Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Таза сонгурала
Бла. Бу сонгура къарачай-малкъар тилде бек кёп хайырланылгъан (жюрюген) сонгураладан бириди. Баш болушдагъы атла эм кёргюзтюучю алмашла бла иеликчи болушдагъы бетлеучю эм кёргюзтюучу алмашла байланады (бирлешеди). Бу сонгура быллай магъаналаны кёргюзтеди:
- Ишни не бла этилгенин: Отунну балта бла жарадыла. Арбаз сибиртги бла сыйпалгъанды.
- Жюрюу, орун алышындырыу мадарланы: Жашчыкъла чанала бла учадыла (Б.Х.). Шахаргъа машина бла барылады.
- Ишни (ушакъны, эришиуню д. а. к.) эки неда талай адам бирча этгенлерин: Ибрагим жашчыкъ бла селеше тура эди (А.Х.). Мустафир аны бла кёпге дери даулашды (Т.З.). Мухажир къоншусу бла шыбырдаша эди (Т.Ж.). Жашла атла бла аямай чабышдыла (З.Ж.). Устаз окъуучула бла танышды.
- Ишни этгенде хайырланылгъан материалны: Музейни ичи агъач бла тышланыпды. Жангы ишлене тургъан юйню башы къанжал бла жабылыпды.
- Орунну: Таугъа чыгъар ючюн, къыланч жолла бла барыргъа тюшеди. Койчу къошха бу тар жолчукъ бла барылады.
- Ишни этилген заманын: Аланы юйге киргенлери бла, жауун жаууп башлады. Танг жарыгъаны бла, къойчула къой къыркъып башладыла.
- Ишни не мурат бла этилгенин: Сенден бир болушлукъ болур деген мурат бла келгенме. Шахарда аны юсюнден бир зат билирме деген акъыл бла жолгъа атландым.
- Этилген ишге себепликни: Мюлкню таматаларыны оноулары бла жашны бригадирни къуллугъуна салдыла. Комиссияны рекомендациясы бла аны аспирантурагъа жибердиле.
- Тенглешдириуню: Башха жерле бла тенглешдиргенде, бизни элде жаш тёлюню юйретиу иш тап къуралгъанды.
- Этимден къуралгъан неда абстракт магъаналы ат бла келсе, ишни халын: Душман не бек аякъ тиреп кюрешсе да, бизни аскерчилерибиз хорлам бла Берлиннге кирдиле. Биз, тау ишчиле, ёхтемлик бла атлайбыз.
Бир-бир тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да бла деген сонгура кем айтым болуп келген нарт сёзлени къурамында келеди: Амал билген - амал бла, амал билмеген - аман бла.
Дери. Бу сонгураны юч варианты барды: дери, деричи, деричин. Магъана жаны бла аланы араларында башхалыкъ жокъду: юйге дери, юйге деричи, юйге деричин. Бериучю болушну формасында жюрюрге да болады: Тамблагъа деричиннге бир сакъла. Кёпге деричиннге тëзгенсе, энтда да бираз чыда. Асламысында заман эм орун магъаналаны кёргюзтеди:
- Бир жер бла башха жерни арасында узакълыкъны: Бизден къоншу элге дери иги кесек жол барды.
- Ишни, болумну, халны болгъан, баргъан заманын, чегин: Ол жол юйге къайтхандан сора, кече белине дери Алий кёп сагъыш этди (М.Т.). Отар улуну урушха дери жазгъан затларындан бек белгилиси «Партизан къабырла» деген поэмасыды. Тангнга деричин аны кёзюне жукъу кирмеди.
- Айтымда айтылгъан затланы санларыны ахырын: Халкъ душманы дегенден башлап, шпионнга дери манга айтылмагъаны къалмады (М.Т). Жангы ачылгъан тюкенде бёркден башлап чурукъгъа дери болмагъан зат жокъду.
- Ишни мардасын: Жашчыкъ анга къойгъан гыржын туурамны бурхуларына дери ашады. Ол хапарны эшитгенде, Ахмат кёпге дери тынгылагъанлай турду.
- Ишни баргъан жерин: Мени ындыргъа дери алып бардыла да, арбада будайымы къотартдыла (М.Т.).
Кибик. Бу сонгура асламысында тенглешдириу магъананы тюрлюлерин кёргюзтеди. Болуш, иелик, сан, -чик жалгъауланы алыргъа болады: кибикле, кибиклени, кибиклеге, кибикледе, кибикледен, кибигим, кибиклерибиз, кибикчигим.
1. Бир затны башха зат бла тенглешдиргенде хайырланылады: Окъугъан ийне бла кёр къазгъан кибикди (Н. с.). Къара булутла тышлагъан тау кибик бираз ырахат болурма мен (З. Ж.).
2. Бир затны башха затха ушашдырыр ючюн хайырланылады: Таула ичинде европалы кёрюмдюлю юй къайсы жолоучугъа да аламат саугъа кибикди (М.Т.).
3. Экиликни, ишекликни билдирир ючюн хайырланылады: Билмей тургъанлай, эшик чыкъырдагъан кибик бар таууш эшитилди.
4. Бир затны качествосун, биреуню даражасын кемлендирир ючюн хайырланылады: Элде бир клуб кибик барды. Бу кичиу токълуну Тахирни киеу кибиги келтиргенди.
5. Тенгли, чакълы деген сонгуралагъа синонимлик этип келеди: Аллах арада болсун, мени тюк кибик бир харамлыгъым жокъду (Э. О.). Юйюм деген юйю кибик таш кётюрюр (Н. с.).
Кибик деген сонгура тамамлаучу болушдан къалгъан битеу болушланы формаларында жюрюген сёзле бла байланады.
Къыллы деген сонгура аз жюрюген сонгураладан бириди. Асламысында айтымда кёргюзтюлген ишни неда бир затны сылтауун, чегин билдиреди: Китапланы кесибиз окъугъан къыллы къалмай, башхалагъа да юйретирге керекди (Къ. Д.). Сени къыллы къонакълагъа тюбеялмай къалдым.
Сайын. Бу сонгура бир энчи заманны ичинде ишни къайтарылып этилгенин, кючлене баргъанын кёргюзтеди: Ол анасын кюн сайын бир жокъламай къоймады. Ёсе баргъаны сайын, жашчыкъны атасына бекден бек ушагъаны анасыны кёзюне уруна эди. Бу сонгура бир бирде орун магъананы кёргюзтюрге да болады: Акъла юй сайын кирип айлана эдиле.
Ючюн деген сонгура айтымда кёргюзтюлген ишни не мурат бла этилгенин, сылтауун билдиреди: Ата журтубузну эркинлигин сакълар ючюн, кёп таулу жашла жан бергендиле. Мен бери сени кёрюр ючюн келгенме. Бир бирде ючюн бир затны (биреуню) башха затха (башхагъа) буюрулгъанын, алышыннганын, бир зат башха затны эквиваленти болгъанын кёргюзтеди: Дырын жыяргъа къарындашы ючюн Алим келгенди. Ол ариу къыз тышырыу кимни насыбы ючюн туугъан болур. Юйню къабыргъаларын къалатыр ючюн, юч тууар бергенме.
Амалтын деген сонгура, магъанасына кёре, ючюн деген сонгурагъа бек жууукъду. Бу сонгура сылтауну, муратны, себепни кёргюзтюп келирге болады: Ишге сени амалтын кеч къалдым. Жалан къолну аягъында гардошну, заманында къарар амалтын, чегет тонгузлагъа аш этип къойдукъ (Х. О.). Айшат шахаргъа жашына тюбер амалтын кетгенди.
Ючюн деген сонгураны сылтау магъанасына жууукъ магъананы къыллы, сартын, себепли деген сонгурала да билдиредиле: Къонакъла къыллы къалдыкъ. Мени сартын къыйналып айланмагъыз. Сени себепли мен къаллай бир къыйналдым.