Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
СодержаниеТенг жарашдырыучу байламла Жалгъаучу байламланы А (уа) деген байламланы къуллукъларында, магъаналарында да башхалыкъ эсленмейди. Къысыкъ тауушха бошалгъан сёзден сора а Алай болгъанлыкъгъа |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Тенг жарашдырыучу байламла
Тенг жарашдырыучу байламла бош айтымны бир туудукъ членлерини неда тенг жарашхан къош айтымны кесеклерини араларында бирча, бир бирге жууукъ неда бир бирден башха байламлыкъла тохташдырадыла. Ала, бир бирге байлагъан сёзлени бла айтымланы араларында къаллай байламлыкъла тохташдыргъанларына кёре, юч къауумгъа юлешинедиле: 1) жалгъаучу байламла, 2) къаршылаучу байламла, 3) айырыучу байламла.
Жалгъаучу байламланы къауумуна да, эм (эмда), бла, дагъыда, сора, не, неда деген сёзле киредиле. Быланы болушлукълары бла къош айтымланы кесеклери неда айтымланы бир туудукъ членлери бир бирлерине санау интонацияны кючю бла байланадыла.
Да байлам да деген кючлендириучю кесекчикге омонимлик этип келеди. Ол асламына бир туудукъ башчыланы, толтуруучуланы, болумланы бир бирге байлап, тенг жарашхан къош айтымлада эркин тюбейди. Юлгюле: Олсагъатда Жаухарны кёзлери да, эринлери да къалтырадыла (Ш. Х.). Багдадха да, Стамбулгъа да бардым (М. К.). Аны да, сени да таныйма мен (Ш.). Бир жумушум барды да, аны этерге керекди (А. И.).
Бла деген байламны энчилиги бир туудукъ членли айтымлада жюрютюлюуюндеди. Ол бир туудукъ башчыланы, болумланы, толтуруучуланы эм ат хапарчыланы бир бирге байлайды: Мухарбек бла Нажмудин жарашмай айырылдыла. Сергейни бла Махмутну военкоматха чакъырдыла (Э.О.). Тюнене кече бла бюгече сауут атылгъан тохташмагъанды. Махмутну атасы бла Зайнаф эгеч бла къарындашдыла (Т. А.)
Сора деген байлам айтымны бир туудукъ членлерин байлап келеди. Ол тенг жарашхан къош айтымлада белгиленнген ишле бир бири ызындан тамамланнганларын кёргюзтюуге себеплик этеди: Эртте бир айыу, бир бёрюбирге жажап болгъандыла, сора алагъа бир тюлкю (Жомакъдан). Мухтар, бир затны ызын марагъанча, бир кесек айланды, сора къошха кирди (Э. О.).
Айтымланы бир туудукъ членлерин бла тенг жарашхан къош айтымны кесеклерин бир бирге жалгъаугъа эм, эмда деген байламла да себеплик этедиле: Алий, Ахмат эм Махмут бир элден келгендиле окъургъа. Сабийле клубда жырладыла эм тепседиле (А. И.). Азинат къобуз согъады эм сен жырлайса (А. И.).
Былайда белгиленнген къуллукъну не деген байлам да толтурады. Ол айтымда жангызлай, къайтарылып да тюбейди: Аны не бёрю, не тюлкю жеталмайды (Къ. Къ.). Саусуз не ашамайды, не ичмейди, не жукъламайды (М. Т).
Айырыучу байламлагъа не…не, бир…бир, къайда…къайда, огъесе, неда, бир…бир дегенча сёзле саналадыла. Бу тюрлю байламла тюбеген синтаксис ёлчеуледе сёзле эм айтымланы кесеклери айырыу интонацияны кючю бла байланадыла.
Не…не деген байлам айтымда белгиленнген затланы, ишлени бир бирден айырып кёргюзтеди. Ол бир туудукъ членлени бла тенг жарашхан къош айтымланы кесеклерин бирге жалгъайды: Не мен сени къолунгдан жоюлурма, не сен мени къолумдан жоюлурса (Г. Э.). Бу китапны не Асланнга, не Хамитге берирсе (А. И.).
Бир…бир деген байлам айтымда бир бирни алышындыргъан затланы, ишлени, болумланы, шартланы белгилеп келеди. Ол айтымны баш эм сансыз членлерин, тенг жарашхан къош айтымны кесеклерин да байлар ючюн хайырланылады. Юлгюле: Кюн бир кёрюнеди, бир булутла артына ташаяды (Ш.). Элде ынналарына бир Азиза, бир Фатимат келеди. Бир ол жазады, бир мен жазама. Ол бир къызыл, бир сары гюллени жыртады.
Огъесе деген байламны энчилиги соруучу айтымлада тюбегениндеди. Ол къайтарыу формада жюрютюлмейди: Бюгюн шахаргъа барлыкъ Хажимиди, огъесе Хызырмиди? Ол хапарны Ахматха сенми, огъесе менми айтырбыз?
Къарачай-малкъар тилде къаршылаучу байламлагъа бу тюрлю сёзле саналадыла: а (уа), алай, болсада, алай болса да, алай болгъанлыкъгъа, амма, эм д. б. Была бош айтымны бир туудукъ членлерини неда тенг жарашхан къош айтымны кесеклерини араларында бир бирге ушамагъан, бир бирге къаршы келген байламлыкъла тохташдырадыла.
А (уа) деген байламланы къуллукъларында, магъаналарында да башхалыкъ эсленмейди. Къысыкъ тауушха бошалгъан сёзден сора а, ачыкъ тауушха бошалгъан сёзню ызындан а уа байлам жюрютюледи. Бу тюрлю байламла айтымны бир туудукъ членлерин угъай, тенг жарашхан къош айтымны кесеклерин да байлайдыла. Ол затны быллай юлгюледе кёрюрге боллукъду: Бирле ачыкъ, бирле уа жашырын душманлыкъ этедиле (Г. Б.). Сёлешген мен этгенме, эфенди уа тынгылап тургъанды (Г. Б.). Къоншуларыбыз ийнеклерин сойдула, таналарын а сатдыла (Г. Б.). Мен жылкъычыма, сен а къойчуса.
Алай деген байлам бу формада жюрютюлген сёзлеуге омонимлик этеди. Аны алай а деген синоними барды. Кеси да тенг жарашхан къош айтымны кесеклерини араларында къаршчы магъананы тохташдырып келеди: Насра Хожа бир талай сакълады, алай ол адам кёрмеди. Кюн тиеди, алай а алыкъын сууугъуракъды.
Былайда белгиленнген къуллукъну тамамлагъан, магъананы тохташдыргъан байламла дагъыда бардыла. Алай болгъанлыкъгъа деген байлам этимча айланчдан, алай болгъаны ючюн деген байлам а сонгуралы этимсыфат айланчдан къураладыла. Алай болса да деген байлам а бойсуннган сансыз айтымны юлгюсю бла къуралгъанды: Терекни башы кесилгенди, алай болгъанлыкъгъа тамырлары саудула (А.И.). Къыш жетди, алай болгъаны ючюн жер бузламагъанды («Шуёхлукъ»). Жауун жауады, алай болса да хауа иссиди.