Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
ЭРИКЛЕУ СЁЗЛЕ
Эриклеу сёзлени ангылатыу
Бизни тёгерегибизде жаны болгъан, болмагъан затла этген тауушланы тюрлю-тюрлю эриклеу сёзле билдиредиле. Къарачай-малкъар тилде эриклеу сёзле иги кесекдиле. Кеслери да кёп магъаналыдыла, контекстге кёре, тюрлю-тюрлю магъаналаны белгилейдиле. Сёз ючюн, къыж-къыж деген эриклеу сёзню алсакъ, аны эки магъанасы барды: 1) адам тишлери бла этген тауушну кёргюзтеди: Ол кече узуну тишлерин къыж-къыж этдирип турады; 2) арбаны чархлары этген тауушну кёргюзтеди: Арбаны чархы къыж-къыж этеди.
Къуралыуларына кёре, эриклеу сёзле быллай къауумлагъа юлешинедиле:
- Бир сёзден къуралгъанла: та, таркъ, тарс, топ, пыф, пырс, лып, къаркъ, хап д. б.
- Кесеклери талай кере (эки неда андан аслам) къайтарылып айтылгъан эриклеу сёзле: гъур-гъур, гаф-гаф, бакъ-бакъ, хур-хур, дып-дып, гырт-гырт; ха-ха-ха, хи-хи-хи, та-та-та, уммо-о-о-о, зу-у-у-у д. б. Эриклеу сёзлени бу къаууму къарачай-малкъар тилде асламыракъ хайырланылады.
- Бу къауумгъа кирген сёзле къатланып келселе, ала тюрленип келирге да боладыла, сёз ючюн: таркъ-туркъ, шолуп-шулуп, тыпар-тупур, дыбар-дубур, дыбыр-дубур д. б. Къарачай-малкъар тилде быллай сёзлени жаланда ачыкъ тауушлары тюрленедиле.
Эриклеу сёзлени сёз къурауда магъаналары бек уллуду. Аладан асламына атла бла этимле къураладыла: гугурукку, макъа, къаргъа, жызылда, боркъулда эм д. б.
Айтымда эриклеу сёзле тюрлю-тюрлю синтаксис къуллукъланы толтурадыла: башчыны, хапарчыны, толтуруучуну, болумну, айгъакълаучуну. Ол къуллукъланы ала бирде жангызлай, бирде уа башха сёзле бла бирге тамамлайдыла. Юлгюге: Айранны быж-быжы игиди. Къыш сууукъда мен да, юйге кирирге мадарым болмай, гыз-гыз эте турама. Ол кезиуде мен бир тыхар-тухурланы эшитдим. Алайдагъы адамла, гур деп, ёрге къопдула. Быж-быж бозадан ичип, биз зауукъ этдик
Эриклеу сёзлени къауумлары
Эриклеу сёзле эки уллу къауум боладыла: 1) тауушну эриклеген сёзле; 2) тауушну суратлагъан сёзле. Быланы хар бирини кесини энчиликлери бардыла.
Тауушну эриклеген сёзле, къаллай тауушла бла байламлы болгъанларына кёре, бир ненча къауумгъа юлешинедиле.
- Адамны сёлешгенин, кюлгенин, жилягъанын, жётел этгенин эм д. б. з. эриклеген сёзле тилде аслам тюбейдиле. Алагъа къарайыкъ. Адамны кюлюуюн эриклеген сёзлеге быллайла киредиле: хи-хи-хи – мыйыкъ тюбюнден кюлюуню, хыликкя этип кюлюуню эриклеген сёздю; къыл-къыл – къызланы кюлюулерин эриклеген; адам кюллюгюн тыялмай, ычхындыргъанны пыф, къырх-чырх деген эриклеу сёзле кёргюзтедиле: Ха-ха-ха-ха… Ол а не хапарды? Мени тюерик адам алыкъа дуниягъа жаратылмагъанды (Т.Ж.). [Темирбашев:] Не этесе, Шохай?!. [Шохай:] Хи-хи-хи… Бош алай, Ислам Къапланович… Юйде гантелле бла физкультура этиучюм эсиме тюшюп…(Т.Ж.). Къоркъгъан болур эди, - эгешчигим, биягъындача, къыл-къыл этип кюлмеди. Тынгылауну ийди (Т.Ж.).
Хур-хур – адам хурулдагъанда этген тауушду: Тур-турдан хапар келсе, хур-хурдан хайыр жокъ (Н.с.).
Къах-къах, къах-къух, кхы – жётел этиуню эриклеучю сёзледиле.
Жюрекни урууун, терк-терк солууну, мушулдауну дунг-дунг, дып-дып, гып-гып, муш-муш деген сёзле билдиредиле, сёз ючюн: Халимат къолунда жютю бичагъын къаты къысды, жюрегини “дунг-дунг” деп ургъан тауушун эшитеди (Т. З.).
Адамны аш орунуну къурулдагъанын гъур-гъур деген сёз кёргюзтеди. Адам ашны жута, исси затны (сууну) иче, неда бир къаты затны кемире туруп этген тауушну гырт-гырт, гырт-кырт, лыкъ, хуп, дылкъ деген сёзле кёргюзтедиле: хуп деп ичерге.
Эриклеу сёзлени биринчи къауумуна энтта быллайла киредиле: къа – адамны къусаргъа тартыныуун, къыкъ – чукук этиуюн, фи-ийт – сызгъырыуну, уф-ф-ф – терен ахсыныуну эм б.з. кёргюзтгенле.
Гыз-гыз, мау – сабийни, къагъанакъны жилягъаны бу сёзле бла бериледиле: Жол узуну жашчыкъны гыз-гызы тохтамады. – Гыз-гызынгы къой да, аллымда тебире! – деди анасы жашына.
Адамны ауур атлагъанын, аякъ тауушун д.б.з. кёргюзтген сёзлеге была саналадыла: топ-топ, жыр-жыр, лоп-лоп, тыпар-тупур. Чырт-чырт, шолуп-шулуп, шырт-шырт,хырт-хырт, тыпал-тупул, гъыж-гъыж деген сёзле адамны терен балчыкъда, къарда барыуун, аякъларын сюйрей келиуюн билдиредиле, сёз ючюн: Галошлары лоп-лоп эте келеди. Къургъакъ къар аякъ тюпде жыр-жыр этеди.
Тук-тук-тук, таркъ-таркъ, таркъ-туркъ – бир затны къакъгъан тауушну билдиредиле. Таркъ-туркъ, тарх-турх – темирни тюйгенде эшитилген тауушну кёргюзтедиле, сёз ючюн: Билмей тургъаныбызлай, тёгерегибизден тарх-турх тауушла чыкъдыла (А.Х.).
Бир ауур затны жерге тюшгенин, неда адамны аугъанын горф, доп, топ деген сёзле ачыкълайдыла: Адам горф деп жерге ауду. Ол «доп» деп жерге тюшдю (Ж. У.).
Донг-дунг – эки затны бир бирге урулуп тургъанын кёргюзтеди: Лезгинка башланнганда уа, аякъ бюкгенле юй тюбю къангаланы донг-дунгнга алдырадыла (Г.Б.).
Дыбар-дубур, дыбыр-дубур – ары-бери чапхан аякъ тауушну билдиреди: Адамла дыбар-дубур этип чабадыла.
Чыпал-чупул, шолп – адам жуууна туруп этген тауушладыла. Сёз ючюн: чыпал-чупул этдирип жууунургъа; Таш шолп деп суугъа тюшдю.
- Жаны болмагъан затла этген тауушланы билдирген эриклеу сёзле энчи къауум къурайдыла. Трактор, автобус неда арбаны, машинаны чархы этген тауушну бу сёзле билдиредиле: тыр-тыр, тр-р… тр-р, къыр, къыж, къыжт, жыз, дынгар-дунгур, дюдют, гур-гур, дуу-дуу. Юлгюле: Автобус гур-гур эте келип, жолда тыйылды, эшиклери кенг ачылды, халкъ ичине жыйылды (Ш.). Арбаны чархлары къыж-къыж этедиле.
Эшикни, терезени неда бир башха затны ачылыуун, жабылыуун хырт, шыркъ, гыж-гыж, жыз деген сёзле кёргюзтедиле: Эшикни «жыз» деген тауушу эшитилди.
Зынг, зынг-зынг, дынгар-дунгур – сагъатны, адырланы д.б.з. бир бирге тийгенде зынгырдагъанларын билдиредиле: Бокалланы «зынг-зынг» тауушлары эшитиледиле (Ш. М.). Сагъат «зынг» деди.
Бир затны оюлуп, аууп жерге тюшгенин кёргюзтген тауушла: горф-гурф, тыхар-тухур, зынгар-зунгур, зап, дыгъар-дугъур, дыбал-дубул, донг, донг-дунг, шыкъар-шукъур. Юлгюле: Къаядан ташла зынгар-зунгур этип тюшдюле. Ташла донг-дунг этип оюладыла. Къабыргъа оюлуп, жерге дыбал-дубул деп тийди.
Затны (бутакъны, терекни, бузну, мияланы д. б.) сыннган тауушун билдирген сёзлеге быллайла саналадыла: пырс, къырт, зынгар-зунгур, жыгъарт, тыкъар-тукъур, чыкъар-чукъур, чыркъ. Юлгюле: Къар басхан тереклени бирини бутагъы «чыкъырт» деп сынды (Т.Ж.). Алай къарап-къарагъынчы, буз «жыгъарт» деп атылды. Добакъ да, къычырыкъ этип, суу ичине батылды (Г.Б.).
Ушкокну, пулемётну атылгъанын, чачылгъанын билдирген сёзле – тарс, тарх, та-та-та; бир затны терк окъуна отха алыннганын – пуф; къонгуроуну тауушун – зынгыр-зынгыр; бир затны, неда машинаны терк ётюп кетгенин – дуу; бир затны башха зат бла ургъанда этген тауушну – дап, данг-дунг, данг; бутакъланы отда кюйген тауушларын – тыс, чаркъ-чуркъ деген сёзле билдиредиле.
Отда бир затны къууурула, къайнай тургъан тауушун чыр, шонгкъ, ышит, боркъ, боркъ-боркъ деген сёзле кёргюзтедиле: «Боркъ» демейин бишмеген, «доп» демейин тюшмеген (Н. с.).
Уллу отну тауушун, бир затны терк жанып кетгенин, фабрикаланы, заводланы, цехлени тауушларын гур/ гур-гур деген эриклеучю сёз ачыкълайды, сёз ючюн: Къулакъларымда къалады гур-гурлары цехлени, Хар цехден сурат аладыла кёз гинжилерим мени (Г.Б.). Билмей тургъанлай, къагъыт, гур деп, жанып кетди (З. Ж.).
- Табийгъат халланы тауушларын эриклеучю сёзле да тилде аз тюйюлдюле. Сёз ючюн, гуу-гуу уллу желни сызгъыргъан тауушун кёргюзтеди: Жел урады, къамишлени ёкюртюп, къар тугулну тёбеледен секиртип, Жолоучуну эринин-бурунун къабады, Сал ёзенде гуу-гуу эте чабады («Жашауубузну байрагъы»).
Боркъ-боркъ, болкъ-болкъ деген сёзле суу жерден къайнап чыкъгъанда этген тауушну билдиредиле: Биз башха тагыны ариуларгъа ётгенден сора да, аны (шауданчыкъны) «боркъ-боркъ» деп, жашауну кёрюрге ашыкъгъанча, къайнап чыкъгъанын эшитип турдукъ (Т.А.). 2) Шауданны сууу «болкъ-болкъ» деп чыгъады.
- Чыпчыкъланы, жаныуарланы д. б. з. тауушларын эриклеучю сёзле къарайчай-малкъар тилде эркин хайырланыладыла.
Къаркъ, къаркъ-къуркъ, къуркъ, къар-къар дген сёзле къуш неда къаргъа къычыргъанны билдиредиле.
Локъ, локъ-локъ – ат чапхан, май-май – эчки макъыргъан, мур, мяу – киштик мурулдагъан, гъур-гъур, макъ-макъ – макъа этген тауушланы кёргюзтедиле.
Атны, эшекни д. б. з. аякъ тауушларын дыбырт-дыбырт деген сёз билдиреди: Дыбырт-дыбырт деп, атлыла озуп кетдиле (Фольк.).
Жыз-жыз, з-з-з, быз деген сёзле къурт-къумурсха, чибин, къамыжакъ д. б. з. этиучю тауушланы билдиредиле, сёз ючюн: Жыз-жыз этер, тенгизден ётер (Элбер). Бир уллу къара чибин жашны къулагъыны жаны бла «быз-быз» деп учду.
Хап, аф-аф, гап-гуп, гаф-гаф – итни юргенин билдиредиле: Солтан-Хамит къошха жууукълашханда, кёк парийле гап-гуп этип чапдыла (Ш. С.).
Дыгъарт-дугъурт, хап-хуп – малла, неда жаныуарла ашларын ашагъанларын билдиредиле, сёз ючюн: Ары жанындан бир мияу, бери жанындан бир мияу, келдиле да хап-хуп дедиле, ичдиле да кетдиле (Фольк.). Дыгъарт-дугъурт тауушну зшитип, амма ийнек картоф тёбеге ычхыннган сунуп чапды.
Ба-а – къочхар макъыргъан, бакъ-бакъ – баппуш къычыргъан, бюу – бугъа ёкюрген, гур – койла юркгенде, неда къанатлыла учханда, гуу-гуу – бир-бир жаныуарла улугъан тауушланы билдиредиле: (Ариуканы) ызындан къочхарчыкъ келип, «ба-а» деп макъырды (А.А.). Уучу ит «бакъ-бакъ» деген тауушну эшитгенлей, къамишли жипи таба чапды. Тёбен жанындан, къулакъдан гуу-гуу деп, танг аласына уяннган тюлкю къычырды (А.Х.).
74-чю иш. Айтымлада эриклеу сёзлени табыгъыз. Ала магъаналарына кёре къаллай къауумлагъа юлешинедиле. Бу сёзлени синтаксис къуллукъларын белгилегиз, къуралыуларындан хапар айтыгъыз.
1) Хи – хи – хи… Ислам Къапланович, жаша! Сен болмасанг мен не этерем? Жаша! (Ж.Т.). 2) Сабийле школну узун коридорунда дыбар-дубур этип айланадыла. 3) «Донг! Дыгъар-дугъур, дыгъар-дугъур» деген тауушла юйню тепдиредиле (Г.Б.). 4) Ол (Халимат) къолунда жютю бычакъны къаты къысады, жюрегини дунг-дунг деп ургъан тауушун эшитеди (Т.З.). 5) Жашны кабинетинде олтургъанла орамда озгъан машиналаны дуу-дууларын эшитип турдула. 6) Печьни «дуу-дуу» деп жаннганына сабийле къууанып тынгылайдыла. Алайлайын ол, аякълары тутмай, «гоп» деп таш, зыгъыр къатыш суугъа кёмюлдю (Т.Ж.). 7) Жыгъар-жугъур тауушну эшитип, сескенип, ёрге къопдукъ: арлакъчыкъда жар оюлуп тура эди («К.ж»). 8) Биз бирси тагъыны ариуларгъа ётгенден сора да, аны «боркъ-боркъ» деп, жашауну кёрюрге ашыкъгъанча, къайнап чыкъгъанын эшитип турдукъ (Т.А.). 9) Отну юсюнде уллу къазан бла эт боркъ-боркъ этип къайнайды (Ш.С.). 10) Киштик «мяу-мяу-мяу» дей, чегилери тюйюле, кюлдю (Т.Ж.). 11) Чибинле «з-з-з» деп учадыла. 12) «Гаф-гаф» дейди кючюкчюк, тынгылагъыз сиз бери (Г.М.). 13) Ахырында чычханла, аны сёзлерине ийнанып, чуу-чуу эте, бир бирни тюрте, киштик таба атлагъандыла. 14) Аны себепли, алайтын озуп тебиресенг, ол «чик-чирик» деп, кенгден «саламлашып» къоюучуду.
75-чи иш. Бу сёзлени хайырланып, айтымла къурагъыз. Ала не магъаналаны билдиргенлерин белгилегиз.
Шолп, шыр, пуф, данг-дунг, зынг-зынг, хур-хур, бакъ-бакъ, къаркъ-къуркъ, мяу-мяу, къыл-къыл, хырт-хырт, шырт, шалп, дыр-р-р, жыр-жыр, зуу-зуу, ха-ха-ха, данг, чырс-мырс, дыркъ, ох-ох-ох, харх, пырх-чырх, хахай-тухай, шып.
76-чы иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада эриклеу сёзлени болушлукълары бла къуралгъан сёзлени табыгъыз. Аланы сёз къурау жаны бла тинтигиз.
1) «Ол (Чомур) мени юйюмден жанлап озарча этерме»,- деп, даууру болгъанны зынгырдата, (Домалай) аргъы юйге кирип, эшикни, занг деп, ургъанында, къабыргъалары люуюлдедиле (Х.О.). 2) Къанатларын зап-зап этдире, Чумлу Камны хоразлары, бир бирлерине эришгенча, къадалышып, тартып къычырышадыла (Г.Б.). 3) «Зарх-зурх! зарх-зурх!»- деп, бири бирини башына къагъа, къочхарла алайгъа жетдиле (Нартла). 4) Бу кезиуде юйге ух-тух эте, къолларын аууз тылпыулары бла жылытыргъа кюреше, Жюнюс бла Адил кирдиле (Т.Ж.). 5) Эгешчиги тапчан юсюнде муш-муш эте жукълайды (Къ.Х.). 6) Насыра Хожа орамны кетип бара тургъанлай, боюнуна занг деп бир жумдурукъ тийгенди (Ё.А.). 7) Гюрбежиде занг-зунг деген тауушла эшитиледиле.
77-чи иш. Суратлау литературадан тауушну эриклеген эм тауушну суратлагъан эриклеу сёзлери болгъан бешишер айтымны алып жазыгъыз. Аланы айтымда жюрютюлюулеринден хапар айтыгъыз.
ТИЛНИ БОЛУШЛУКЪЧУ КЕСЕКЛЕРИ
БАЙЛАМЛА БЛА БАЙЛАМ СЁЗЛЕ
Байламланы ангылатыу
Байламла тилни тюрленмеучю болушлукъчу кесеклерине саналадыла. Аланы баш къуллукълары айтымны бир туудукъ членлерин неда къош айтымланы кесеклерин бир бирге байлаудады, кеслерини да энчи лексика магъаналары жокъду дерчады.
Башха тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да байламла тилни бек «жаш» кесеклеринден бирин къурайдыла. Ол затны тюрлю-тюрлю шартла кёргюзтедиле. Биринчиден, тюрк тилледе башха тилледен кирген байламла эркин хайырланыладыла. Эрттегили тюрк жазмаланы алып къарагъанда уа, аланы иги кесегинде байламла ахыры да тюбемейдиле. Алай тюрк тиллени кеслеринде жаратылгъан байламла бусагъатдагъы тилледе, ол санда къарачай-малкъар тилде да, кёп тюбейдиле. Алимлени оюмларына кёре, быллай байламла ол тилле, бир бирден айырылып, энчи айнып башлагъандан сора туугъандыла. Къарачай-малкъар тилде байламла тилни башха кесеклеринден неда аланы тюрлю-тюрлю формаларындан жаратылгъандыла. Сёз ючюн, да деген байлам кесекчикден, деп этимчаны биринчи тюрлюсюнден къуралгъандыла. Быллай юлгюлени кёп келтирирге боллукъду.
Байламла къуралыу жаны бла эки къауумгъа юлешинедиле: а) бош байламла, б) къош байламла. Бош байламлагъа быллай сёзле саналадыла: бла, эм, да, алай, деп д. б. Къош байламла уа эки эм андан аслам сёзден къураладыла: болсада, аны себепли, аны ючюн, не ючюн десенг, алай болса да д. б.
Байламла бош эм къош айтымлада кеслери байлагъан сёзлени бла айтымланы араларында къаллай байламлыкъ тохташдыргъанларына кёре, эки уллу къауумгъа юлешинедиле: 1) тенг жарашдырыучу байламла, 2) бойсундуруучу байламла.