Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
49-чу иш. Айтымланы жазыгъыз, бусагъат заман формадагъы этимлени айырып жазыгъыз, аланы къуралыуларыны юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Азамат, отоугъа киргенлей, ундурукъда саусузну эследи. 2) Арыкъ къолларын жууургъандан тышына чыгъарып жатады. 3) Азамат, саусузну бууунундан тутуп аз мычыды да, артха айланып, юй мюйюшюнде мудах сюелген къазгъа къарады. 4) Энди Наипхан келгенни бет сыфатын ачыкъ кёреди. 5) Саусуз докторну кёзлерине къарады да, не зат эсе да бир зат сорургъа умут этгенча кёрюндю. 6) “Шарау”, - деп шыбырдады Наипхан. 7) Кёзлерин акъырын ачып, Азаматха къарады… 8) Наипхан аллай бир неге жарсыгъанын кеси да билмейди. 9) Тюзюн айтханда, Шарау биягъыча къоншуда къалады. 10) Да сора къыз жюрек неге инжиледи? 11) Азамат биягъыча олтурады, къыз а арлакъда шургулу сюеледи. 12) Ма Шарау арбазларында атны иерин ала турады. 13) Наипхан терк окъуна артха бурулду: атындан да тюшюп, Шарау сюеледи (Т. З.).
1) Ала аны бетин къалай эсе да сюйдюмлю этедиле. 2) Алай Шарау не бек къарады эсе да, Наипханны кёзлери быллайладыла деп билялмайды. 3) Ол къара кёзле бирде сагъышдан, бирде уа ийнакълаудан толадыла. 4) Шкок атылгъан, адам къычыргъан тауушла чыгъадыла. 5) Мустафир озгъан кюнлени тюшюреди. 6) Аубекир, ёрге туруп, тютюнню терк-терк тарта, терезечикни аллына барады. 7) Терезечикден таза кёкню къыйырын, ары-бери тепчий тургъан къалауурну чурукълары кёрюнедиле. 8) Къуш окъуна, тырнакъ илиндирир зат излей, кёкде къанат къакъмай жюзеди. 9) Атам, ма кирпи! – деп къычырады ол. 10) Былайны топурагъын да, сууун, къышын, жазын да Азрет бек сюеди. 11) Аны оюлгъан къабыргъаларын къанатлыла эртде бийлегендиле, ортасында уа, тюз ол жагъасында тамырланып, жангыз назы ёседи. 12) Жылдан жылгъа къабыргъала кеслерин кырдыкгъа, мурсалагъа басынчакълата барадыла (Т.З).
50-чи иш. Айтымланы окъугъуз, боллукъ заман формадагъы этимлени табыгъыз. Ала къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?
1) Энди уа ол узакъдады, не заманда келир, келсе да, не файда, сюйгенлерича сёлешалмазла, алгъынча жалан аякъ этип, орам бла энишге чапмазла, ингир сайын бузоуларын излерге бирге бармазла. 2) Босагъадан атлаялмагъан къартны тогъуз ыфчык ауар кёлю болур. 3) Биреулен бир керексиз сёз чыгъарса, жарлы тюйюлмюсе, ол ат туягъы кибикди, урур да жыгъар… 4) Наипхан челеклерин жуугъан кибик эте турур, ол а (Шарау) атына суу ичирир… 5) Мен алыкъын ауруугъа хорлатмам, жашарма, санларым тохтасала да , хоншуларымы къууанчларына къууана, жашарма… 6) Алай эсе, сакъ бол, абынып иш жыгъылма… 7) Намысым бла ёлсем, жылы юйюме киргенлей, кирирме жерге, сабийликде анамы къойнунда жатханлай, жатарма къабырымда, - деучю эди. 8) Ол Азреталийни ауур жюгю болгъанлай турлукъду. 9) А сен а, энди келсек, чыгъарыкъды дегененг (Т.З.).
51-чи иш. Бу айтымлада озгъан заманны формасында жюрютюлген этимлени табыгъыз, аланы къаллай жалгъауланы болушлукълары бла къуралгъанларын айтыгъыз.
1) Аны къош къашлары, жютю къарамы Наипханны бюгюнча эсинде тура эдиле. 2) Ол [Шарау], Азаматча, кекел жюрютмеучю эди. 3) Жазгъыда ариу жюлюннген башындан уллу акъ къалпагъын да хазна тешмеучю эди. 4) Артда Наипхан анга [Шараугъа], анасындан жашыртын, бир къалпакъ этип берген эди. 5) Шарау аны [къалпакъны] кёп кийген эди, бек кёп, не сейир эсе да, къалпакъны тюрсюню тюрленмей эди, къыз бла Шарауну бир бирлерине сюймекликлерича, тазалай, чыммакълай тура эди. 6) Наипхан бла Шарау бир элде, хоншуда жашай эдиле. 7) Ала экиси да гитчеликден бирге ёсе, бирге жюрюй келгендиле. 8) Шарау Наипханланы юйде айраннга картоф бушто этип аз ашамагъанды. 9) Алай кюнден кюннг къызны анасы Шараугъа терс къарап башлагъан эди. 10) Ол жашны келлигин сюймегенден угъай, баям, энди къыз да, жаш да, гитче тюйюлдюле, халкъны кёлюне не келир дей. 11) Наипхан эски тапчаннга бауурундан тюшюп, санларын ууакъ къалтырата, аяусуз жиляйды. 12) Сюймекликми? – Аны юсюнден Наипхан бир да сагъыш этмегенди, жюрегинде аллай зат барды деп бир да эсине келмегенди (Т.З.).
52-чи иш. Айтымланы окъугъуз, алада тюбеген этимле къайсы заман формалада келгенлерин айтыгъыз.
1) Бек алгъа Къамарият бла жашауун бир этерге сюйгенин Мухарбек Нажмудиннге айтды. 2) Экинчи келгенде [келечиле], жууап этерге болжал салырбыз, ючюнчю келгенде уа сёз тохтатырбыз. Бу къууанчха [тойгъа] кёп халкъ жыйылгъан эди. 4) Бир отоуда къартла къурманлыкъ эт ашайдыла, боза тартадыла, жигитликни юсюнден эски халкъ жырланы эжиу эте, жырлайдыла. 5) Азыкъ табакъла аш юйден отоулагъа къыстау ташыладыла. 6) Шамдарийни эрин да акъ къазакъла ёлтюргендиле, Жаннетни кесини эрин бла бирси жашын да ала ёлтюргендиле. 7) Бираздан сора ол сёзге уста Хура эки жанын да жарашдырды. 8) Эки жуукъ бирге жолукъгъандан сора, алада аламат шуёх жашау башланды. 9) Ол мен сенден ёнкюч алгъанда къатыбызда болгъан устазны шагъат этип жарашырыкъбыз. 10) Алайдан Мухарбек бла Нажмудин, адыргы кюлмюш эте, айырылышдыла (Г. Б.).
1) Хоу бир да, юйге кире турмайма, белим ауругъандан, не этерге билмей айланама, - деп, Ханифа юйге таукел киреди. 2) Бир жол сабийле аны юй аллында, орам жанында, ёсген терекге минедиле. 3) Биринчиден ол [Ханифа] халжарда букъдурулгъан сахтиан артмагъын тартып, артда чардакъда асыралгъан къапчыгъын чыгъарды. 4) Андан сора уа, кюрек алып, бахчада басдырылгъан флягын чыгъарыргъа кетди. 5) Хар заманда 7-ни жарымында Мажит “къарт” Москвишчигин арбаздан орамгъа тюртеди. 6) Бир кесекден орамда ичгичи Къасайны чайкъала келген узун къарелдиси кёрюндю. 7) Хажосчукъ атасы бла таугъа баргъанда, анда аз ажирге минмегенди. 8) Школда Жамботну юсюнден сейир хапарла жюрюйдюле. 9) Школну спортзалында Жамботну спорт кийимлери бла тюшген сураты бла тёрт диплому тагъылады. 10) Энди Хажос хар эки кюнден жангъы кийимлерин да кийип кюзгю аллында бир енсек безиреучюдю (Г.А.).
1) Бу тийрелеге ол биринчи келгенди, беш-алты ашыргъан эди. 2) Андан бери былайны тереги, кырдыгы да жыйырма бла жети кере кёгергендиле. 3) Аны былайда ким орнатханды, урлугъун адаммы, желми келтиргенди? – Азреталий билмейди. 4) Ала къазылгъан кюн салыннган алма терекле кёп кере чакъгъандыла, сын ташлары анга жыйырма кере шагъат болгъандыла. 5) Аны алыкъын мылы топуракъ ийиси кетмегенди. 6) Жукъу эсиртген, ырмах адамныча, кёз тюплерине ау тюшгенди. 7) Каракай, чапыракъла бла кесин булжута тургъан Тахирчикни къатына барып, къубултур умут этди. 8) Мен ёлюмден къачханем. 9) ОЛ кюн ала былайда кюйгендиле. 10) Туугъан жеринде, кёкде да Каракайгъа туугъан журтуну налаты къарындашларыны къанлары бла жазылып къалгъанды. 11) Не десенг да, ала бир киндикден айырылгъандыла. 12) Ол эртдеден бери былайгъа келирге онгу болмай тургъанды. 13) Ол ташны башындан Азреталий аны къучагъына кёп кере секиргенди (Т.З.).
1) Март кюнню аз жылытхан элхууур суучукъла баргъан ташлы-зыгъырлы жолда андан бери келедиле. 2) Сора, атыны жюгенинден тутуп, бирсиле бла бирге жыяу тебиредиле. 3) Тардан тюрсюнсюз къапхыч жел урду. 4) Хамзат, анга андан ары тынгыламай, жолгъа чыкъды. 5) Къолдан чыгъып, уллу черекни бойну бла барабыз. 6) Ала кёзден ташайып, кёп да тургъунчу, бары къаяла бирден оюлгъанча, топла алай атылдыла да, аппа, тюз да тюбюнде таш атылгъанча, биягъы чартлады. 7) Бир кюн атабыз, танг ата уятып, Тагылы къолгъа келтирди. 8) Кетгенде уа, биргелерине Шонтукъ этген затладан кёбюсюн элтгендиле. 9) Аны ачыуу юскюргенлей, жамауатха орус эмина кирип, адамла ата журтларын къоюп кетип башладыла. 10) Къара шинли арыкъсуу солдатчыкъ, терлегенлери барып, Къушжетерланы юйде не тапса да, машинагъа ташыйды. 11) Бир кесекден къыйналып кётюрюлдю (Т.А)
53-чю иш. Айтымланы окъугъуз, шарт турушдагъы этимлени бла озгъан заманны араларында байламлыкъны ачыкълагъыз.
1) –Жыргъа къаныгъа эсенг, къанатынг къатса, билирсе… 2) Махай сау эсе, Ачей улу Ачемезни жырын энтда айтыр, эгиз жашчыкълары Хасан бла Хусей аллына чабарла, жюрюген эселе. 3) Тишлерин юзмез къаматса да, кюн къыбыдыны бителмеген жараларын кюйдюрсе да, таукел, къагъарман кёрюнедиле. 4) Къачан эсе да бу майданда ол акътулакъ ажирге миннген эди, аман хапар да эшитгенди. 5) Жилян тешигинде турса, арба басмаз (Н.с.). 6) Махай не айтса да, Аллах эшитген эди къатангы эр кишиле этиучю алгъышланы, - Жанёлмез эки жаш тапды. 7) Жанёлмезни эри урушда, эки жыл болду, ёлген эсе, сау эсе да белгиси жокъ. 8) Атны алыргъа къолун узатса, жюген баулары Жанёлмезни къолларын чырмашып, экиси да аны айыралмай кюрешедиле. 9) – Ким сюе эсе да, мен тюйюлме ол. 10) Къолунгдан келлик эсе, эт, ахшы улан, келлик тюйюл эсе, аладан игилеге да тёзгенбиз. 11) Ол сезим дерт жарыгъын бир кесек мутхуз этсе да, Къундет улу акъылына келгенни ахырына жетдирирге ашыгъады (Тёппеланы Алимден).
54-чю иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада шарт турушдагъы этимлени табыгъыз, къуралыуларындан хапар айтыгъыз. Быллай этимлени заман категория бла байламлыкъларын кёргюзтюгюз.
1) Ай таланнган, Аллахны жаны ауругъан болур эди - Астемир иер къашдан сермеп тутмаса эди, атны жюгенинден тартып тыймаса эди (ол жигитликге къарачы сен!) - Аллах сакълады ансы, бир палах болмай къалмаз эди. 2) Алайлай ол, атдан кетип, башын жютю ташха урса эди, не да сахиник ат алып къачып, алайда таш кёпюрден къутургъан суугъа секирсе… 3) Атдан кетсенг, эшек урса, мешина басса да, жер юсюнде къаллыкъса. 4) Аздан къойду ансы, ол хужу къаллыкъ болгъанымы чачып къоя эди. 5) Энди чакъыра келген адам болса, мени жерклиге кетгеними айт. 6) Мен сер болсам да, акъылдан шашмагъанма. 7) Кем жери болса да, кесим эштейим, аны кесим тюзетейим. 8) Тамакълары къысыгъыракъ болса да, къартла «бисмилля» этдиле, жылы этден къабып-къабып кёрдюле. 9) Эрине алтмыш, къатынына къыркъ жыл болса да, ала бир бирлерин бек сюйюп, жарашып жашагъандыла. 10) Не десенг да, къонакъ бир болса, анга эс да кёп бурулады (Кациланы Хабудан).
1) Тууар эт табылмаса, къой эт да жарарыкъды. 2) Тюз машинагъа киргенлей, къазауат этип башласа, иш оюлургъа боллукъду. 3) Къонакъбайла аланы хапарларына къууаннганларын билдирмеселе да, хурмет этип, сабыр тынгылайдыла, сёзлерин бёлмейдиле, этиллик жууапны уа алайда окъуна тынгылы хазырлап башлайдыла. 4) Бек аламат болмаса да, жарашыулу, халал, тынгылы адамды. 5) Башхача айтханда, бюгюн тенглерини алларында аны бир къууандырмасам, Аймёлекчикни айча мангылайчыгъын бир жаратмасам, жарамаз. 6) Кел, алай эсе, суу бойнуна тигелейик да, бирер шишлик ашап, бирер кружка сыра да ичип чыгъайыкъ ансы, харам болуп къалабыз. 7) Бир бирни сыйлай, намыс эте турмасакъ, жашауда не къыймат къаллыкъды. 8) Антсызма, бу басымлы адамланы мен да бир ыразы этмесем,- дегенни айтып, жашланы жашыракъларындан бирине эрлай юч-тёрт къызыл къагъыт узатды. 9) Къонакъ а Аллахны къонагъы болса да, сыйлагъан а, адетге кёре биз этербиз. 10) Оллахий, бу жол да къайтмай кетсенг а, мен кечсем да, эгечинг кечмез (Гуртуланы Эльдардан).