Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Этимни бусагъат заманы
Этимни бусагъат заман формасы айтымда айтылгъан ишни этиле тургъанын кёргюзтеди.
Этимни бусагъат заманы эки тюрлю жалгъауну болушлугъу бла къуралады.
1. -а/-е, -й жалгъау бла. Къысыкъгъа бошалгъан тамырлагъа, сингармонизмни жоругъуна кёре, -а/-е, ачыкъгъа бошалгъан тамырлагъа уа -й жалгъау къошулады, сёз ючюн: Аслийжан университетге барады. Аслан агъачдан келеди. Студентле иги окъуйдула.
Бу жалгъауну болушлугъу бла къуралгъан бусагъат заман форма ишни сёлешген заманда этиле тургъанын кёргюзтеди.
Кёплюк сан Бирлик сан
1-чи бет: [мен] жаз+а+ма [биз] жаз+а+быз
бил+е+ме бил+е+биз
окъу+й+ма окъу+й+буз
2-чи бет: [сен] жаз+а+са [сиз] жаз+а+сыз
бил+е+се бил+е+сиз
окъу+й+са окъу+й+суз
3-чю бет: [ол] жаз+а+ды [ала] жаз+а+ды+ла
бил+е+ди бил+е+ди+ле
окъу+й+ду окъу+й+ду+ла
2. Къайтарылып этилип тургъан ишни -ыучу/-иучю, -уучу/-юучю жалгъау кёргюзтеди, сёз ючюн: Биз библиотекагъа терк-терк барыучубуз. Идрисни нёгерлери бизге къонакъгъа келиучюдюле.
Этимни бусагъат заманы аналитика (къош) мадар бла къуралыргъа да болады: ишни кёргюзтген толу магъаналы этимни этимча формасына (-а,-е,-й; -п, -ып/-ип, -уп/-юп; -гъанлай/-генлей) болушлукъчу этим бусагъат заман формада бетлеучю-хапарлаучу жалгъауу бла къошулуп, сёз ючюн: Окъуучула библиотекагъа бара (барып, баргъанлай) турадыла (туруучудула).
Этимни угъайлаучу формасындан (-ма/-ме) бусагъат заман -й эм -учу/-учю жалгъауланы болушлукълары бла къуралады: Ол библиотекагъа бармаучуду. Ол бизге келмеучюдю.
Этимни соруучу формасын къурагъан -мы/-ми, -му/-мю жалгъау бусагъат заманны жалгъаууну ызындан келеди: Сен китап окъуймуса? Ол назмуланы кёлден юйрениучюмюдю?
Къарачай-малкъар тилде этимни бусагъат заман формасы быллай заман магъаналаны кёргюзтеди:
1. Ишни керти да бу кезиуде этиле тургъанын: Устаз дерс береди. Устаз дерс бере турады.
2. Ишни хар заманда да этилип тургъанын: Эгечим институтда окъугъанлай турады.
Этимни озгъан заманы
Этимни озгъан заманы сёлешген кезиуде ишни этилгенин, этилип бошалгъанын кёргюзтеди. Озгъан замандагъы этимле ишни бусагъатда этилип бошалгъанын, белгисиз озгъан эм эртте озгъан заманда этилгенин белгилейдиле.
1. Ишни бусагъатда этилип бошалгъанын кёргюзтген озгъан заман этимни мурдоруна -ды/-ди, -ду/-дю хапарчы жалгъау эм къысхартылгъан бет жалгъаула (3-чю бетни кёплюк санында уа кёплюк санны жалгъауу -ла/-ле) къошулуп къуралады, сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет [мен] жаз+ды+м [биз] жаз+ды+къ
бил+ди+м бил+ди+к
окъу+ду+м окъу+ду+къ
кёр+дю+м кёр+дю+к
2-чи бет [сен] жаз+ды+нг [сиз] жаз+ды+гъыз
бил+ди+нг бил+ди+гиз
окъу+ду+нг окъу+ду+гъуз
кёр+дю+нг кёр+дю+гюз
3-чю бет [ол] жаз+ды [ала] жаз+ды+ла
бил+ди бил+ди+ле
окъу+ду окъу+ду+ла
кёр+дю кёр+дю+ле
Озгъан заманны бу тюрлюсюн этимни угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаларындан къураргъа болады. Аны былай кёргюзтюрге боллукъду:
Бирлик сан Кёплюк сан 1-чи бет
[мен] ал+ма+ды+м [биз] ал+ма+ды+къ ал+ал+ды+м ал+ал+ды+къ ал+ал+ма+ды+м ал+ал+ма+ды+къ
2-чи бет
[сен] ал+ма+ды+нг [сиз] ал+ма+ды+гъыз
ал+ал+ды+нг ал+ал+ды+гъыз
ал+ал+ма+ды+нг ал+ал+ма+ды+гъыз
3-чю бет
[ол] ал+ма+ды [ала] ал+ма+ды+ла
ал+ал+ды ал+ал+ды+ла
ал+ал+ма+ды ал+ал+ма+ды+ла
Этимни соруучу фомасын къурагъан -мы/-ми, -му/-мю жалгъау бетлеучю-хапарлаучу жалгъауладан сора келеди: алдынг+мы? алмадынг+мы? алалдынг+мы? алалмадынг+мы?
2. Этимни белгисиз озгъан заманы (неда узайгъан заманы) сёлешген кезиуде иш этилип бошагъанлы къаллай болса да бир заман ётгенин кёргюзтеди.
Бу заман форма этимни мурдоруна (-гъан/-ген, -хан, -нган/-нген жалгъаугъа) бетлеучю-хапарлаучу жалгъаула къошулуп къуралады. Базыкъ ачыкълы тамырлагъа - -ген, тунакы къысыкълагъа (к, къ-дан къалгъанлагъа) бошалгъан базыкъ ачыкълы тамырлагъа - -хан, н/нг-гъа бошалгъан тамырлагъа - -нган/-нген жалгъау къошулуп къуралады:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет
[мен] бар+гъан+ма [биз] бар+гъан+быз
кел+ген+ме кел+ген+биз
тап+хан+ма тап+хан+быз
къууан+нган+ма къууан+нган+быз
женг+нген+ме женг+нген+биз
2-чи бет
[сен] бар+гъан+са [сиз] бар+гъан+сыз
кел+ген+се кел+ген+сиз
тап+хан+са тап+хан+сыз
къууан+нган+са къууан+нган+сыз
женг+нген+се женг+нген+сиз
3-чю бет
[ол] бар+гъан+ды [ала] бар+гъан+ды+ла кел+ген+ди кел+ген+ди+ле
тап+хан+ды тап+хан+ды+ла къууан+нган+ды къууан+нган+ды+ла женг+нген+ди женг+нген+ди+ле
Этимни угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаларын къурагъан жалгъаула -гъан/-ген жалгъаудан алгъа келедиле:
Бирлик сан
1-чи бет
[мен] барма+гъанма барал+гъанма баралма+гъанма
келме+ген+ме келал+гъанма келалма+гъанма
тапма+гъан+ма табал+гъан+ма табалма+гъанма
къууанма+гъан+ма къууанал+гъанма къууанал+магъанма
женгме+ген+ме женгал+гъанма женгалма+гъанма
2-чи бет
[сен] бармагъанса баралгъанса баралмагъанса
келмегенсе келалгъанса келалмагъанса
тапмагъанса табалгъанса табалмагъанса
къууанмагъанса къууаналгъанса къууаналмагъанса
женгмегенсе женгалгъанса женгалмагъанса
3-чю бет
[ол] бармагъанды баралгъанды баралмагъанды
келмегенди келалгъанды келалмагъанды
тапмагъанды табалгъанды табалмагъанды
къууанмагъанды къууаналгъанды къууаналмагъанды
Кёплюк сан
1-чи бет
[биз] бармагъанбыз баралгъанбыз баралмагъанбыз
келмегенбиз келалгъанбыз келалмагъанбыз
тапмагъанбыз табалгъанбыз табалмагъанбыз
къууанмагъанбыз къууаналгъанбыз къууаналмагъанбыз
женгнгенбиз женгалгъанбыз женгалмагъанбыз
2-чи бет
[сиз] бармагъансыз баралгъансыз баралмагъансыз
келмегенсиз келалгъансыз келалмагъансыз
тапмагъансыз табалгъансыз табалмагъансыз
къууанмагъансыз къууаналгъансыз къууаналмагъансыз
женгмегенсиз женгалгъансыз женгалмагъансыз
3-чю бет
[ала] бармагъандыла баралгъандыла баралмагъандыла
келмегендиле келалгъандыла келалмагъандыла
тапмагъандыла табалгъандыла табалмагъандыла
къууанмагъандыла къууаналгъандыла къууаналмагъандыла
женгмегендиле женгалгъандыла женгалмагъандыла
Этимни тамамланмагъан озгъан заман формасы -а/-е, -й жалгъау бла къуралгъан этимча формагъа эди деген болушлукъчу этим къысхартылгъан бетлеучю жалгъаула бла къошулуп къуралады. Магъана жаны бла этимле бошалмагъан ишни кёргюзтедиле.
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет жаза эдим жаза эдик
кёре эдим кёре эдик
окъуй эдим окъуй эдик
2-чи бет жаза эдинг жаза эдигиз
кёре эдинг кёре эдигиз
окъуй эдинг окъуй эдигиз
3-чю бет жаза эди жаза эдиле
кёре эди кёре эдиле
окъуй эди окъуй эдиле
Этимни угъайлаучу, онглукъ эм онгсузлукъ формаларын къурагъан жалгъаула этимча формада келген этимге къошуладыла: жазмай эдим, жазала эдим, жазалмай эдим.
Соруучу форманы къурагъан -мы/-ми жалгъау этимча формагъа да, болушлукъчу этимге да къошулургъа болады: жазамы эдинг? - жаза эдингми?; кёреми эдинг? - кёре эдингми?; окъуйму эдинг?- окъуй эдингми?
Этимни эртте озгъан заман формасы -гъан/-ген, -хан, -нган/-нген жалгъау бла къуралгъан этимни формасына (этимсыфатны озгъан заман формасына) эди деген болушлукъчу этим бет жалгъаула бла къошулуп къуралады. Магъана жаны бла эртте озгъан заман (ётген) бошалгъан ишни кёргюзтеди.
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет баргъан эдим баргъан эдик
келген эдим келген эдик
тапхан эдим тапхан эдик
къууаннган эдим къууаннган эдик
женгнген эдим женгнген эдик
2-чи бет баргъан эдинг баргъан эдигиз
келген эдинг келген эдигиз
тапхан эдинг тапхан эдигиз
къууаннган эдинг къууаннган эдигиз
женгнген эдинг женгнген эдигиз
3-чю бет баргъан эди баргъан эдиле
келген эди келген эдиле
тапхан эди тапхан эдиле
къууаннган эди къууаннган эдиле
женгнген эди женгнген эдиле
Этимни эртте озгъан заман формасында угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ формаланы жалгъаулары -гъан/-ген жалгъауну аллында келедиле, сёз ючюн: бармагъан эдим, баралгъан эдим, баралмагъан эдим. Соруучу форманы -мы/-ми жалгъауу эки кесегине къошулургъа да болады, сёз ючюн: баргъанмы эдинг? баргъан эдингми?
Этимни озгъан болумчу заман формасы -п/-ып/-ип, -уп/-юп жалгъау бла къуралгъан этимчагъа эди деген болушлукъчу этим бет жалгъаула бла къошулуп къуралады. Магъана жаны бла ишни озгъан заманда болумун кёргюзтеди. Сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет жукълап эдим жукълап эдик
кетип эдим кетип эдик
2-чи бет жукълап эдинг жукълап эдигиз
кетип эдинг кетип эдигиз
3-чю бет жукълап эди жукълап эдиле
кетип эди кетип эдиле
Этимни бу заман формасыны онглукъ, онгсузлукъ формалары жокъду. Угъайлаучу форма тюйюл деген угъайлаучу кесекчикни болушлугъу бла къуралады, ол этимча форманы бла болушлукъчу этимни араларында келеди, сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет жукълап тюйюл эдим + эдик
кетип тюйюл эдим
2-чи бет жукълап тюйюл эдинг +эдигиз
кетип тюйюл эдинг
3-чю бет жукълап тюйюл эди +эдиле
кетип тюйюл эди
Этимни соруучу формасын къурагъан -мы/-ми жалгъау этимча формагъа да, болушлукъчу этимге да къошулургъа боллукъду, сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет жукълапмы эдим? жукълапмы эдик?
жукълап эдим+ми? жукълап эдик+ми?
кетипми эдим? кетипми эдик?
кетип эдимми? кетип эдикми?
2-чи бет жукълапмы эдинг жукълапмы эдигиз?
жукълап эдингми? жукълап эдигизми?
кетипми эдинг? кетипми эдигиз?
кетип эдингми? кетип эдигизми?
3-чю бет жукълапмы эди? жукълапмы эдиле?
жукълап эдими? жукълап эдилеми?
Магъана жаны бла башда айтылгъан озгъан заман форма ишни озгъан заманда болумун кёргюзтеди.
Озгъан къайтарылгъан заман формада этимле ишни кезиуден-кезиуге къайтарылып этилип тургъанын кёргюзтедиле. Озгъан къайтарылгъан заманны формасы этимсыфатны -ыучу/-иучю, -уучу/-юучю формасына эди деген болушлукъчу этим бетлеучю-хапарлаучу жалгъаулары бла къошулуп къуралады. Сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет окъуучу эдим окъуучу эдик
тепсеучю эдим тепсеучю эдик
жазыучу эдим жазыучу эдик
келиучю эдим келиучю эдик
бугъуучу эдим бугъуучу эдик
кюлюучю эдим кюлюучю эдик
2-чи бет окъуучу эдинг окъуучу эдигиз
тепсеучю эдинг тепсеучю эдигиз
жазыучу эдинг жазыучу эдигиз
келиучю эдинг келиучю эдигиз
бугъуучу эдинг бугъуучу эдигиз
кюлюучю эдинг кюлюучю эдигиз
3-чю бет окъуучу эди окъуучу эдиле
тепсеучю эди тепсеучю эдиле
жазыучу эди жазыучу эдиле
келиучю эди келиучю эдиле
бугъуучу эди бугъуучу эдиле
кюлюучю эди кюлюучю эдиле
Этимни озгъан къайтарылгъан заман формасы этимни угъайлаучу, къарыулаучу, къарыуламаучу формаларындан да къуралады, аны соруучу формалары да бардыла. Аны алайлыгъын бу таблицада кёрюрге боллукъду.
| Угъайлаучу Форма | Къарыулаучу форма | Къарыуламаучу форма | Соруучу форма |
| Бирлик сан | |||
| бармаучу эдим | баралыучу эдим | баралмаучу эдим | барыучуму эдим? барыучу эдимми? |
| бармаучу эдинг | баралыучу эдинг | баралмаучу эдинг | барыучуму эдинг? барыучу эдингми? |
| бармаучу эди | баралыучу эди | баралмаучу эди | барыучуму эди? барыучу эдими? |
| Кёплюк сан | |||
| бармаучу эдик | баралыучу эдик | баралмаучу эдик | барыучуму эдик? барыучу эдикми? |
| бармаучу эдигиз | баралыучу эдигиз | баралмаучу эдигиз | барыучуму эдигиз? барыучу эдигизми? |
| бармаучу эдиле | баралыучу эдиле | баралмаучу эдиле | барыучуму эдиле? барыучу эдилеми? |
Эсгертиу: Къарачайда озгъан къайтарылгъан заманны -ыучу + эди деген тюрлюсюнден сора да -ыучан/-иучен, -уучан/-юучен + эди деген тюрлюсю жюрюйдю, сёз ючюн: барыучан эдинг, келиучен эдинг.