Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Кесекчиклени къауумлары
Магъаналарына кёре, къарачай-малкъар тилде кесекчикле быллай къауумлагъа юлешинедиле: 1) соруучу кесекчикле, 2) тенглешдириучю кесекчикле, 3) тилекчи кесекчикле, 4) хаулаучу кесекчикле, 5) угъайлаучу кесекчикле, 6) кёргюзтюучю кесекчикле, 7) кючлендириучю кесекчикле, 8) ачыкълаучу-белгилеучю кесекчикле, 9) чеклендириучю кесекчикле, 10) айланыу кесекчикле, 11) ашыкъдырыучула, 12) кёргюзтюучю кесекчикле, 13) шартчы кесекчикле, 14) сёз эм форма къураучу кесекчикле.
Соруучу кесекчикле: -мы (-ми, -му, -мю), а (уа), да, ы, ийи, не, кертда. Была тилни магъаналы кесеклерини (атланы, сыфатланы, этимлени, сёзлеулени, санауланы) бары бла да жюрюйдюле, алагъа соруу магъана бередиле, сёз ючюн: Къоркъма. Атасыны атындан къоркъгъан жаш - жашмыды? (Т.З.). Огъесе къууанчым ичиме сыйынмаймыды? Къууанчмыды, жарсыумуду? (Т.З.).
-мы (-ми, -му, -мю) деген кесекчик тилни болушлукъчу кесеклери бла да (байламла, сонгурала) жюрюрге болады. Сёз ючюн: Юй табамы? Уллу жол бламы? Андан сора ол айтымда сорууну да кёргюзтюп, аны бла бирге да байламны къуллугъун да толтурады: Азамат университетгеми, институтхамы барады? деген айтымда -ми байламны къуллугъун толтурады.
Не тенг жарашхан къош айтымда байламны къуллугъун толтуруп къоймай, соруучу кесекчикни къуллугъунда да келеди. Бу кесекчикни кёбюсюнде къарачайлыла жюрютедиле, сёз ючюн: Сен билемисе, не?
А, уа деген кесечиклени бир бирден башхалыкълары жаланда аланы жазылыуларындады. Сёз къысыкъ тауушха бошалса а, ачыкъ тауушха бошалса уа деген кесекчик жазылады, сёз ючюн: Сен а? Соргъанны айыбы жокъду, эрге зат баргъанмыса? (Ж.Т.). Жашымы жаратмай иш къойса уа? (Ж.Т.). Сен университетге бараса, Назиля уа?
Къарачай-малкъар тилде да кесекчик айтымда сорууну къуллугъун толтурады, кеси да аны ахырында келеди, сёз ючюн: Атангы саулугъу игиди да? Бу жайлыкъ къалай ариуду, кёресе да? Быллай айтымлада басым да кесекчикге тюшеди. Кеси да алада соруучу магъананы кючлендиреди, алагъа тюрлю-тюрлю сезим магъана къошады.
Сорууну ы деген кесекчик да кёргюзтеди, да деген кесекчикча, айтымны ахырында жюрюйдю, айтымны басымы да (логика басым) анга тюшеди, сёз ючюн: Сора ол сюймейди, ы? (Ж.Т.). Сора ала терсдиле, ы? (Ж.Т.). Айтымда соруучу кесекчиклени экиси да бирге тюберге боладыла, сёз ючюн: Энди уа бармыды институтха кирирге былай, иги хазырланып келген адам, ы? (Ж.Т.).
Тюйюлдю деген угъайлаучу кесекчикге -мы (-ми, -му, -мю) эм да деген соруучу кесекчикле къошулсала, бир затха ишекли болуп сорулгъанны билдиредиле, сёз ючюн: - Ол Ахмат тюйюлмюдю? Ол да жомакъ тюйюлмюдю да? (Къ.Къ.).
-мы/-ми эм да деген кесекчиклени болушлукълары бла къарачай-малкъар тилде риторика соруу къуралады, сёз ючюн: Къызгъанч байны ат кереги боламыды да.
Тенглешдириучю кесекчиклеге -ча, -лай, -лей, эсе деген кесекчикле саналадыла. Была, тилни магъаналы кесеклерине къошулуп, бир затны башха зат бла тенглешдиредиле, сёз ючюн: Ол келе келип, халжарны ичине окъча ташайды (Ж.З.). Къонгуроу зынгырдагъанлай, ариу ауазынг санларымы къаушалтды (Ж.З.).
-ча деген тенглешдириучю кесекчик, тюрлю-тюрлю сёзле бла бирге келип, айтымда болумну бла толтуруучуну къуллугъунда жюрютюледи. Аллай сёзле хапарчыдан сора келселе неда аны бла хапарчыны арасында башха сёзле болсала, запятой бла айырыладыла, сёз ючюн: Сангача, манга да иги окъургъа керекди. Сюрюуню ызындан къарарыкъла да ингирде мында болсунла, ол бирсилеча.
-ча деген кесекчиги болгъан этимсыфат айланчдан къуралгъан толтуруучула, хапарчы бла аланы арасында башха сёзле болсала неда ол толтуруучула хапарчыдан сора келселе, запятой бла айырыладыла, сёз ючюн: Ала да, огъартын келген атлылача, атларын жортдуруп келедиле (О.Э.).
Эсе деген кесекчик да айтымда айтылгъанны бир бири бла тенглешдирип жюрюйдю, сёз ючюн: Айхай, элде байла бла къолайлыладан эсе жарлыла кёпдюле (З.Т.).
-чы (-чи, -чу, -чю), а, шо, ай, ой деген кесекчикле тилекни кёргюзтедиле.
Къарачай-малкъар тилде а кесекчик шарт турушну 2-чи бет формасындан къуралгъан хапарчыдан сора келсе, тилекни билдиреди, сёз ючюн: [Тюлкю:] Чыкъсанг а, Борсукъ, уядан чыкъсанг а, мен айтханнга эсинги бир бурсанг а (Фольк.).
Шо деген тилекчи кесекчик кёбюсюнде шарт турушну 2-чи бет формасындан къуралгъан хапарчысы болгъан айтымда тюбейди, сёз ючюн: Шо ол китапны бир берсенг а.
-чы (-чи, -чу, -чю) деген кесекчикле, буйрукънуча, тилекни да кёргюзтедиле, кеслери да жаланда буйрукъчу, туура, ыразычы турушланы
2-чи бет формаларындан къуралгъан этимле бла жюрюйдюле, сёз ючюн: Кесинг къарачы, Бияслан (Ж.З.).
Адам ауазын, къашын-башын тюрлендирип сёлешгенине кёре, айтымны магъанасы да тюрленеди: –Ыхы, - дегенди жыйын башчы, - ол да алай болсун, - айтчы, Къарт къойчу, Айдаболну чычхансырт аты саумуду? (Къ.Къ.) деген айтым анга кёре буйрукъну неда тилекни кёргюзтюрге да болады.
-чы кесекчик туура, буйрукъчу эм ыразычы турушлада, 1-чи бетде, жангызлыкъ эм кёплюк санладагъы этимле бла келсе, тилекни, жалыннганлыкъны кёргюзтеди, сёз ючюн: Биз бюгюн юйге барайыкъчы. Туура турушну 3-чю бет формасындагъы этимле бла келсе уа, интонациягъа кёре, къоркъууну, къаты тилекни да билдиреди, сёз ючюн: Кетсинчи.
Ай, ой да тилекчи кесекчиклеге саналадыла, кеслери да айтымны аллында жюрюйдюле: Ай, иги сагъан, ауузу толу ичип ёлюред. Ой, иги сагъан, бир кёк кёгюрчюн болуред.
Хоулаучу кесекчиклени къауумуна ыхы, а, хы, хо, хоуа, хоу, жарайды, анса деген кесекчикле эм хау деген сёз киредиле.
Хау деген сёз угъай деген сёзге антоним болуп келеди. Ол битеу да айтылгъанны хоулайды, кеси да айтымны аллында келеди, сёз ючюн: -Хау, кёреме,- деди Бияслан, жолгъа тюрслеп къарай (Т.З.)
Ыхы, хы, хо, хоуа, хоу деген кесекчикле да айтылгъан затны болгъанын кёргюзтедиле, кеслери да айтымны аллында, ортасында да келедиле, сёз ючюн: -Хоу, кёп болмай ишлеп башлагъанма (Т.Ж.). Хо, къатайым, хо, сен айтханлай, - деди (Къ.Къ.).
А кесекчик этимчаны -май/-мей деген аффиксли формасындан сора келсе, алда айтылгъан затны хоулайды, сёз ючюн: Бармай а, тамбла ишге бармай жарарыкъ тюйюлдю.
Ансы деген да хоулаучу кесекчик болады. Ол адамны сёз нёгерини айтханына къарамын кёргюзтген сёз, «алай болмай а» деген магъанада жюрютюледи: (Мустафа:) Ансы, уялгъаным а азды да! (Ш.)
Жарайды, болсун, ахшы деген сёзле да хаулаучу кесекчиклеге саналадыла. Хаулагъандан тышында да ыразылыкъны билдиредиле, сёз ючюн: -Жарайды, биз сен айтханча этербиз, - деди Асхат жыйын таматагъа («К.ж.»). Болсун,- дегенди Сатанай,- алай а энди мени къолумдан бир хант ашап алай кетселе сюеме (Нартла). –Ахшы, аппа, мен жерни да, тагы сууланы да, жашауну да сенича сюерме, ийнан!- деп, къаргъандым (Т.А.).
Угъайлаучу кесекчиклеге –ма/-ме, а, тюйюлдю/тюлдю, хоу бир да деген кесекчикле саналадыла. Битеуда айтымда айтылгъанны угъайлар ючюн угъай/огъай деген сёзлени хайырланабыз. Угъай деген сёз кёбюсюнде айтымны аллында тюбейди, алай аны ахырында, ортасында да келеди, сёз ючюн: -Угъай, гылыууму ашап къойсала…(Къ.Къ.). Бусагъатда бизни къыралда уллу жилянланы ёлтюрген угъай, аланы бир жерге жыйышдырып, кереклисича къарап, сакълап, ууларын алып тургъан жерле къурайдыла.
Угъай деген сёз айтымны бир туудукъ членлери бла келсе, тенг жарашдырыучу байламны къуллугъун толтурады эм бирча члени болгъан айтымда аладан биринчиси угъайлар, экинчиси уа хоулар ючюн хайырланылады, сёз ючюн: Элге Люба угъай, Танзиля барлыкъды (Т.З.). Бир туудукъ членли айтымда угъай, тюйюлдю деген кесекчикле келселе, запятой салынады, сёз ючюн: Къолларыма къан угъай, тытырла жагъылгъандыла (М.К.).
Ишге Хасан угъай, Ахмат чыкъмагъанды деген айтымда хапарчыгъа -ма/-ме деген угъайлаучу кесекчик къошулады, ол заманда аланы ол членлери угъай, бирси членлери угъайланадыла.
Тюйюл/тюлдю деген кесекчик айтымны ортасында да, ахырында да келирге болады. Кеси да атдан неда этимден къуралгъан хапарчы бла жюрюйдю, эм аны бла бирге къош хапарчыны къуллугъун толтурады. Тюйюл деген кесекчик айтымда айтылгъан бир затны, неда битеуда айтымны угъайларгъа болады, сёз ючюн: Исмайыл, къышлыкъгъа нелляй бир бергенинги да билеме, аны бла мени агъарталлыкъ тюйюлсе.
Тюйюл (дю) деген кесекчик къайсы бетни да кёргюзтген этим хапарчыгъа къошулуп жюрюйдю, сёз ючюн: Ёзден сизнича намыссыз ашыкъмайды, ёзден сизнича адепсиз къадалмайды.
Хо бир да деген кесекчик айтымда угъайлау магъананы кёргюзтеди эм ол магъананы бютюнда кючлейди, сёз ючюн: Хоу бир да, ол алай тюйюлдю. «Жашынг билимли адам боллукъду, уллу шахарда жашап, илму бла кюреширикди, » - деп, ол заманлада биреу айтхан болса атама, хоу бир да,- ёмюрде да ийнанмаз эди (К. К.).
А кесекчик этимчаны -ып/-ип формасындан сора келсе, угъайлауну кючлейди: (Самат:) Алыкъа келип а, келмегенди Ахмат да (Ш.)
А кесекчик этимчаны - май/ - мей деген формасындан сора келсе, алда айтылгъан затны хоулагъанча, контекстге кёре, угъайлагъан да этеди: Бармай а, сормай а.
Контекстге кёре, бир затха хыликкя этгенни да кёргюзтеди, сёз ючюн: Билмей а ол аны, акъылы анга жетмеге эди (З.).
Ма, майна, майна ма кёргюзтюучю кесекчиклеге саналадыла. Бу кесекчикле айтымны аллында, ортасында да тюбейдиле.
Майна, майна ма деген кесекчикле узакъдагъы затны кёргюзтедиле, сёз ючюн: Майна барады чапханлай, Ауузун кенгнге ачханлай (А. Б.). Анасы Айшатны кёгюрчюн баласын, майна ма, келтирди да, сатды (С. Б.).
Ма деген кесекчиг’ а жууукъдагъын кёргюзтеди, сёз ючюн: Ма Ако кеси да! (К. К.).
Ма деген кесекчик кёргюзтюучю алмашланы эм сёзлеулени алларында келсе, аланы магъаналарын кючлерге эм кесгин этип кёргюзтюрге болушады, сёз ючюн: Ма бу Къонакъбий мени бек сюйген адамымды (Т.Ж.).
Ма деген кесекчик туура турушну бусагъатда заманны 3–чю бет формасындагъы этим бла келсе, жаны болгъан, болмагъан затны угъай, жууукъ заманны кёргюзтеди, сёз ючюн: Ма бусагъат жетип къаллыкъдыла. Къарап-къарагъынчы, ма бусагъат келеди (К.ж.).
Ма деген кесекчик заманны кёргюзтген бир-бир атла бла, неда заманчы сёзлеуле бла келсе, бир затны (кёбюсюнде табийгъатны халларын) келиуюн, жетиуюн кёргюзтеди, сёз ючюн: Ма кюн да тийди. Ма жауун да жетди, биз а ишибизни бошамадыкъ (Б. Х.).
Ма деген кесекчик соруучу алмашланы (къалай, нечик) аллында келсе, бир затны кёргюзтюп къоймай, аны магъанасын кючлеген окъуна этеди, сёз ючюн: Ма къалай ариду бизни табийгъатыбыз (З.).
Ма деген кесекчик жаланда кёргюзтюу магъанада жюрюп къалмай, айтылгъан затха эс бурдуруп, айтымны аллында да келеди, сёз ючюн: Ма энди жарагъан къойчу болгъанса (Къ. Къ.).
Былай деген кесекчик кёргюзтюучю сёз халда хайырланылады: Былай сагъыш этип къарасанг, адам тёзмезлик зат жокъду (С. А.).
Да, бютюн (да), окъуна (огъуна/ огъунакъгъа), артыкъда, артыгъыракъ (да), артыкъсызда, бегирекда, тап, арталлы (да), ахырда деген кесекчикле айтымда бир сёзню айырып кючлендиредиле.
Да деген кесекчик айтымда къайсы сёзден сора келсе да, аны магъанасын кючлендиреди, сёз ючюн: Афенди абидез алыргъа да унутуп, межгитге тагъылып кетеди (А. Х.).
Да деген кесекчикни айтымдан чыгъарсанг, айтымны магъанасы тюрленирге болады. Бюгюн бу берекетли столну артында не жаны бла да таматалыкъ манга жетеди (Ж. Т.) деген айтымда да кесекчикни кетерсек, айтымны магъанасы тюрленеди, башхача айтханда, магъанасы толу ангылашынмай къалады.
Да деген кесекчик башчы, неда болум бла келсе, аланы айтымны бирси членлеринден айыртып айтдырады, сёз ючюн: Мен да билген эдим аття нени юсюнден айтханын (Къ. Къ.).
Да деген кесекчикни –да деген жалгъаудан айыра билирге керекди. Аны быллай юлгюде кёрюрге боллукъду: Сен келгинчи сёзге да къатышмай, ашаялгъан да этмей, мудах болуп тура эдим да, энди уа сёзге да, ичгиге да, ашха да ачдынг кёлюмю (Т.Ж.). Бу айтымда да байлауну къуллугъун толтурады, нек дегенде айтымны бир туудукъ членлерин бир бири бла байлап келеди.
Да айтымны аллында келсе, андан ары не айтылгъанына тынгылагъан адамны эсин бурдурады, сёз ючюн: Да къошха окъуна барайыкъ.
Окъуна (огъуна/ огъунакъгъа) деген кесекчик айтымны айгъакълаучусундан къалгъан членлерин кючлеп келеди. Бу кесекчик къачанда кеси кючлеген сёзледен сора жюрюйдю, ала бла бирге айтымны члени болады, сёз ючюн: Къыз къагъытны адресин окъуду да, женгил окъуна ич отоугъа ташайды (Т.Ж.). Ай ол заманда былай ариу болгъанынгы эслемегенем ансы, алты окъуна салырем, антым! (Т.Ж.)
Сёлешген адам биреуню даражасын тюшюрюп сёлешгенде, окъуна деген кесекчик бла да хайырланады, сёз ючюн: Аны уа сен окъуна билесе.
Арталлыда деген кесекчик угъайлау-кючлендириу магъанада жюрюйдю, къуруда хапарчыгъа къарайды эм асламысында уъайлаучу айтымда тюбейди, сёз ючюн: Адам жолунда тынч кетип баргъанлай, Арталлыда эсинде болмай тургъанлай, Алтын кюз жетип, къар тюшгенча жерге, Тюшеди анга къартлыкъгъа тюберге (О. К.).
Ахырда деген кесекчик айтымда угъайлауну кючлендирир ючюн хайырланылады: [Полторацкий Сергеевге:] Сиз айтхан ахырда ол зат тюйюл эди (Ш.).
Асыры да кючлендириучю кесекчикди. Тилни этимден къалгъан битеу кесеклери бла тюбейди, сёз ючюн: [Алим:] Асыры кёп сёлешгенден, бу адам жанымдан этгенди (К. ж.).
Окъуна/ огъуна деген кесекчик –лай/-лей формалы этимле бла келсе, тюзда деген магъананы ачыкълайды: Былай къарагъанлай огъуна кёрдюм.
Артыкъда, артыгъыракъда, артыкъсызда, бегирекда, бютюн (да), тап деген кесекчикле ызларындан келген сёзлени кючлендирир ючюн хайырланыладыла. Бютюн (да), тап деген кесекчикле айтымны къайсы членин да кючлендиредиле, сёз ючюн: Къоркъакъла бютюн терк ёледиле (Г.Б.). Бир кюн а бютюнда сейирге тюбеди (З. Ж.).
Артыкъда, артыгъыракъда, артыкъсызда, бегирекда деген кесекчикле уа айтымны хапарчысыдан къалгъан членлерин кючлендирип келеди. Айтымны аллында, ортасында да жюрютюледиле, сёз ючюн: Артыкъсызда ол (къарачай) миллет чыгъармачылыкъ ишге уллу эс бёледи. Ол барыбызны да жаратады, артыгъыракъда Ахматны (Ш.). Алгъын (Мухарбий) кеси ючюн жууап бере эсе, энди ол класс ючюн, бегирекда Азамат ючюн жууап берирге керек эди (Т.А.). Айтымны бир-бир членлери анда башха сёзлеге артыгъыракъда, артыкъсызда, бютюн (да) деген кесекчиклени болушлукълары бла кийириледиле, аланы эки жанларына да запятой салынады, сёз ючюн: [Сосурукъ эмегенлеге:] Сиз ёлгюнчю душманыгъызны, артыкъсызда нартланы, хорларгъа жаратылгъансыз (Нартла).
Ачыкълаучу-белгилеучю кесекчиклени къауумуна шо, тамам (да), тюгел (да), туура, тюз (да), шашмай, айланмай дегенча кесекчикле киредиле. Была айтымны бир сёзюн белгилеген неда ачыкълагъан этедиле, дайым да ол сёзню аллында жюрюйдюле, сёз ючюн: Бир бирлери уа туура жетген кишилеча кёрюнедиле (К. К.). Дыркъыла уа тюзда атлауучлагъа ушайдыла: башлары – сыйдам, къабыргъалары – тик (Ш.М.).
Тюз (да), туура, тюгел деген кесекчикле атла бла неда ат сёз тутушла бла байламлы болуп, аланы магъаналарын ачыкъларгъа, белгилерге болушадыла, сёз ючюн: Жулдузчукъ къошну тёбен жанында, тюзда агъач къыйырында, аунаргъа бек сюйюучюдю (З.Ж.).
Бу кесекчикле, тенглешдириучю -ча кесекчиги болгъан сёзню аллында келип, тенглешдириу магъананы кючлерге боллукъдула, сёз ючюн: Керти, тюз аныча, мараучу тюйюлдю, алай аны беш да тау элге белгили тамата къарындашы Аскер юйретгенди (Т.З.).
Атла бла, бетлеучю эм кёргюзтюучю алмашла бла, заманчы сёзлеуле бла бирге келсе, къаршылауну кёргюзтеди, сёз ючюн: Тюз да кюн тийгенлей, жел урады.
Туура турушну озгъан заманыны формасындан къуралгъан этим бла келсе, ишни бек терк этиллигин кёргюзтеди, сёз ючюн: Тюз да сагъат тогъуз болгъанлай, къонгуроу зынгырдайды.
Шо деген кесекчик тюз (да) деген кесекчикни магъанасында да жюрюйдю, сёз ючюн: Шо ала да кетип, тамата жаш да отха къазан асханлай, тышында бир таууш эшитгенди (Къ. Къ.).
Шашмай, айланмай деген кесекчикле. Буйрукъчу турушну 2-чи бетини формасындагъы этимге –ма деген угъайлаучу кесекчик эм этимчаны къурагъан (-й) аффикс къошулуп, этимчаны угъайлаучу формасы къуралады. Бу кесекчикле да этимчаны башда айтылгъан формасындан къуралгъандыла. Шашмай, айланмай деген кесекчикле атла бла, алмашла бла да жюрюйдюле, эки адамны, неда эки затны бир бирге бек ушагъанларын кёргюзтедиле, сёз ючюн: Шашмай кесине ушайды.
Чеклендириучю кесекчикле: бир да, чырт, чыртда, чыртданда, жалан (да), артыкъ, къуру, жангыз, хазна.
Быллай кесекчикле айтымда айтылгъанны чегин белгилеп келедиле. Тилни битеу магъаналы кесеклери бла жюрюйдюле, сёз ючюн: Механизмле автоматиканы болушлугъу бла ишлейдиле, технология процесследе адам къыйын хазна хайырландырылмайды. Ухол артыкъ уллу эл тюйюлдю (Т.З.).
Бу кесекчиклени бир къаууму айтымда къайтарылып эки кере айтылыргъа да боладыла. Ол заманда бу кесекчиклени айтымгъа неда сёзге къошхан магъаналары кючленеди, сёз ючюн: Аття, сени жомакъларынга къуруда, къуруда тынгылап турлукъма (Къ. Къ.).
Жангыз деген кесекчик да магъанасы бла жалан деген кесекчикге ушайды: Жангыз юч адамдан сора киши къол кётюрмеди (Т. А.).
Къарачай-малкъар тилде айланыу кесекчикле да тюбейдиле – ий, ха, ийха. Ала айтымны аллында жюрюйдюле. Сёлешген адам нёгерини эсин кеси айтхан затха бурур ючюн айланыу кесекчикле бла хайырланады, сёз ючюн: Ийха, кесиме бир кел, жанынга болайым (А. А.). Ий, ол бизни аман жашны кёрмедингми? (Х. Л.) Ха, сенге айта ушайма да! (Къ. Н.)
Ашыкъдырыучулагъа че, хайда, еуа деген кесекчикле саналадыла. Бу кесекчикле ашыгъыуну, аямай тохтаусуз деген магъанада жюрютюледиле: «Еуа, маржа, чап, кеч къалдыкъ», - деди атасы жашына. Че. Турма. Хайда, мин! (Къ. Къ.) «Хайда, жашла, энди мени ызымдан хайт дегиз!» - дегенни айтып, акъла таба атылыр да… (Къ. Къ.)
Айтымда бир сёзню магъанасын, бир ышанын кётюртюп айтыргъа болады. Кётюртюучю кесекчиклеге эм, бек, аман, чынг деген кесекчикле саналадыла. Бу кесекчикле айтымда сыфатланы эм сёзлеулени кючлери бла берилген ышанланы бла шартланы бютюнда кючлеп кёргюзтедиле, сёз ючюн: Фельетонну бек терк чыгъарыргъа керекди (Т.Ж.). Минги тау эм ариу таугъа саналады, чынг уллу («Заман»). Бу кесекчикле жаланда сёзлеуле эм сыфатла бла жюрюйдюле.
-са/ -се, -са да/ -се да, эсе (да) шартчы кесекчиклеге саналадыла. Была кёбюсюнде буйрукъчу турушдагъы этим бла жюрюйдюле. Аланы бойсуннган къош айтымны кесеклерин байлауда уллу магъаналары барды, сёз ючюн: Сизни мюлкде ненча къой бар эсе да, бизни совхозда анча къой кютюледи.
-са/ -се, -са да/ -се да, эсе (да) деген кесекчикле къош айтымны байлам сёзлю кесегини хапарчысына да къошуладыла: Гитчелигинде неге юйретсенг да, ол уллулугъунда аны этеди.
Сёз эм форма къураучу кесекчикле. Тюрк тиллени къайсысында да бир къауум кесекчикле сёз эм форма къурап жюрюйдюле. Быллай кесекчикле эки тюрлю къуллукъну толтурадыла: 1) сёзню неда аны формасын/ жангы формасын къурайдыла; 2) айтымгъа, неда аны бир сёзюне бир белгили магъана къошадыла. Ала быллай кесекчикледиле: -чы, -мы, къып-, къап-, аппа-, тюппе-, кём-, сап-, жап-, -жеп, кеппе-, боппа-, теп-, теппе- д. б.: Отну ортасы уа – къып-къызыл жинкле – шишликге хазырланып тургъанчады (Т.З.). Алайдан кём-кёк чууакъ кёкню кенглигине, къудуретни тауушлугъуна къарай, иги кесек заманны олтурду (Т.З.). Бу кесекчикле кеслери алларына жюрюмейдиле, айырма даражаны къурайдыла. Дефис бла жазыладыла.
86-чы иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада кесекчиклени табып, къаллайла болгъанларын ангылатыгъыз.
- Ол ангылагъанны, мен да ангылайма. 2) Саулукъ ийнеклеге артыгъыракъда иги къарайдыла (З.). 3) Биз, чегемлиле, анга кимден да бек къууанабыз. 4) – Аны аллында болгъан директор а? (Т.Ж.) 5) Сора ала терсдиле, ы? (Т.Ж.) 6) Бошагъанмыса институтну уа? (Т.Ж.) 7) Къазакъ аягъы бла жер тырнай, сюелген торну – ол суу ичип эртте бошагъанды – ауузлугъун салып, къырдан тышына чыгъарды, сора гитче заманында чыбыкъгъа миниучюсюнлей, анга алай тынч минди (Т.З.). 8) Хо бир да, тюйюлдю! Аны атасы ариу, жумушакъ тюклюдю (З.Ж.). 9) Алай бюгюн мен эсли, адежли жашны кёргенде, жюрегиме къаллай бир ырахатлыкъ келгенин айтып окъуна жетишдираллыкъ тюйюлме.
87-чи иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада кесекчиклени магъаналарын ангылатыгъыз.
1) Да, хоу, жанмайдыла деп сылтау эталлыкъ тюйюлдюле (Къ.Къ.). 2) Хоу, аллай иш да болгъанды (Т.Ж.). 3) Хоу, тёрт жыл мындан алгъа къаллай гитчечик болгъанынгы айтсакъ, уллу жашса, алай болгъанлыкъгъа… (Къ.Къ.) 4) Хоу, ма мен да айтама! Былагъа къарап къалгъан эсек, сора болмадыкъ! (Къ.Къ.) 5) Да, хо, анга бара эсегиз, ажашырыкъ тюйюлсюз (Къ. Къ.). 6) Хау, мен атамы бир да къылыкъсыз сюе эдим (Къ.Къ.). 7) Хо, сора… Уллу жаш болсанг да, мени жомакъларымы унутмай турурса, охому? (Къ. Къ.)