге, сен тёзме. 6) Алай, Токашны хапарын жашлагъа Элмусханнга жетдирмей айтханла табылгъан эдиле. 7) Анам, жукъламагъан тюш кёремиди? 8) Ана, ёню къарылып, андан сора сёз айталмады… 9) Зауурбек, атангы юсюнден тюзюн айтханмыса? 10) Юйде аны сёзюне къошулгъан болмады. 11) Не кюрешген эсем да, санга жукъ ангылаталмагъанма. 12) Омар, айтыр сёзюн ауузундан чыгъаралмай, бир кесекни тынгылады. 13) Тейри, мен да элге жарамагъан киши тюйюлме, сёзюмю этгенни уа Аллах иймез (Ш. Х.).


43-чю иш. Айтымланы окъугъуз, угъайлаучу аспектдеги этимли айтымланы айырып жазыгъыз.

1) Атабекни жюреги Аллахдан жукъ тилеялмады. 2) Тынчайыргъа жер жарашдырыргъа эринип, къаягъа тыянып къалкъыргъа кёлленнген Услукъул анга жууап бералмады. 3) Эртте картоф чыракъ, нарат чыракъ дегенча сейир чыракъла болгъан заманда, таулу юйюрле къалай жашаучуларын мен билмейме. 4) Къаядан кетип, эки къой ёлгенди, мен жукъ соралмагъанма. 5) Танисман анга айран къуюп бошагъынчы, Буслимат элде жангы хапарланы айтып бошаялды (Т. А.). 6) Аз заманны ичинде отоуну шошлукъ алды. 7) Биз да тургъанлай, эринге алай тырман этерге уялмаймыса? 8) Элмусхан, ол эл советникиди. Жанынга тиймесин бераллыкъ тюйюлме. 9) Ой юйюнге, Хамит, бюгюннгю кюнюмдедамы эталмайса адамлыкъ? 10) Аркъаларын кючден-бутдан ёрге сюей башлагъан жуукълары да болушалмадыла анга. (Ш. Х.).

44-чю иш. Айтымланы окъугъуз, алада хаулаучу аспектде болгъан этимлени айырып жазыгъыз.

1. Ма былай, кимни ашайым деп тургъанча тюйюлмюдю? 2) Муну, ол бирси итленича, тышында сууукъ орунда тутаргъа жарамайды. 3) Быллай тойланы кезиуюнде эл доктор да ишсиз болмайды. 4) Таттыука къызыл гюллени Аймёлекге уяла-уяла узатды. 5) Сен, къарындашым, бюгече иги жукълаялгъанмыса? 6) Муратларына толу жеталмасала да, къыйнагъан а этедиле. 7) Холер, ёлет, эминамы дейсе, была, ууатылгъан жыйынлары чач-тюк болуп, тюзге къачхандыла, адам бла демлешалмазча болгъандыла. 8) Намыс болмагъан жерде, - деп юйрете эди тамата,- насып да болмайды. 9) О, намыс, сен этдирмезлик не барды! 10) Уллу терекни ауанасы да анга кёре уллуду демеймидиле? 11) Намыс бар къадарда жашау дегенинг инжи минчакъча жылтырап башламаймыды? 12) Жашауда энди адамны аз тюрлю кезиую болмайды (Г. Э.). 13) Сени мында къоюп кетмезлигими къалай ангылаялмайса? 14) Машыуну къатыны, юйде болгъан къайгъыны кётюралмай, эшикге чыкъды (Ш.Х.).
   

45-чю иш. Айтымланы окъугъуз, алагъа соруучу аспектдеги этимле не магъана къошадыла?



1) Алыкъын бу жаныуар, бу аурууланы да аурууу, бет тюрсюнюн, сыфатын, ол угъай эсенг, атын окъуна бир бирде алай уста тюлендирип къояды, иги эслеп къарамасанг, таныялмай окъуна къалыргъа боллукъса. (Г.Э.) 2) Энди была уа ол тёлюден алаллыкъмыдыла? Кеслерин алача жюрюталырламы? (Г.И.) 3) Сен окъуй, жаза билемисе? 4) Тюз да элия жашнауундан чыкъгъанча, сахнагъа Заммай бла Адыл чыгъадыла. 5) Ол тынгысызды, баям, жукълаялмайды. 6) Хей, Фаусат, ол Мурат деген иги жашаймыды? 7) Да бек таукел сюелген эди Арсен … Нек оялмады? 8) Жаланда экисине айталмагъанма. 9) Иги жаш, Нальчикге тебире, вагонланы тюшюрюрге адам жетишмейди. 10) Кет дей эсегиз, кетейим, ансы агъач тюшюрюрге уа бараллыкъ тюйюлме. 11) Кёзюме кёрюнме, эшитдингми? 12) Сен анга тийишли жаш болалмайса да, анга кюебиз. 13) Къой, къызым, ол жууап бераллыкъ тюйюлдю. 14) Да адам кесини сагъышын этип жашаялмаз (Т.А.).




1) Биз окъугъан заманларыбызда сюймекликни юсюнден кёп тюрлю даулашла болуучусун сен унутхан болмазса. 2) Сюймекликден биреу да къутулмайды, аны ким да сынай келгенди деп, уллу жазыучула керти айтхан кёреме. 3) Мен кетер кюн клуб аллында къуру экибиз бирге сёлешген ол беш минутчукъну мен ёмюрге да унутмам. 4) Ким биледи ол терслигими бир кюнде Ахманнга айтырмамы? (З.Ж.) 5) Аны буйругъун, бир комиссардан сора, киши да тюрлендиралмай эди. 6) Мырзабекни шапасы болгъан манга сейирми эди, ол старшина болгъан заманда? 7) Заман былай къыйын болмаса эди, кёзгюде, менме, деген чалгъычы жашланы, отряд этип. Элде тыйып да турмаз эдиле. 8) Зулкъарнейге къонакъ дер кереги да жокъ эди. 9) -Шапа болгъанса, - деп манга киши кесин къобарыргъа эркин тюйюлдю. 10) Ала, чеченлиле бла ингушлула, Узун-Хамитни властына да боюн салмагъандыла (Г.Б.).


46-чы иш. Айтымлагъа къарагъыз, алада тюбеген къарыулаучу эм къарыуламаучу аспектдеги этимлени бир бирден айырып жазыгъыз.

1) Ол, эти кичип тёздюрмегенча, къуру жауурунларын элегенни тохтатмайды. 2) Энди кечени асламы кетгенди, ол а, кёресе да, кёзюн къысмай турады (Г.Б.). 3) Болсада Асланукъа, кишилиги болгъан адам, кеси кючюн итге да танытмаса, ол юрген угъай, къапхан окъуна этерге боллугъун акъылындан кетаралмайды. 4) Алан, айыу куркасына киргенлей, къайдаса бюгюнлю? – деп тырман этди, - къонакъланы сылар къайгъы нек этмейсе? 5) Ишни бу чекге жетеригин Асланукъа эрттеден билип болгъанды. 6) Алай тили ауузуна буштукъ болуп тургъан болмаса, сёзюн ангылаталмады. 7) Да ол Муратдан башха жашха къачаргъа эркин тюйюлмюдю да? 8) Олсагъатда бир сейирлик сезим Жумайны жюрегин къалтыратды, ол алайда асыры жунчугъандан, аузун ачып сёз айталмады (Ш.Х.). 9) Энди Ведяйкин сёлешалмайды. 10) Алай, жашла сормай тёзалмайдыла. 11) Сиз энди гитче жашла тюйюлсюз (Г.Б.).


47-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этимлени къайсы аспектде болгъанларын айтыгъыз, ала къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?



1) Халкъ болгъан жерде лакъырда, чам, масхара сёзле жюрюйдюле. 2) Алай мен дунияны башында къаргъышдан бек жукъдан къоркъмайма. 3) Сен сабанчы бла нек саламлашмайса? 4) Къатын, мени къапталымы окъ тийип тешгение кёрмеймисе? (К.Х.) 5) Угъай, Элмусхан, жашларынг тёзгенликге, сен тёзме. 6) Алай, Токашны хапарын жашлагъа Элмусханнга жетдирмей айтханла табылгъан эдиле. 7) Анам, жукъламагъан тюш кёремиди? 8) Ана, ёню къарылып, андан сора сёз айталмады… 9) Зауурбек, атангы юсюнден тюзюн айтханмыса? 10) Юйде аны сёзюне къошулгъан болмады. 11) Не кюрешген эсем да, санга жукъ ангылаталмагъанма. 12) Омар, айтыр сёзюн ауузундан чыгъаралмай, бир кесекни тынгылады. 13) Тейри, мен да элге жарамагъан киши тюйюлме, сёзюмю этгенни уа Аллах иймез (Ш. Х.).



1) Оюн тохтагъандан сора, не жыр, не жомакъ, неда нёгерлери билмеген элбер айтмагъаннга бет жууаргъа къоймайдыла. 2) Жашил жайлыкъда, жилик кибик, жау кибик кырдыкда кютген ийнекледен жыйгъан жауунг къайда? 3) Бир ауукъгъа дери Чоллай сёлешмей турду. 4) Аналары, харип, жашларына бек жарсыгъанды, алай аталары уа этген буйругъун бузмагъанды. 5) Антон Баймырзаны жумушчусу болуп тургъан айындача бир заманда да инжилмеген эди (Г.Б.). 6) Машиналарын жюрюталмай тура болурла дейме. 7) Ол керти болурму, Мурат, бир бирлерин бек сюйгенле бу дунияда къошулмасала да, ол дунияда къошуладыла деген? (Т.А.) 8) Назир а къалайды? Биягъы лакъчрдасы бла безирей айланамыды? 9) Бизни сенгирче уа фермадан эрикмей турамыды? 10) Энди айт, акъсакъал, бу жаш бизни не бла къууандыраллыкъды? (Ж.З.)




1) Масхутну къаны асыры кёп кетгенден, санитарла алларына чыкъгъанда, тышындан болушлукъсуз арбадан тюшалмагъан эди. 2) «Керекди!» деген сёз алагъа болжалгъа салынмаз баш буйрукъгъа саналгъанды. 3) «Къызыл Жулдуз» орденни да кеслери аякъ юслерине сюелалмай, эслери тая тургъан эки жаралыны чыгъарып, госпитальгъа жетдиргени ючюн алгъанды [Масхут]. 4) Мен а аланы [къарындашланы] ауур тынгылауларын кётюралмадым. 5) Онгу болуп, ол адетни бизни Алексей бир да бузмагъанды. 6) - Сора Масхутну сабийлерин кеси урушдан къайтхынчымы къыстагъандыла юйлеринден? 7) Билмей тургъанлай, юлкюле артындан къолундан да ушкогу бла биреулен чыкъды да, секирип, атны жюгенинден тутду, ат юркдю, Кесеу жыгъылды. 8) Тюз эшикден киргенлей, Нуржан мулжар юсюнде шинельле, къабыргъагъа тыяндырылып а автоматла кёрдю. 9) [Жаралалыладан] бири, ёрге туракълап, жингиригине тыянды, бирси уа, байлау бла тагъылгъан билегин ёшюнюне тап тохташдыра, жатхан жеринде олтуруп, алагъа сёз айтыргъа тилегенча къаарады. 10) [Солтан] чабып барып, бирси дорббунчукъдан сай табакъла бла агъач аякъла келтирди (Гадийланы Ибрагимден).




1) Андан ол биягъы киши, къошда Айыукъулакъ кеси къалгъанын билмей: «Мени атдан нек тюшюрмейсе?» - деп, эшик аллыдан къычыргъанды. 2) Хоу бирда, Батыр. Мен ары бараламамы? 3) Поезд не бек ашыгъып бара эсе да, аулакъны къыйырына жеталмайды. 4) Дагъыда не болгъанын манга айтмайдыла, мен а, билялмайма, 5) Нёгерим мени къулагъыма: «Ай юйюнге, къарамайса!» – деди. 6) Мен эсими жыяргъа кюрешеме, алай болалмайма. 7) Ма андан бери шорпада картоф керсем, ол иш эсиме тюшеди да, кюллюгюмю тыялмайма. 8) Николай кёзлюклерин да алып къарайды, алай таныялмайды. 9) Не алып келе болур, Коля, билмеймисе? (Залийханланы Жанакъайитден). 10) Бюгюн мен муну сени боюнунга тагъама: боюнунгдан тешме. 11) Атасы уа мени бир кюн да мудах этмегенди. 12) Кюн батаргъа жанлагъанда кючю кетгенча, бизни да жашауубузну кючю къалмагъанды (Токъумаланы Жагъафардан).


48-чи иш. Ушакъны окъугъуз. Андан соруучу, угъайлаучу, эм хаулаучу аспектледе келген этимлени айырып жазыгъыз.

– А-а, сенмисе, Ариубат? – деди Саният, жарыкъ болургъа кюреше.

- Сен а халкъ жыйылгъан жерге бармаймыса? – деп сорду анга Ариубат.

- Жангы больницаны ачадыла да бюгюн. Эшитгенмисе?

• А-а, арымы бараса?
  

– Саният сагъышланды. Барыргъа бла бармазгъа экили болду.

– Кел, кел… ишинг, кюнюнгмю озады. Министр келгенди дейдиле. Не тукъум эсе да, аны да кёрейик. Мен алыкъа министр кёрмегенме.

- Жол узуну “ол” хапарны юсюнден Ариубатны жукъ ангыламагъаны Саниятны кёлюн бираз кётюрдю.

– Къара мен телиге. Хорасаннга бармай нек турама? – деди ол кеси кесине. Алгъын жол этген хыйнысы уа жарамай къалгъанды. Бу жол алай этсе унамам.

- Юйюме къан жаууп къалгъанын билмей турама да! Ой, башсыз жаным, бизни эл бедишлик этипми къойдунг? Угъай, ол боллукъ иш тюйюлдю.

– Жюз бар эдиле да, бу къыш экиси тас болуп къалды, - деди Хорасан, Саниятны айтханын къулагъына да алмай. – Ашлары тауусула турады. Сен, бирсидательни къатыны, бир кесек нартюхчюк бералмазмыса манга?

– Берирме, Хорасан, берирме. Алай сен бу жол мени жарсыууму тынгылы эталлыкъмыса? ( Токъумаланы Жагъафардан)