Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Бойсундуруучу байламла
Бурун заманлада къарачай-малкъар тилде, бирси тюрк тилледеча, бойсундуруучу байламла да болмагъандыла. Аллай байламла тилде бойсуннган къош айтымланы кесеклерин бир бирге байлар ючюн жюрютюледиле. Бурунгу къарачай-малкъар тилде «къош оюмла» тюрлю-тюрлю айланчлы айтымланы болушлукълары бла берилгендиле. Алада бойсундуруучу байламла болмагъаныны баш сылтауу андады. Шёндю бойсундуруучу байламланы къуллукъларында тюрлю-тюрлю сёз бирлешле (аны себепли, нек десенг, аны ючюн д.б.) тилни бирси кесеклерине кирген сёзлени бир-бир формалары (себеби, деп д.б.) жюрюйдюле. Бу тюрлю байламланы жюрютюлюулеринде, андан сора бойсуннган къош айтымланы кесеклерини араларында тохташдырылгъан магъаналарында да башхалыкъла эсленедиле.
Деп деген байлам бойсуннган башчы, толтуруучу, хапарлаучу кесеклери болгъан къош айтымлада эркин хайырланылады. Сёз ючюн: Ол аллай белгили адамды деп, мени эсиме келмей эди (А. И.). Бизни халкъыбыз айныр, жашнар деп, мен ийнанама. Мен билирге излеген, жашауумда кесими орунумамы жашадым, огъесе биреуню орунундамы деп, олду (Т.З.). Бу байлам къош айтымны баш кесегинде кёргюзтюлген ишни не сылтау бла, не мурат бла этилгенин ачыкъларгъа да себеплик этеди: Тамбла жауун жауарыкъды деп, къартла гебен этерге сюелдиле. Таматаланы ыразы этебиз деп, жашы, къызы да не тюрлю ишден да артха турмайдыла.
Нек десенг, не ючюн десенг, аны себепли, ол себепден, аны ючюн дегенча байламла айтымда белгиленнген ишни сылтауун, себебин ачыкъларгъа болушадыла. Сёз ючюн: Бекболатны эсинде уа жаланда Сакинат эди, нек десенг ол экиси ёмюрлерин бирге ётдюрюрге сёз берген эдиле (Г.Б.). Жауун жауады, аны себепли дырынчыла ишге чыкъмагъандыла (А.И.).
Байлам сёзле
Къарачай-малкъар тилде байлам сёзлени къуллукъларында, тилни энчи эм болушлукъчу кесеклерини шартларын жюрютюп, айтымланы бир бирге байлагъан соруучу алмашла хайырланыладыла. Ала бойсунуу байланыугъа себеплик этедиле, кеслери да айтымланы тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтурадыла.
Байлам сёзле болуп, атны (ким, не), сыфатны (къаллай, нелляй), санауну (ненча), сёзлеуню (къалай) алмашындыргъан алмашла келедиле. Аланы бир къаууму тюрленип, башхалары уа тюрленмей жюрюйдюле.
Байламланы къуллукъларын алмаш сёзле эки тюрлю тамамлайдыла. Бир-бирде ала бойсуннган къош айтымлада кеслери алларына хайырланадыла. Сёз ючюн: Айтчы манга, ким бла барлыкъса окъуугъа? Кесинг сагъыш эт, кимни улоуун аллыкъ эсегиз да.
Болсада къарачай-малкъар тилде къош айтымланы бойсуннган кесеклеринде тюбеген соруу магъаналы алмашлагъа нёгерлик этген сёзле да бардыла. Ала айтымны баш кесегинде тюбейдиле. Бу сёзлени эки къаууму да бойсуннган къош айтымланы кесеклерин бир бирге байлар ючюн хайырланыладыла. Ала бойсуннган башчы, толтуруучу, хапарчы, айгъакълаучу, заманчы, орунчу, халчы кесеклери болгъан къош айтымлада эркин жюрютюледиле. Юлгюле: Чабышыуда кимле хорласала да, ёчню ала алырла (А.И.). Анда сени неге юйретген эселе да, мени да анга юйретирле. Топну формасы къаллай эсе да, Жерни да аллайды. Къачан излесенг, ол заманда табарса. Ала къалайтын кетдиле, сиз да алайтын барыгъыз. Сиз къалай десегиз, алай этербиз.
Байлам сёзле бла алагъа нёгерлик этген сёзле тилде иги кесекдиле. Ол зат аланы тюрлю-тюрлю грамматика формалада келгенлери бла, сёз бирлешле къурагъанлары бла байламлыды: ким (кимле) - ол (ала), не зат - ол зат, кимни - аны, кимге - анга, къайры - ары, къаллай - аллай, ненча - анча, къалайтын - алайтын, къалайда - алайда эм д. а. к.
78-чи иш. Бу айтымлада тенг жарашдырыучу байламланы табыгъыз. Ала къаллай къауумлагъа юлешиннгенлерини юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Аллах бирди, ма муну бла беш ай болады, не письмосу, не хапары чыкъмайды (Х.О.). 2) Сизни элде Хангерий бла Хажосча неда, кёлюнге тиймесин, сенича, ишге эринчекле кёпдюле (Г.Б.). 3) Комиссарны доклады бизни уллу къайгъы этдирди эм болмагъанча къоркъуулу халны ачыкълады (Х.О.). 4) Кюн бир кёрюнеди, бир булутла артына ташаяды (Х.О.). 5) Ачах бла Бекболат ёгюзлени суугъа сюрюп кетдиле (Г.Б.). 6) Бирде илячинча барады, бирде жел сюрюшдюрген бодуркъуча, сюрюше, чанчылгъанлай къалады (Г.Б.). 7) Жаннган юйню бийик гюрюлдеп жаннган оту тийрени бирде жарыкъ, бирде мутхуз этеди (Э.О.). 8) Къууаннганла кюн тюшген, къууанмагъанла уа туман басхан сунадыла (Г.Б.). 9) Алай сёлешген мен этгенме, эфенди уа тынгылап тургъанды (Э.О.). 10) Колхозну пралениясында Мусса, Нанаш, Къара сора Абдул олтурадыла (Э.О.). 11) Босагъа юсюнде тохтап, кесин узакъ да, къыйын да жолгъа хазырлайды (Т.А.). 12) Барып къучагъын кенгнге керип Зулкъарнейни, Баззаны, Аслангерийни, Зокайны дагъыда бир къауум адамны къучакълады (Г.Б.). 13) Шорпа Хожаны башын бек иги кюйдюргенди, алай аны тили ол заманда да ачылмагъанды (Ф.). 14) Бюгюн Асланы бригадасы дырыннга барлыкъ эди, алай кюн бузулуп чырмау чыкъды (Г.Б.). 15) Терекмиди, огъесе Хабламыды къарангыда сюелген? 16) Къарамлары бла Кърымнымы тинте эдиле, огъесе ичлеринден сабийлеринеми къыза эдиле, къалай эсе да бир онгсунмагъан затлары бар эди (Т.З.). 17) Элни къыйырында къайда ит юрген, къайда бузоу ёкюрген тауушла чыгъадыла (О.Х.). 18) Аны этгенледен тёртюсю атлыладыла, алтаулан а жаяудула (Э.О.). 19) Къарашауайны нёгерлери анга бек къууаннгандыла, хан а асыры ачыудан жан-жанын сермегенди (Ф.). 20) Ол бир атласа, Бекболат а эки атлайды (Г.Б.). 21) Ким ишге барады, ким окъуугъа барады, жолда машинала кёпдюле (Г.Э.).
79-чу иш. Бу айтымладагъы тенг жарашдырыучу байламланы бла бойсундуруучу байламланы къуралыуларындан, къуллукъларындан хапар айтыгъыз.
- Ол тютюнлерин чыгъарды да, папиросну ууаргъа кюрешди (Э.О.). 2) Ариукагъа жолугъурма деп, эсимде жокъ эди (Т.З.). 3) Къызыуда адамла да къойла кибик кёреме деп, келди Куртаны эсине (Х.О.). 4) Немец тилни билмейме, ансы мен былагъа бир иги соруу сорур эдим (Х.О.). 5) Бир кере, алгъан къатыны чексиз огъурсуз болгъанды, аны себепли Хожа къыйналып жашагъанды. 6) Къызыл бурма булутла ахырында къоргъашин бет алдыла, болсада кёзкергеннге алай эте тумаландыла (Х.О.). 7) Арлакъда мудах сюелген Хабланы неда Къырымны къол аязларындан бир зат къапса сюйюучю эди ажир (Т.З.). 8) Бекболатны эсинде уа жаланда Сакинат эди, нек десенг, ол экиси ёмюрлерин бирге ётдюрюрге сёз берген эдиле (Г.Б.). 9) Хасан къатындан кетмей сагъышлы болду, не ючюн десенг комиссияны къарар кюнюдю (Г.Э.). 10) Ол, Сапун тау ючюн чабыуулгъа бара туруп, Аллахдан саулукъ тилей эди, нек дегенде юйюрде бек сюйгенлери ол эди (Т.А.). 11) Отунла суу эдиле, аны себепли отну тиргизалмады ол (Г.Э.). 12) Хапар айтхан заманда иги хапарны айтыргъа керекди, ансы аман хапардан магъана аз болады (Х.О.). 13) Алай не уллу, не къарыулу эсе да, эмегенни да барды учхара жери (Ф.). 14) Болсада гажай аз кере келмегенди ызындан сюрдюрюрча неда къатына асыры къысылып туякъ тийдирирча (Т.З.). 15) Мен къачмай сени амалтын къалгъанма, амма жанымданмы тойгъанма (Х.О.). 16) Мен, эл ажашмасын, жангылмасын деп, аны ючюн кюрешеме (З.Ж.). 17) Битеу да кёрюннген арбаз, юй, халжар, гуму да аныдыла деп, жашагъанды бойнакъ (Т.З.). 18) Жашым, нартюхюбюз тауусулгъанды, ол себепден иш хакъынга нартюх берсин (Э.О.). 19) Элни малсыз къаууму аллай бир затны марап турады, себеби къол кётюрюлсе, ишни битгеннге сана да къой (Э.О.). 20) Мында бек бийикди, аны себепли туристлени кёллери аман этеди (Г.Э.). 21) Аны юсюне бир аман тюшле кёргенме да, жашаудан умутум жокъду (Хожа).
80-чи иш. Берилген айтымлада байлам сёзлени табыгъыз, ала къош айтымланы кесеклерин къалай байлап келгенлерин кёргюзтюгюз.
1) Адам не къадар иги окъуса, ол къадар билимли болады (Т.З.). 2) Адам не кёп жашаса да, жашаудан тоймайды (Ф.). 3) Маратлагъа бар да, ол не берсе да, аны бери алып кел (Х.О.). 4) Быйыл кюз артында кимге онсегиз жыл толгъан эсе да, аланы аскерге чакъырадыла (З.). 5) Законну жорукъларын ким бузса да, ол жууапха тартыллыкъды (З.). 6) Сен школну къайда бошагъан эсенг да, справканы андан келтир (Г.Э.). 7) Жайлыкъгъа ненча мал чыгъаргъан эсенг да, анча малны къайтарыргъа керексе (Т.З.). 8) Отлау къайда иги болса, малланы анда кютюгюз. 9) А. Байсултановну атына жораланнган турнирни боксдан ким къытса да, анга спортну устасы деген ат берилликди (З.). 10) Ненча кюн ишлеген эсе да, анча кюннге ахча аллыкъды (Т.Ж.). 11) Алим къайда эсе да, Илияс да анда болур (Г.И.). 12) Малланы къаллай бир иги бакъсагъыз, аллай бир иги хайыр аллыкъсыз (З.). 13) Къушну баласы уясында нени кёрсе да, учханында аны этер (Н.с.). 14) Бычхынг къачан керек болса да, ол кюн къайтарырма (Г.Б.). 15) Огъары къош малланы къалайтын сюрген эсе да, сиз да алайтын сюрюгюз (Г.Э.). 16) Къалайда тынч болса, Назир алайда ишлейди (Х.О.). 17) Сиз бизге чалгъыда ненча кере болушхан эсегиз да, биз да сизге дырында аллай бир болушурбуз (М.Т.). 18) Къобузчуну къайда той болса, ары чакъырадыла (М.Т.). 19) Ала таудан къалай тюшген эселе да, сиз да алай тюшюгюз (Э.О.). 20) Кимни арбасына минсенг, аны жырын жырла (Н.с.).
СОНГУРАЛА ЭМ СОНГУРА АТЛА
Сонгураланы ангылатыу
Сонгурала болушлукъчу сëзлени араларында энчи жерни аладыла. Ала айтымда сëзлени бир бирге байлар ючюн эм алагъа тюрлю-тюрлю магъанала къошар ючюн хайырланыладыла. Айтымда сëзле бир бирге формаларыны болушлукълары бла байланадыла. Сëзлени бир бирлери бла къалай байланнганларын бек алгъа атны болуш формалары кëргюзтедиле. Аланы хар бири айтымда бир талай синтаксис къуллукъну толтурадыла. Башхача айтханда, сëзню хар формасы айтымны бир неда бир ненча члени болады, ол членле уа тюрлю-тюрлю магъаналаны кëргюзтедиле. Алай болуш магъанала, не кëп эселе да, тилде толу къуллукъ эталмайдыла. Аны себепли тил, болушла бералмагъан магъаналаны кëргюзтюр ючюн, сонгураланы хайырланады. Анга кëре, сонгурала деп атны, алмашны неда башха затланнган сëзню ызындан келип, болушла кëргюзталмагъан магъаналаны берир ючюн жюрютюлген сëзлеге айтадыла.
Магъаналарына эм къуллукъларына кëре, сонгурала болуш жалгъаулагъа ушайдыла. Алай болуш жалгъауланы магъаналары сонгураланы магъаналарындан кенгди. Сонгураланы магъаналары болушланы магъаналарына къошакълыкъ этедиле неда аланы магъаналарыны бир кесегине келишедиле.
Тилни башха кесеклеринича, сонгураланы да энчи шартлары бардыла. Ала энчи сëзледиле, аффикслеча, сëзлеге къошулмайдыла, энчи жазыладыла. Ол шартха сонгура бла аны аллында келген сëзню араларына башха сëзню къошулургъа болгъаны да шагъатлыкъ этеди: элге дери, элге баргъынчы дери, элге барып къайтхынчы дери, сенден сора, сенден айырылгъандан сора, сенден айырылып кетгенден сора.
Сонгурала айтымны членлерини араларында тохташдырылгъан магъаналаны кючлендирирге, толу ачыкъларгъа эм ол магъаналагъа къошакълыкъ этерге себеп боладыла.
Болушлукъчу сëзле болгъанлары себепли, сонгурала айтымда энчи членни къуллугъун толтуралмайдыла, кеслери къарагъан, байланнган сëз бла бирге бир член къурайдыла.
Тилни энчи кесеклерине кирген сëзледен къарыусузуракъ эсе да, сонгураланы энчи басымлары болады. Сонгурала, тилни башха болушлукъчу кесеклерича, хазна тюрленмейдиле. Алай бир-бир сонгурала болуш, сан, ие жалгъаула алыргъа боладыла: Сизни кибикле тургъанлай, советге Дюгерхан бла Байбийченими алайыкъ (З. Ж.)? Журтунг ючюннге хомухлукъ этип, атангы эки ëлтюрме (Х. О.). Кюнбатыш табадан сууукъ жел уруп башлады (Х. М.). Шëндюге деричиннге мен эшитмеген эдим, таулу къызчыкъны къутхарама деп, аны къутургъан суугъа секиртгенин (М.Т.).
Къуралыуларына кëре, сонгурала эки къауумгъа юлешинедиле: энчи сонгурала, сонгурала атла. Энчи сонгураланы кеслерин да экиге юлеширге боллукъду: таза сонгурала, къуралгъан сонгурала.
Таза сонгурала хар заманда да болушлукъчу къуллукъда жюрюйдюле, аланы къуралгъанларын тохташдыргъан къыйынды, тилни бусагъатдагъы болумунда алагъа къуралмагъан сëзлегеча къаралады. Таза сонгуралагъа бла, дери, кибик, къатыш, къыллы, сайын, сартын, ючюн деген сëзле киредиле.
Къуралгъан сонгурала болушлукъчу къуллукъ бла бирге контекстге кëре толу магъаналы сëзлени къуллукъларында да келедиле. Бу къауум сонгурала, тилни къайсы кесегинден къуралгъанларына кëре, юч къауумгъа юлешинедиле:
а) атладан -лы/-ли, -лу/-лю сëз къураучу аффиксни болушлугъу бла къуралгъан сонгулара: жапылы, къарамлы, къылыкълы, маталлы, сыфатлы, тюрсюнлю, халли, шекелли, чакълы, тенгли, себепли;
б) сыфатланы, сёзлеулени эм алмашланы формаларындан къуралгъан сонгурала: алгъа, аллын, алда, ары, артха, бери, башха, бурун, жууукъ, ёзге (ёнге), къадар, къаршы, къажау, кем, кере, сора, ушаш;
в) этим формаладан къуралгъан сонгурала: ала, башлап, кёре, къарап, къарамай, таба.