Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Къарачай-малкъар тил билимде сыфатха дайым эс бурула келгенди. Аны юсюнден биринчи болуп жазгъанладан бири Н.А.Карауловду. Аны «Краткий очерк горскаго языка «болкар» (1912) деген ишинде сыфатны къуралыууну юсюнден бир талай шарт келтириледи.
Сыфат къарачай-малкъар тилни биринчи грамматикаларында да тинтиледи. Сёз ючюн, Алийланы Джашыуну жашы Умарны, Алийланы Баблашны жашы Умарны, В.М. Филоненкону грамматикаларында сыфатны магъанасыны, аны къуралыууну эм жюрютюлюуюню юсюнден талай хайырлы зат айтылады. Бу вопросну ачыкълаугъа Байрамукъланы А.М., Байрамукъланы У.Д. да кеслерини къыйынларын къошхандыла.
Сыфатланы юсюнден тынгылы илму иш Созайланы Тауканы жашы Борис да жазгъанды. Ол, сыфатны грамматика энчиликлерин толу ачыкълап, аны магъана жаны бла тюрлю-тюрлю къауумлагъа юлешип кёргюзтгенди. Аны оюмуна кёре, сыфатла затланы тюрсюнлерин, ёлчеулерин, жамауат болумланы эм д. а. к. башха шартланы белгилеп келедиле. Андан тышында, сыфатланы къуралыулары, айтымда синтаксис къуллукълары да ачыкъланады. Былайда белгиленнген затланы юсюнден Созайланы Борис «Къарачай-малкъар тилни грамматикасында» (1976) да жазады.
Къарачай-малкъар тилни материалында сёз къураугъа тилни бирси бёлюмлеринден эсе кеч эс бурулуп башлагъанды, болсада сыфатланы къуралыуларыны юсюнден бир ненча илму ишде да жазылады. Бу вопросну Бёзюланы А.Ю., Хабичланы М.А., Мызыланы А.М. эм башхала тинтгендиле. Сыфатланы синтаксис къуллукъларын ачыкълауда Ахматланы Ибрагимни илму эм методика ишлеринде толу жазыла келгенди.
Кетенчиланы Мусса илму ишлеринде ат айтымланы форма-магъана жаны жаны бла тинтеди. Бу жумушну тамамлай, ол сыфатланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешеди, айтымны хапарчысыны къуллугъунда келген сыфат аны магъанасын ачыкълаугъа себеплик этгенин кёргюзтеди. Алай бла, къарачай-малкъар тил билимде сыфат кёп тюрлю жаны бла тинтилгенди дерге боллукъду, алай болгъанлыкъгъа алыкъын тилни бу кесеги бла байламлы проблемала барысы да тамамланнгандыла дерге къыйынды.
Сыфатны магъана жаны бла энчиликлери
Белгилисича, сыфат тилни энчи кесегиди. Сыфатла затланы тюрлю-тюрлю шартларын кёргюзтген сёзледиле.
Тил билимде сыфатланы магъана жаны бла къауумлаугъа иги кесек илму иш жораланнганды. Алада татыуну, тюрсюнню, халны, затха багъа бериуню, адамны ич дуниясын ачыкълагъан, дагъыда башха тюрлю сыфатла тинтиледиле. Болсада алыкъын сыфатланы магъана жаны бла къауумлауну тынгылы жоругъу тохташдырылмагъанды.
Затланы къаллай шартларын белгилегенлерине кёре, сыфатланы магъана жаны бла быллай къауумлагъа юлеширге боллукъду:
1) затны тюрсюнюн, бетин белгилеген сыфатла (акъ, къара, къызыл, жашил, мор, кёк, сары);
2) затны татыуун белгилеген сыфатла (татлы, ачы, кючлю, тузлу, мысты, татыулу);
3) затны (адамны) жашауун, жыл санын белгилеген сыфатла (жаш, къарт, ючлю, бешли, алтыжыллыкъ);
4) затны ёлчеуюн белгилеген сыфатла (узун, бийик, къысха, уллу, гитче, кенг, тар);
5) затны къылыгъын кёргюзтген сыфатла (юркек, чочууукъ, жууаш, жагъынлы, ёпкелеуюк, жарашыулу);
6) затны (адамны) ангыламын, хунерин, акъылын кёргюзтген сыфатла (акъыллы, тели, хунерли, тентек, ангыламлы);
7) затны тыш кёрюмюн кёргюзтген сыфатла (гуппур, къынгыр, тюз, къочхарбурун);
8) заманны кёргюзтген сыфатла (жайгъы, къышхы, кечеги, кюзгю, бюгюннгю, бюгечеги);
9) халны кёргюзтген сыфатла (жарыкъ, саулукълу, сууукъ, исси, жылы);
10) затха багъа бичиуню кёргюзтген сыфатла (иги, аман, аламат, тамаша, тауушлукъ) эм д. а. к.
Лексика-грамматика энчиликлерине кёре, сыфатла эки уллу къауумгъа юлешинедиле: а) тюз сыфатла, б) болжалчы сыфатла.
Тюз сыфатланы баш энчиликлерине аланы даража формалада жюрютюлюулери саналады: акъ – акъсыл – акъсылдым – агъыракъ – чиммакъ; акъыллы – акъыллыракъ – бек акъыллы. Болсада тюз сыфатланы бла болжалчы сыфатланы бир бирден айыргъан къыйынды, нек дегенде иги кесек болжалчы сыфат, тюз сыфатланы къауумуна къошулуп, даража формалада жюрютюледиле. Аллай сыфатлагъа къолайлы, кючлю, адепсиз дегенча сёзлени санаргъа боллукъду. Быллай эм башха сёзле къарачай-малкъар тилде тенглешдириу эм айырма даражада тюбейдиле. Юлгюле: къолайлы – къолайлыракъ – бек къолайлы; ташлы – ташлыракъ – бек ташлы; тюклю – тюклюрек – бек тюклю эм башхала. Алай болжалчы сыфатланы асламысыны тенглешдириу эм айырма даража формалары жокъду: къышхы, тюненеги, быйылгъы, маралкёз, мирзеулюк, мындагъы.
Тюрк тиллени грамматикаларында жазылгъаннга кёре, тюз сыфатланы къауумуна асламысында къуралмагъан неда тамыр сёзле киредиле: акъ, ала, аман, ариу, ахшы, ач, жут, жукъа, кенг, чорт.
Тюрк тилледе иги, аман, къарт, женгил, жылы дегенча сыфатла сёзлеулеге ётюп жюрюйдюле. Тюрк тил билимде бу затны юсюнден кёп тюрлю даулаш жюрюгенди. Алимлени бир къаууму былайда белгиленнген эм башха сёзлени не заманда да сыфатлай къалгъанларын черте тургъандыла, болсада бусагъатлыкъда илму ишледе сёзлеулени бла сыфатланы бир бирлерине омонимлик этгенлерини юсюнден тынгылы, керекли даражада жазылгъанды. Бу оюмну тюзлюгюне ишеклик жокъду. Иги, аман дегенча сёзле, айтымда атланы алларында келип, затланы тюрлю-тюрлю шартларын белгилейдиле, аны себепли сыфатладыла, болсада ала этимни аллында да жюрютюледиле. Ол кезиуде ишни шартларын белгилейдиле, ишни къалай этилгенин ачыкълайдыла. Алай эсе уа, ол сёзле сёзлеуледиле. Аны алайлыгъын быллай сёз тутушланы тенглешдиргенде кёребиз. Юлгюле: иги жаш - иги окъу, татлы суу - татлы жукъла, таукел адам - таукел сёлеш, шош ауаз - шош атла, узакъ жол - узакъ бар эм д. а. к.
Алай болгъанлыкъгъа хар сыфат сёзлеуге омонимлик этип бармайды. Сёз ючюн, абызырауукъ, агъачлы, гумух, жайгъы, жаншакъ, кёк дегенча сыфатла сёзлеулеге омонимле болмайдыла. Быллай сёзле асламына атланы айгъакълайдыла, жаланда затланы шартларын белгилейдиле. Ала ишни шартларын кёргюзталмайдыла, аны себепли хар заманда сыфатлай къаладыла.
Сыфатны даража формалары
Белгилисича, сыфатла затланы шартларын белгилейдиле. Сыфатны даража формалары ол шартланы къалай берилгенлерин кёргюзтедиле.
Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да сыфатланы асламысыны даража формалары бардыла. Тил билимде аллайлагъа тюз сыфатла саналадыла. Сёз ючюн: иги - игирек, акъ - акъсыл - акъсылдым, тюз - тюппе-тюз эм д. а. к. Бир къауум сыфатланы уа аллай формалары жокъдула. Алагъа болжалчы сыфатла саналадыла: къышхы, жайгъы, кюзгю, тюненеги, быйылгъы дагъыда башхала.
Сыфатны баш формасы ноль жалгъаулуду. Анда тенглешдириуню ышанлары жокъдула. Аны даража формалары баш формаларындан тюрлю-тюрлю мадарланы болушлукълары бла къураладыла.
Кемлик даражадагъы сыфатла затны шартын, ышанын баш формадагъы сыфатладан эсе аз, кем этип кёргюзтедиле. Къарачай-малкъар тилде кемлик даражада асламысына затны бетин, тюрсюнюн белгилеген сыфатла келедиле. Бу даражадагъы сыфатла -сыл/-сюл, -сылдым/-сюлдюм, -гъул/-гюл, -гъулдум/-гюлдюм, -сыман дегенча жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла. Юлгюле: 1)Азамат къалын къара чачлы, къошкъаш жашды, акъсылдым жукъа бетлиди (Т.З.). 2) Ингилизханлы жашилдим кёзлери Бекболатха жютю къарайдыла (Г.Б.). 3) Саргъылдым быстырда тамгъа бек билинеди. 4)Бу кёксюл бузоучукъ тюнене туугъанды. 5) Асиятны моргъулдум чепкени барды. 6)Къызчыкъны жыйрыгъы жашилсыманды.
Тенглешдириу даражадагъы сыфатла затны бир тюрлю ышанын, шартын башха затны ол ышаны, шарты бла тенглешдирилгенин белгилейдиле. Бу даражалы сыфатла, къаллай тауушха бошалгъанларына кёре, -ракъ/-рек, -ырак-ирек, -уракъ/-юрек жалгъаулудула: уллуракъ таш, аууруракъ жюк, эркинирек отоу, толуракъ челек, къыйыныракъ иш, кёгюрек бояу.
Сыфатны тенглешдириу даражасы синтаксис неда морфология-синтаксис мадар бла да къуралады. Ол кезиуде сыфатла айтымда асламына хапарчыны къуллугъунда келедиле, тенглешдириуню кёргюзтген айтымланы къуралыуларына себеп боладыла. Тенглешдириу тёрт кесекден къуралады дерге боллукъду: эки тенглешдирилген затдан (аланы бири баш болушну, экинчиси уа башлаучу болушну формасында болуучудула), тенглешдириу бардырылгъан шартдан (ол шартны сыфат кеси белгилейди), тенглешдириуню кёргюзтген мадар (аны -ракъ/-рек жалгъау неда айтым саулай белгилейди). Аны алайлыгъын бу айтымда кёрюрге боллукъду: Бизден сен акъыллыса (Ш.М.). Тюйме Геллядан иги да къарыулуду (Т.З.). Къурман Сафардан таматады (Т.З.). Къоркъакълыкъ ёлюмден аманды (М.Т.). Сизни юй бизни юйден игирекди. Мени тукъумум сенден кем тюйюлдю (Э.О.).
Бир-бирде башлаучу болушну формасындагъы тенглешдирилген зат айтымда ачыкъ кёргюзтюлмей къалады. Болсада айтым тенглешдириу магъанасын тас этмейди. Аны контекстден ангыларгъа боллукъду. Сёз ючюн: Тейри, бу жаш а акъыллыракъ кёрюнеди. Бирсини уа ангылауу жокъча кёрюнеди (М.Т.). Азиз ёсдюрген малланы этлери уа татыулуракъ болуучуду (М.Т.).
Къарачай-малкъар тилде тенглешдириу толу берилир ючюн, айтымда сыфатны аллында тюрлю-тюрлю сёзле бла сёз бирлешле жюрютюледиле. Юлгюле: Полина менден он жылгъа таматады (К.Х.). Асият Юсюпден иги да эслиди (Ш.М.). Аланы жумушлары сизни ишигизден кёпге ауурду (М.Т.).
Айырма даражадагъы сыфатла затны шарты бек айырмалы болгъанын кёргюзтедиле. Ала синтаксис мадар бла къураладыла. Башхача айтханда, сыфатланы алларында кючлендириучю кесекчикле неда башха сёзле келип. Ол айырмалыкъны ачыкълауда эм, бек, чынг, чексиз, аман дегенча сёзлени магъаналары уллуду. Юлгюле: Зарият мюлкню бек иги ишчилеринден бириди (К.ж.). Бизде эм къыйын жерде Сафар ишлеучюдю (М.Т.). Сослан кесин чынг къарыулугъа санаса да, былайда уа сёз айтыргъа къоркъду (Х.М.). 4) Сибирь магъыдандан чексиз байды (К.ж.). Алийни чалгъысы аман жютю зат болур дейме (М.Т.).
Айырма даражадагъы сыфатланы кючленнген (интенсив) формалары да барды. Сыфатны бу формасы синтаксис мадар бла (кючлендириучю кесекчиклени болушлукълары бла) къуралады (тюз - тюппе-тюз, къара - къап-къара, жашил - жап-жашил): Бу жерлени таза шауданлары, жап-жашил кырдыклары барды (Т.С.). Жаппа-жангы жашил бояуу жылтырагъан бир газикег миндиле (С.А.). Сап-сары эм къап-къара къозучукъла къундуз тюкча жылтырайдыла (М.Т.). Сен мени кём-кёк кырдыклы жайымса (Къ.Х.).
Затны шарты кючленмегенин къайтарылып айтылгъан сыфатла да кёргюзтедиле: Ферманы къатында таракъ-таракъ тишле сюеле тебирегендиле (К.Х.). Анда уа - жанынгдан сюйген бийик-бийик таула (М.Т.).
Сыфатны айырма даражасы 3-чю изафетни юлгюсю бла да къуралады. Башха тюрлю айтханда, бир-бир сыфатла, контекстде затланып, иеликчи болушну жалгъаулу формасында эм баш болушну иели формасында жюрюйдюле. Ол заманда ала 3-чю изафетни (3-чю ат сёз тутушну) къурайдыла, алай бла айырма даражаны къурайдыла: игилени игиси, ариуланы ариуу, акъны да агъы эм д. а. к.
Сыфатланы айтымда жюрютюлюулери
Сыфат айтымда асламысында атны аллында келеди. Ол кезиуде къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурады: Ариу сёзде ауруу жокъ (Н.с.). Алгъын заманда бир къызгъанч бай кишини юч жашы болгъанды (Жом.). Жилтинкёз жаш алгъышлагъа тынгылайды (Г.Б.). Къарт къанатлы кебекге алданмаз (Н.с.).
Сыфатдан къуралгъан айгъакълаучула магъана жаны бла талай къауумгъа юлешинедиле:
1) затны бетин, тюрсюнюн кёргюзтгенле: Бизни бахчада акъ, къызыл, сары гоккала ёседиле. Мени къаратор атым сени къантор атынгы озарыкъды;
2) затны тюрлю-тюрлю ёлчемлерин кёргюзтгенле: Ол, абынып, терен уругъа тёнгереди. Къойла ырахат кенг талада отлайдыла. Чегетде бийик терекле ёседиле;
3) затны сууукълугъун, жылылыгъын кёргюзтгенле: Тёбентин сериуюн аяз урады. Тауда жылы ингирле тохташдыла;
4) затны формасын кёргюзтгенле: Мен зугул алмаланы бек сюеме. Суу бойнундан мен тёгерек ташла жыйып келтирдим;
5) затланы жашауларын, жыл санларын кёргюзтгенле: Къарт Адамейни энди къолундан жукъ келмейди. Бахчада жаш терекчикле орнатдым. Бешжыллыкъ жашчыкъ къонакъны аллына чабып чыкъды;
6) затны абстракт шартларын кёргюзтгенле: Бу ауур жумушну тамамлагъан тынч болмаз; Сен къыйын ишде урунаса;
7) затха багъа бичиуню кёргюзтгенле: Иги айранны жаланда таулу тиширыула эталадыла. Аламат саугъала келтиргенме санга;
8) затланы тыш шартларын кёргюзтгенле: Аны сюрюуюнде семиз, арыкъ къойла да бардыла. Алайгъа бир бёкем жаш жанлады;
9) затны татыуун кёргюзтгенле: Бу терекде татлы алмала ёседиле. Бу жол а бир татыран аш хазырлагъанма;
10) заманны белгилегенле: Къышхы кюн къысха болуучуду. Тюненеги кюн къайтып кетмез;
11) адамны, ангылауун эм башха шартларын кёргюзтедиле: Алайгъа бир багъырбаш тиширыу келди. Билимли адамла къайда да керекдиле. Къыркъ киши - бир жанына, къыйыкъ киши - бир жанына.
Сыфат айтымда атсыз келсе, атча, болушлада тюрленеди. Анга ол кезиуде иеликни, кёплюк санны, хапарчылыкъны белгилеген жалгъаула къошуладыла. Ол шарт сыфат айтымны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтуруууна себеплик этеди:
а) башчыны: Алмаланы къызыллары татыулу болуучудула. Бизде кичи таматаны сыйлайды. Къара къызылдан мажалды;
б) хапарчыны: Ишлеген адам не заманда да насыплыды. Окъугъанны кёлю - жарыкъ, окъумагъан болур жазыкъ (М.К.). Ашда уялгъан - мухар, ишде уялгъан - хомух (Н.с.);
в) толтуруучуну: Акъыллыгъа бир айт, акъылсызгъа эки айт (Н.с.). Игини къайда да иги кёредиле.
12-чи иш. Бу айтымлада сыфатланы табыгъыз. Аланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз.
1) Айтек да ачдан онгсузду, жукъу ючюн да къарыусуз болгъанды (Жом.). 2) Байталбатыр уста мараучу болгъанды (Жом.). 3) Темурукъ Идаргъа тынгысызды (Жом.). 4) Жаш кеси адепсиз, халисиз, бошбоюн болгъанды (Х.М.). 5) Мурадин адыллы, сабыр адам болуучу эди (Г.Э.). 6) Заман къайгъылыды, адам ажаллыды (Л.б.). 7) Къызланы жыйрыкълары айбатдыла (Э.О.). 8) Сен айтхылыкъса, махтаулуса, аперим (Г.Б.). 9) Ол айланма, саякъ, адепсиз, уятсыз адам эди (К.ж.). 10) Бекболат акъбет субайды (Г.Э.). 11) Бизни уллу атабыз акъыллы адам эди (Х.О.). 12) Жырны сёзлери не эсе да ангылашыныусуз эдиле (Ш.). 13) Юсюпню сагъышлары Асият бла байламлыдыла (Ш.М.). 14) Сирияны жери битимлиди (Х.О.). 15) Ол менден эсе болумлуду (Къ.А.). 16) Мазан эфенди - быттыр, Азан эфенди - хуттур (Н.с.). 17) Ёгюзле гёбелдиле да, терк окъуна терлегендиле (Г.Б.). 18) Бизни Бараз башха киштиклеча гырнау тюйюлдю (Т.С.). 19) Ишчилени ашагъан ашлары дамлыды, берекетлиди (Л.б.). 20) Жохар чегет энди жаланды (Къ.Д.).
13-чю иш. Сыфатны къуллугъунда жюрюген фразеологизмлени жетмеген сёзлерин къошуп жазыгъыз.
Къара ..., ачыкъ ..., ачы ..., алтын ..., узун ..., аман ..., бир ..., эки ..., кюн ..., аллах..., бети ..., ташдан ..., сёзюне ..., барып ..., бош ..., акъны..., адам ..., бармагъындан ... .
14-чю иш. Бу сыфатланы даража формалагъа сала жазыгъыз. Аланы ичлеринде даража формала къурамагъан сыфатла бармыдыла? Аны сылтауун ангылатыгъыз.
Ариу, адепли, кёк, жашил, акъыллы, азап, айбаш, айлыкъ, айтхылы, къалын, бурмачач, генезир, гиртчи, жазгъы, ингирги, желпегей, зыбыр, исси, къазанкъыр, къабыучу, къабырчакълы, къутас.
15-чи иш. Бу сёзлени хайырланып, къош сыфатла къурагъыз. Аланы тюз жазылыуларыны юсюнден толу хапар айтыгъыз.
Къара, акъ, терс, ай, къыл, тюрлю, къаты, ала, алтын, тенг, акъсылдым, кюч, чексиз, бийик, мал, узун, къалын, акъылсыз, тузсуз, учсуз, къалау, къат, къош, къызыл, къыркъ, къынгыр, бош, битеу, беш, борч.
16-чы иш. Бу айтымланы синтаксис жаны бла, алада тюбеген сыфатланы уа морфология жаны бла тинтигиз.
I
1) Къыз жашха ыразы болгъанды (Жом.). 2) Айтек, да ачдан онгсуз болуп, жукъу ючюн да къарыусуз болады (Жом.). 3) Ол чыпчыкъны къарасы кибик чачы, кёзю, къашы къара болуп, чыпчыкъны агъы кибик бети, эти акъ болуп, бир жерде аллай бир къыз болгъанды (Жом.). 4) Айтек къобузгъа устады (Жом.). 5) Темурукъдан Тюккъулакъ жюз кере кючлю болгъанды (Жом.) 6) Тамбла бизге уллу къууанч кюндю: юч къарындаш юч къыралны ханыдыла (Жом.). 7) Байталбатыр бираз ачыракъды (Жом.). 8) Экисини эки жараулу андыз жамычылары, акъ башлыкълары, иги жараулу атлары болгъанды (Жом.). 9) Сени къызынг къарачач эсе, мени къатыным акъчачды (Жом.). 10) Ушагъыулу кийимле бла адамланы ичлеринде кесин жюрюте билмеклик къыйын иш тюйюлдю (Жом.). 11) Ол сен суннганча къызбайладан тюйюлдю. 12) Юй уллудан уллу бола эди (Жом.). 13) Жашны буту саппа-сауду. 14) Къолу уллу - асыу, аягъы уллу - жарсыу (Н.с.). 15) Ауругъанны сау билмез (Н.с.). 16) Къартчыкъ хапарны амандан аманын къыздырады (Г.Э.). 17) Акъыллыны аллы бла оз, акъылсызны арты бла оз (Н.с.). 18) Акъыллы - эл иеси, тели уа - эл баласы (Н.с.). 19) Андан эсе бу жарыгъыракъды. 20) Къыргъызлыла чексиз халал, чомарт жюрекли адамладыла.
II
1) Кавказ халкъланы бек ахшы, бек батыр жашлары тау арсланла кибик сермешедиле (З.Ш.). 2) Битеу атлыла, тюппе-тюз сабаннга чыгъып, тизилишдиле (Ш.С.). 3) Билеги кючлю бирни жыгъар, акъылы кючлю мингни жыгъар (Н.с.). 4) Акъыллыгъа бир айт, акъылсызгъа минг айт (Н.с.) 5) Акъыллы сени да алдамаз, кесин да алдатмаз (Н.с.). 6) Аманнга айтсанг тынгылар, игиге айтсанг ангылар (Н.с.). 7) Аман бла нёгер болсанг, атынг аман бла айтылыр (Н.с.). 8) Аманны тили таш жарыр, таш жармаса да, баш жарыр (Н.с.). 9) Озгъан ёмюрде бир бай ханны жангыз бир ариу къызы болгъанды (Жом.). 10) Ол къызланы бир бирлеринден айырып таныгъан адамгъа къыйыныракъды (Жом.). 11) Ёлген да сауладан болады (Жом.). 12) Чолакъ Бияслан бир намыссыз адамды, сабийге, къартха да хурметсизди (Жом.). 13) Азамат къара къалын чачлы, къошкъаш жашды, акъсылдым жукъа бетлиди (Т.З.). 14) Саппа-сау терекле салыннган от уллу дорбунну жарытды (Жом.). 15) Биз эм тюз адамлабыз, адамны ишлетген да этебиз, къыйынын да беребиз (Б.А.). 16) Атасындан муну жолу башхады. 17) Харам жюрекли союзник душманладан эсе аманды (К.Х.). 18) Дунияны башында ариуланы ариуу сен болурса (Жом.). 19) Къазауатха жашланы барындан да жигитирек эди (Жом.). 20) Бу кёсе тюксюз, кертмеча сыйдам къымыжады.
III
1) Билгични хапарлары эрттеден окъуна почтагъа белгили эди (Жом.). 2) Леуанны аты бек жюйрюк болгъанды (Жом.). 3) Кавказны къауданлары гелеулюдюле, шорхалары терендиле. 4) Зауурбекни жюреги ачыулуду (Ш.С.). 5) Аны бичими бизни атладан башхаракъды (Ш.С.) 6) Атны ахшысы арыкълыкъда табылыр (Н.с.). 7) Жюген салгъанлай - ючлю, терлик салгъанлай - тёртлю, жерин салгъанлай - бешли, юсюне миннгенде уа, алтылы тулпар болду (Жом.). 8) Чаллыкъда сап-сары, кём-кёк эм къып-къызыл гюлле битедиле (Т.С.). 9) Ингилизханны жашилдим кёзлери Бекболатха жютю къарайдыла (Г.Б.). 10) Бир къара шинли жашаулу адам мени тохтатды (Т.А.). 11) Иничкебел, ёсюмлю къызчыкъ къолунда да китапларындан толу чемоданчыгъы бла бишген дугъумгъа ушашлы кёзлерин кюнден къоруулай, жолгъа чыкъды (А.И.). 12) Махмут жашчыкъгъа алмаланы къызылларын айырып берди. 13) Мен сенден акътамакъгъа алыкъын тюбемегенме. 14) Аманнга кече, кюн да къарангыды (Ш.С.). 15) Акъыллы сёз жюлгючден жютю болур (Ш.С.). 16) Ачыулуну къолу - ачы (Ш.С.). 17) Бир абыннган - сокъур, эки абыннган - акъмакъ (Н.с.). 18) Ахшы амансыз болмаз, аман ыхшысыз болмаз (Н.с.). 19) Иги кесине иги, аман да кесине аман (Н.с.). 20) Ариу ариу тюйюлдю, сюйгенинг ариуду (Н.с.).
САНАУ