Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИЛНИ МОРФОЛОГИЯСЫ
(ЛЕКЦИЯЛА)
АТ
Атны баш шартлары
Белгилисича, тилде сёзле кёп тюрлюле боладыла. Аланы хар бирини энчиликлери бардыла. Аны алайлыгъын сёзлени магъаналарына, морфология шартларына, къуралыу жаны бла энчиликлерине, сёз тутушда бла айтымда къаллай сёзле бла байланнганларына, къаллай мадарланы болушлукълары бла байланнганларына таянып билебиз.
1. Магъана жаны бла къарасанг, сёзле затланы, аланы шартларын, тюрлю-тюрлю ишлерин, аланы шартларын белгилейдиле. Затланы белгилеген сёзлеге атла дейбиз. Алай дунияда затла кёп тюрлюле боладыла. Анга кёре, атланы да талай къауумгъа юлеширге тюшеди.
Кёзюнг бла кёрюрге, къолунг бла къатылыргъа болгъан затланы атларына (кюрек, таш, адам, бёрю) кёрюмдюлю атла дейбиз. Атланы бирси къаууму кёргюзтген затланы уа кёрюрге болмайды: ахшылыкъ, къарангылыкъ, белгисизлик д. б. Быллай атлагъа кёрюмдюсюз атла дейдиле. Атланы бу къауумлары да талай ууакъ къауумгъа юлешинедиле (аны юсюнден энишгерекде айтылады).
2. Атла кеслерини морфология шартларына кёре да, тилни бирси кесеклеринден башхадыла. Аны алайлыгъын атланы сан, иелик эм болуш категориялары болгъанлары кёргюзтеди: Юлгюле: Бу ат эмиликди. Ат башы. Атха мин. Ат тут. Атны жерле. Атда жюрю. Атдан тюш д. б.
3. Атны морфология жаны бла энчиликлерин кёргюзтюуде ат къураучу жалгъаула да белгили жерни аладыла. Ала тилни бирси кесеклерин къураучу жалгъауладан башхадыла: къыр - къыргъыч, къууан - къууанч, къой - къойчу, къойчу - къойчулукъ д. а. к.
4. Кеслерини синтаксис шартларына кёре да, атла бирси сёзлени араларында энчи жерни аладыла. Аны алайлыгъын атланы сёз тутушда эм айтымда бир бирлери бла эм башха сёзле бла жалгъаныулары кёргюзтеди: 1) сёз тутушда эм айтымда атланы айгъакълаучулары болургъа боладыла: акъ къой, бийик юй; 2) бир ат башха атха жалгъанып, юч тюрлю айгъакълаучу сёз тутуш къуралыргъа болады: а) алтын сагъат, къагъыт машок, къоншу жаш; б) къой жюню, къоян териси, тууар эти; в) ананы баласы, къойчуну таягъы.
Кеслерини магъаналарына, айтымда орунларына, формаларына кёре, атла айтымны баш эм сансыз членлерини къуллукъларын тамамлайды: 1) Къойчу къой кютеди. 2) Ол къойду. 3) Жашчыкъ къойгъа бичен салды. 4) Къой жюн хайырлыды д. а. к.
Атланы магъана жаны бла къауумлары
Магъана жаны бла къарасанг, атла жаны бар, жаны жокъ затланы кёргюзтедиле. Жаны бар затланы кёргюзтген атла: 1) адам эм аны ахлулугъу бла байламлы атла: эгеч, къарындаш, ата, сабий д. а. к.; 2) адам атла: Исса, Хасан д. б.; 3) адамны иши, усталыгъы бла байламлы затланы кёргюзтген атла: атчы, жазыучу; 4) адамланы бир бирлери бла байламлыкъларыны халын кёргюзтген сёзле: къоншу, тенг, къонакъ, душман д. б.
Быллай атла тюрк тилледе ким? деген соруугъа жууап этедиле. Жаны бар затланы кёргюзтген атлагъа къурт-къумурсханы, жаныуарлланы эм адамны дин бла байламлы туудургъан затларыны атлары да киредиле: къоян, бёрю, чибин, къамыжакъ, гебенек, шайтан, мёлек. Быллай атла тюрк тилледе не? деген соруугъа жууап этедиле.
Ол тиллени барысында да, къаллай затланы кёргюзтгенлерине кёре, атланы быллай къауумлагъа юлешедиле: 1) энчи атла, 2) тукъум атла. Быланы биринчи къауумуна быллай сёзле киредиле: 1) адамланы керти эм чам атлары: Аслан, Кокуй; 2) жаныуарлагъа адамла берген атла: Къаракъаш, Ёрекъулакъ; 3) жер, эл, шахар, суу атла: Къашхатау, Къазан, Иткъол, Басхан суу; 4) астрономия атла: Жер, Ай; 5) тюрлю-тюрлю организацияланы, биригиулени, предприятияланы атлары: «Водоканал» биригиу, «Къурулуш»; 6) история ишлени атлары: Уллу Ата журт уруш; 7) китап, журнал, чыгъарма атлары: Нюр, Заман, Кёк гелеу д. а. к.
Бу тизме кёргюзтгенича, энчи атла артыкъ кёп тюйюлдюле. Тукъум атла уа магъана жаны бла талай къауумгъа юлешинедиле. Энчи атла белгили затланы кёргюзтедиле. Адам ол затланы кёзю бла кёрюрге, къолу бла тутаргъа боллукъду. Тукъум атла кёргюзтген затланы арасында да аллайла бек кёпдюле: таш, агъач, къошун, будай. Тукъум атла, андан тышында. башда айтылгъаныча, кёрюмдюсюз затланы да белгилейдиле: жашлыкъ, къарангылыкъ, къарындашлыкъ, оюм, шуёхлукъ, тилек, къууанч, эс, акъыл, мурат д. б.
Тукъум атланы асламысы саналыргъа болгъан затланы кёргюзтедиле, аны себепли ала тилде санаула бла бирлешип жюрюйдюле: беш адам, юч терек, он ай, бир къош д. а. к. Быллай атланы кёргюзтген затланы анчагъа, мынчагъа юлеширге болады. Бир-бир атла уа алай юлешинмейдиле. Ала грамм, килограмм, тонна, литр дегенча сёзле бла бирлешип жюрюйдюле: беш литр сют, эки килограмм жюн, он челек сют, эки чыккыр бишлакъ, бир тонна темир. Бу затланы эсге алып, атланы эки къауумгъа юлеширге болады: 1) саналыучу атла, 2) ёлчелениучю атла.
Магъана жаны бла бир-бир атла бир затны, башхалары уа талай затны кёргюзтедиле. Ол шартха кёре, атланы эки къауумгъа юлешедиле: 1) жангызчы атла: къой, шинтик, таш, бёрк; 2) кёпчю атла: жылкъы, халкъ, жамауат, сюрюу. Быланы экинчи къауумуна кирген сёзле, жангызлыкъ санда келселе да, кёп затны кёргюзтедиле. Ала затланы топлап-топлап белгилейдиле. Аллай топла кёп болургъа боладыла, аны себепли кёпчю атла жаннъызлыкъ, кёплюк санда да жюрюйдюле: жылкъы - жылкъыла, халкъ - халкъла.
Атла бирча жорукълагъа кёре къураладыла эм тюрленедиле. Атланы айтымда синтаксис къуллукълары да кёп къалмай бирчаладыла. Аланы синтаксис къуллукълары бу затлагъа кёре болады: а) къаллай формада келгенлерине кёре, б) къаллай сёзле бла эм къалай байланнганларына кёре, в) айтымны къалайында келгенлерине кёре.
Индоевропей тиллени асламысында атны род категориясы болады. Тюрк тилледе уа аны аллай категориясы жокъду. Алада тиширыу, къой, эркегырыу, ийнек, ёгюз, къочхар, хораз, тауукъ дегенча сёзле бардыла. Жаны бар затланы бир бирден бу жаны бла башхалыкъларын тюрк тилледе бу сёзлени болушлукълары бла, башхача айтсакъ, лексика мадар бла кёргюзтедиле.
Ол зат синтаксис мадар бла да бериледи. Ол муратда тюрк тилли адамла тиши, эркек, къыз дегенча сёзлени хайырланадыла: тиши къозу, къыз сабий.
Грамматика жаны бла къарасанг, тюрк тилледе атла: 1) санда тюрленедиле; 2) болушлада тюрленедиле; 3) аланы иелик формалары болады; 4) хапарчыны къуллугъунда келселе, бетчи-хапарчы жалгъаулары болургъа болады; 5) аланы белгилилик/белгисизлик категориялары болады. Ол затлагъа къарайыкъ.
Атны сан категориясы
Атны бирси морфология категорияларыча, сан категориясын да сёз тюрлендириучю жалгъаула кёргюзтедиле. Айтымда келселе, атла бирде жангыз затны, бирде кёп затны белгилейдиле. Аны себепли атны сан категориясын белгилеген жалгъаула эки тюрлю боладыла: 1) ноль жалгъау, 2) -ла/-ле жалгъау.
Ана тилден школ дерсликледе айтылгъаннга кёре, ноль жагъаулу ат жангыз затны белгилейди. Алай бу оюмну сёзсюз тюзге санап къояргъа жарамайды. Айтымда жангызлыкъ санда келген атны ненча затны кёргюзтюрюгю ол атны лексика магъанасына кёре болады. Сёз ючюн, таш, терек, къой, эчки, балта, салта дегенча жангызчы атла, айтымда жангызлыкъ санда келселе, бирде жангыз затны, бирде уа талай затны кёргюзтедиле. Ол контекстге кёре болады. Сёз ючюн, бу айтымлагъа къарайыкъ: 1) Аслан тауукълагъа таш атды. 2) Мазан бахчасында алма терек орната турады. 3) Къара къой къозусун излеп макъырды. Бу айтымлада таш, терек, къой деген сёзле жангызлыкъ сандадыла. Аланы хар бири биришер затны кёргюзтеди. Мазан мюлкде къой кютеди; Лашкутачы жашла бюгюн мюлкде терек сугъарадыла деген айтымлада уа къой, терек деген сёзле жангызлыкъ сандадыла, болсада жангызышар затны угъай, талайышар затны белгилейдиле.
Айтымда жангызлыкъ санда келген атны ненча затны белгилегенин аны айгъакълагъан сёзле кёргюзтюрге боладыла. Сёз ючюн: Биринчи терек чагъып башлагъанды; Жарыкъ адамны кимда жаратады деген айтымлада жангызлыкъ санда келген атланы жангызышар затны белгилегенлери ачыкъ болады.
Жангызлыкъ санда хайырланылгъан ат, иеликчи жалгъаулу болса да, кёп затны угъай, бир затны кёргюзтеди: Атым эмиликди.
Атланы барысы да жангызлыкъ эм кёплюк санда келирге боладыла дерге жарамайды. Бир-бир атла жаланда жангызлыкъ санны формасында жюрюйдюле, нек десегиз аланы хар бири биришер затны кёргюзтедиле. Былагъа адам атла, чам атла, жер, суу атла, тюрлю-тюрлю кемелени организацияланы, предприятияланы атлары эм башха энчи атла киредиле. Кертиди, айтымда сёз эки бир атлы адамны юсюнден барса, энчи ат кёплюк санда келеди: Мажитле школдан къайтдыла.
Айтымда къуруда, жаланда жангызлыкъ санда жюрюген атла дагъыда бардыла. Аланы алай жюрюулери лексика магъаналарына кёре болады. Кёплюк санны жалгъауу къошулмай, бу атла жюрюйюдюле: 1) кюнчыгъыш, кюнбатыш, къыбыла дегенча сёзле; 2) дуния, къудурет деген сёзле; 3) -чылыкъ жалгъауну болушлугъу бла къуралып, адамланы ишлери бла байламлы болгъан кёрюмдюсюз затланы белгилеген сёзле: малчылыкъ, тахтачылыкъ, жазыучулукъ, миллетчилик; 4) тюрлю-тюрлю илмуланы кёргюзтген сёзле: химия, физика; 5) суусун затланы эм башха веществоланы кёргюзтген сёзле: сют, кислород, водород, жау, жез д. а. к.
Башда айтылганыча, быллай ёлчелениучю атланы айтымда кёп, аз, тонна, центнер дегенча ёлчеу сёзледен къуралгъан айгъакълаучулары боладыла: кёп алтын, бир центнер ун, юч грамм кюмюш.
Алай бу затланы эсге алыргъа керекди: бир-бирде сёз машоклагъа къуюлгъан унну, шешаладагъы сууланы юслеринден барыргъа болады. Ол кезиуде сёлешген адам бу сёзлени кёплюк санда хайырланыргъа боллукъду: Унланы бла сууланы арбалагъа жюклегиз. Алтынларымы тапкада къойгъанма деген айтымда алтын деген сёз кёплюк сандады, нек десенг ол алтынны кёплюгюн, азлыгъын угъай, алтындан этилген талай затланы кёргюзтеди.
Айтымда санчы санаудан къуралгъан айгъакълаучусу болгъан атла да жангызлыкъ санда келедиле: Бизни элде юч школ барды.
Ай, кюн деген сёзле биришер затны белгилейдиле, аны себепли жангызлыкъ санда жюрюйдюле: 1) Ай тёгерекни жарытды. 2) Кюн къарны эритеди.
Саналыучу атла жангызлыкъ санда да, кёплюк санда да жюрюйдюле. Кёплюк санны жалгъауу къошулгъан атла жангыз угъай, талай затны кёргюзтедиле. Алай аланы ненча болгъанлары белгили болмайды: ат - атла, эшик - эшикле, эл - элле, къоян - къоянла д. б.
Белгили санны кёргюзтюр ючюн, санаула хайырланыладыла. Бу юлгюледе кёрюннгенича, кёплюк санны жалгъауу сёзню тамырына къошулады. Иеликчи жалгъау, болуш жалгъау, хапарчы жалгъау сёзде аны ызындан келедиле: китап-лар-ым-дан-ды, юй-лер-игиз-ден-сиз.
Гитчелендириучю-эркелетиучю жалгъау сёзде кёплюк санны жалгъауундан алгъа келеди: къол-чукъ-ла, юй-чюк-ле.
Къарачай-малкъар тилде тукъум атлагъа -лары деген жалгъау къошулады: Малкъарлары, Ахматлары, Акъайлары, Иттилары. Бу жалгъау адам атха да къошулургъа болады. Ол къошулгъан адам ат ол атны жюрютген адамны да, аны нёгерлерин да кёргюзтеди: Азизлары бюгюн бичен чаладыла.
Тилде, жаланда жангызлыкъ санда жюрюген сёз болгъанча, жаланда кёплюк санда жюрюген сёзле да боладыла. Кертиди, ала аздыла: кесекле, хазырла, айырыула, уруннганла д. б. Юлгюле: 1) Махмутха кесекле тийгендиле. 2) Хазырлары анга бек жарашадыла. 3) Ол къыраллада уруннганла кеслерини политика эркинликлери ючюн жигер кюрешедиле.
Атны ие категориясы
Ат айтымда ие жалгъау бла да, олсуз да жюрюйдю: 1) Бу ат торду. 2) Атым эмиликди. 3) Атынг кишнейди д. а. к.
Ие жалгъаулу ат бир затны да, ол зат кимники, неники болгъанын да кёргюзтеди. Аны себепли ие жалгъаулу атлагъа иели атла дейдиле. Ие жалгъаула 1-чи, 2-чи, эм 3-чю бетлени кёргюзтедиле. Анга кёре, иели атла юч тюрлю формада жюрюйдюле: 1) Китабым сендеди. 2) Китабынг мендеди. 3) Китабы кесиндеди. 4) Китабыбыз басмадан чыкъгъанды. 5) Китабыгъыз тапкадады. 6) Китаплары сатыладыла.
Бу юлгюле кёргюзтгенлерича, 1-чи, 2-чи бетлени ие жалгъаулары атны иесин да, ол не санда болгъанын да кёргюзтедиле. Ючюнчю бетни ие жалгъауу уа жаланда атны иесин белгилейди, ансы аны санын кёргюзтмейди. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу юлгюлени тенглешдиригиз: китабы, китаплары. Быланы экисине да -ы деген ие жалгъау къошулупду. Ол кёп иени угъай, жангыз иени кёргюзтеди. Ие жалгъауланы тюрлю-тюрлю фонетика вариантлары боладыла. Ол сингармонизмге эм ие жалгъау къошулгъан сёзню ахырында къаллай таууш болгъанына кёре болады. Аны алайлыгъын бу таблицалада кёрюрге боллукъду.
Жангызлыкъ санны ие жалгъаулары
| Бетле | Ахырлары къысыкъ тауушха бошалгъан сёзлеге къошулгъан ие жалгъауланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1-чи бет | -ым/-им, -ум/-юм | Атым, ийнегим, къолум, кёлюм |
| 2-чи бет | -ынг/-инг, -унг/-юнг | Атынг, ийнегинг, къолунг, кёлюнг |
| 3-чю бет | -ы/-и,-у/-ю | Башы, ийнеги, къолу, кёлю |
| Бетле | Ахырлары ачыкъ тауушха бошалгъан сёзлеге къошулгъан ие жалгъауланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1-чи бет | -м | Атам, анам, балам |
| 2-чи бет | -нг | Атанг, ананг, баланг |
| 3-чю бет | -сы/-си, -су/-сю | Атасы, кешенеси, къозусу, кюзгюсю |
Кёплюк санны ие жалгъаулары
| Бетле | Ахырлары къысыкъ тауушха бошалгъан сёзлеге къошулгъан ие жалгъауланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1-чи бет | -ыбыз/-ибиз, -убуз/-юбюз | Атыбыз, ийнегибиз, къолубуз, кёлюбюз |
| 2-чи бет | -ыгъыз/-игиз, -угъуз/-югюз | Атыгъыз, ийнегигиз, къолугъуз, кёлюгюз |
| 3-чю бет | -ы/-и | Башлары, ийнеклери |
| Бетле | Ахырлары ачыкъ тауушха бошалгъан сёзлеге къошулгъан ие жалгъауланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1-чи бет | -быз/-биз, -буз/-бюз | Атабыз, кемебиз, къозубуз, кюзгюбюз |
| 2-чи бет | -гъыз/-гиз, -гъуз/-гюз | Атагъыз, кемегиз, къозугъуз, кюзгюгюз |
| 3-чю бет | -ы/-и | Аналары, эчкилери |
Бу жалгъаула сёзню къуралыуунда кеслерини белгили жерлерин аладыла. Ала жангъызлыкъ санда келген атны тамырына къошуладыла, болуш жалгъаула аланы ызларындан келедиле: адам-ым-а, адам-ынг-а, адам-ынг-дан д. а. к.
Тюрк тил билимде жюрюген оюмгъа кёре, атны ие категориясы тюрлю-тюрлю мадарла бла бериледи.
1. Морфология мадар бла, башхача айтсакъ, атха къошулуп келген ие жалгъауланы болушлукълары бла: ат-ым, ат-ыбыз, тай-ынг, тай-ыгъыз, юй-ю, юйлер-и. Былада ие жалгъаула иелени кёргюзтедиле. Ала нелеге ие болгъанларын ала жалгъанып келген атла белгилейдиле. Алай быллай формалы сёзлени барысы да иени бла ол неге ие болгъанын кёргюзтюп бармайдыла. Сёз ючюн, къыралым деген сёз «мен жашагъан къырал» деген магъананы береди.
Ие категорияны морфология мадар бла берилиуюню юсюнден айтханда, дагъыда бу затха энчи эс бурургъа керекди: ие жалгъаулу атланы барысыда айтымда бирча жюрюмейдиле. 1-чи эм 2-чи бетлени ие жалгъаулары къошулгъан сёзле, иени да, ол неге ие болгъанын да кёргюзтюп, айтымда эркин жюрюйдюле. 3-чю бетни ие жалгъауу къошулгъан сёзле алай жюрюр ючюн а, иени аты бир да къуруса да контексде белгили болургъа керекди. Алайсыз аты, юйлери деген сёзле ие ким болгъанын ачыкъ кёргюзталмайдыла. Аны алайлыгъын бу текстчикде кёрюрге боллукъду: Азиз бизни элде намысы жюрюген адамды. Къызы, жашлары да кесине ушайдыла.
Бир-бир тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде иеликни -ныкъы/-ники деген жалгъау да белгилейди. Ол къайсы сёзге къошулса да, ол сёз иени кёргюзтеди. Алай, контекстден тышында алсанг, быллай жалгъаулу сёзле кёргюзтген затланы неге иелик этгенлери белгисиз болады. Ала айтымда келселе уа, аланы неге ие болгъанларын башчы кёргюзтеди: 1) Бу китап библиотеканыкъыды. 2) Аргъы къош Хасанныкъыды.
Бу жалгъау къошулуп келген сёзле, бу юлгюледеча, айтымда хапарчы боладыла. Бир-бирде ала айтымны башчысыны, толтуруучусуну къуллукъларында да келедиле: 1) Библиотеканыкъы бу китапды. 2) Библиотеканыкъын бизге беригиз.
Бу затны эсге алыргъа керекди: хапарчылары –ныкъы жалгъаулу атладан, иеликчи болушну жалгъаулу формасындан къуралгъан айтымла бир бирге синонимлик этедиле. Аны алайлыгъын бу юлгюле кёргюзтедиле: Бу китап Муратныкъыды // Бу китап Муратныды.
Алай болгъанлыкъгъа, бу сёзлени синтаксис къуллукълары бир бирден башхадыла. Иеликчи болушну жалгъаулу формасыны баш къуллугъу иеликчи айгъакълаучуну къурауду: Маржанны эгечи устазды. Алай –ныкъы жалгъаулу сёз а айтымда атны аллында жюрюмейди эм айгъакълаучуну къуллугъун толтурмайды.
2. Морфология-синтаксис мадар бла. Айтымны атдан къуралгъан члени кёргюзтген затны кесин ачыкъ белгилер ючюн, иеликчи болушдагъы сёзню хайырланадыла. Ол болушну жалгъау формасы бла аны ызындан келген ат, анга да ие жалгъау къошулуп, айгъакълаучу сёз тутуш къурайдыла: мени бёркюм, бизни тайыбыз, сени шинтигинг, сизни арбазыгъыз, аны кюбюрю, аланы китаплары, Хыйсаны башлыгъы д. б.
Бу юлгюледе кёрюннгенича, иени морфология-синтаксис мадар бла кёргюзтюр ючюн, эки сёз бирлешип келедиле. Башхача айтсакъ, былайда синтаксис мадар хайырланылады. Андан тышында, быллай сёз тутушну биринчи кесегине иеликчи болушну жалгъауу жалгъанады. Башхача айтсакъ, былайда, ие категорияны берир ючюн, синтаксис мадардан сора, морфология мадар да хайырланылады. Бу затланы эсге алып, бу мадаргъа морфология-синтаксис мадар дейдиле.
Башда келтирилген айгъакълаучу сёз тутушланы экинчи кесеклерини ие жалгъаулары къайсы бетни белгилеселе да, биринчи кесеклерини орунларында келген сёзле ол бетни кёргюзтедиле. Аны себепли бу сёз тутушланы кесеклери къуруда бир бирлери бла бетде келишип жюрюйдюле. Ала санда да келиширге бошладыла: мени насыбым, сени насыбынг, сизни къоншуларыгъыз, тереклени бутакълары.
Алай бир-бирде быллай сёз тутушла да тюбейдиле: 1) бизни атыбыз (мында иеле кёпдюле, ала ие болгъан зат а жангызды, болсада сёз тутушну кесеклери келишмей къалмайдыла. Алай мында келишиу жаланда бетде болады); 2) мени атларым (мында ие жангызды, ол ие болгъан затла уа кёпдюле. Аны себепли бу сёз тутушну кесеклери да жаланда бетде келишедиле).
Бу юлгюлени тенглешдирейик: 1) Ахкёбекланы жашлары Хаким иги окъуйду. 2) Хаким Ахкёбекланы жашларыды. Былада жаш деген сёз кёплюк сан формадады, болсада жангыз затны белгилейди. Анга кёплюк санны жалгъауу ол сёзню Ахкёбекланы деген сёз бла грамматика жаны бла келишдирир ючюн къошулады. Диалектде уа Ахкёбекланы жашы дегенча сёз тутушла тюбейдиле.
Биз былайда къарай келген сёз тутушланы биринчи кесеклерини орунларында 1-чи, 2-чи эм 3-чю бетлени кёргюзтген алмашла келселе, аланы экинчи кесеклери белгилеген затлагъа адамла ие боладыла: мени юйюм, сени сенегинг, аны столу д. а. к. Ючюнчю бетни алмашыны орунуна быллай сёз тутушлада адамны белгилеген сёзле да келедиле: Махмутну къалпагъы, устазны журналы.
Бу затланы эсге алсанг, атха иелик этген жаланда адам болады дерчады. Тюрк тиллени грамматикаларында ол оюм кесине кенг орун тапханды. Алай быллай сёз тутушланы биринчи кесеклерини орунларында жаны жокъ затланы кёргюзтген сёзле да эркин жюрюйдюле: машинаны чархы, шинтикни аягъы. Быллай сёз тутушла бир затны бир башха затныкъы болгъанын кёргюзтедиле. Бетлеучю алмашлача болмай, быланы биринчи кесеклери бирде иелик болушну жалгъаулу формасында, бирде жалгъаусуз формасында келедиле: къойну жюню - къой жюню, къоянны териси — къоян териси. Быллай юлгюлени тенглешдирсенг, иеликчи болушну жалгъаулу формасыны белгили, жалгъаусуз формасыны уа белгисиз затны кёргюзтгенлерин эслейсе.
Иеликчи болушну жалгъаусуз формасы, башхача айтсакъ, белгисиз формасы къошулуп къуралгъан сёз тутушла эки тюрлю формада жюрюйдюле: а) къойну жюню, б) къой жюню. Быланы биринчисинде иени иеликчи болушдагъы сёз кергюзтеди. Экинчи юлгюде уа иени, ол болушдан тышында, -ю деген ие жалгъау да белгилейди. Тюрк тиллени асламысында быллай сёз тутушла ол жалгъаусуз жюрюмейдиле. Быллай сёз тутушланы бир-бирлери, затланып, къош сёзле болгъандыла: жаз башы, кюз арты, къозукъулакъ д. б.
3. Къой жюн дегенча сёз тутушлада ие синтаксис мадар бла бериледи. Бир-бир тюрк тилледе быллай сёз тутушланы 1-чи кесеклерини орунларында иеликчи болушну жалгъаулу формасы да жюрюйдю. Сёз ючюн, башкир тилде былай айтыргъа болады: мени китап, сени жашчыкъ д. б. Къарачай-малкъар тилде уа быллай сёз тутушланы биринчи кесеклерини орунларында жаланда кёплюк сандагъы бетлеучю алмашла келедиле: бизни юй, сизни арбаз, аланы къошда д. а. к. Былайда да ие синтаксис мадар бла бериледи.
Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде ат быллай формада да жюрюйдю: эшигимики, кюбюрюнгюкю д. б. Бу сёзледе -им, -юнг деген ие жалгъаула бла бирге -ныкъы деген жалгъауну тюрлюлери да бардыла: 1) Бу кирит эшигимикиди. 2) Бу кирит кюбюрнюкюдю.
Атны ие категориясыны юсюнден сёз баргъанда, тюрк тиллени грамматикаларында бу затланы белгилейдиле. Ол затланы барысында эсге алсанг, быллай оюмлагъа келесе: 1) ие категория атны морфология категорияларындан бириди; 2) ол ие жалгъауланы болушлукълары бла бериледи.
Былайда аны белгилеу бла чекленирге боллукъ эди. Алай тёре грамматикада затны (адам болса да, башха зат болса да) бир затха ие болгъанын кёргюзтюр ючюн, синтаксис мадарны (къой жюн, бизни юй), морфология-синтаксис мадарны (мени атым) юсюнден да айтадыла. Илму жаны бла аны артыкъ тюзге санарча тюйюлдю. Нек десенг, теория жаны бла къарасанг, морфология категорияны жаланда морфология кёрюмдюлени болушлукълары бла, башхача айтсакъ, сёз тюрлендириучю жалгъауланы болушлукълары бла берилгенин эсге алыргъа керекди. Ол мадардан тышына чыгъыу теориягъа къаршы келген сунабыз. Сёз ючюн, сан категория. Ол тюзмюдю, терсмиди? Къой, бизни дегенлени сёз тутушладан, айтымдан тышында алсанг, къайсы болушланы кёргюзтгенлери белгили болмайды. Къой жюн дегенде уа къой деген сёзню жюн дегеннге ие болгъаны ачыкъланады. Бизни дегенни да юй деген сёз кёргюзтген затха ие болгъаны жаланда бизни юй деген сёз тутушда белгили болады. Аллай сёз тутушлагъа уа морфологияда угъай, синтаксисде къараргъа кереклисин кёребиз. Алай, башда айтылгъаныча, атны къаллай болушда келгенин жаланда сёз тутушда, айтымда билебиз.
Бу затланы эсге алсанг, болуш деп, атны сёз тутушда неда айтымда къаллай магъанада келгенин кёргюзтген формасына айтабыз. Башхача айтсакъ, атны болушуна морфологияда, синтаксисде да къараргъа тюшеди.
Быллай экилилик атны бирси морфология категориялары бла байламлы да тууады. Сёз ючюн, аны сан категориясын ноль жалгъау бла -ла/-ле жалгъау кёргюзтеди. Алай атны санын санауланы хайырланып кёргюзтюрге да болады: беш адам, он терек. Болсада атны санын синтаксис мадар бла былай кёргюзтюу аны морфология шартлары бла байламлы тюйюлдю. Беш адам, он терек дегенча айгъакълаучу сёз тутушлагъа биз морфологияда угъай, синтаксисде къарайбыз.
Бу затла кёргюзтгеннге кёре, бир-бир магъанала морфология кёрюмдюлени болушлукълары бла да, сёз тутушда бла айтымда уа сёзлени болушлукълары бла да бериледиле. Аны себепли бир-бир алимлени оюмларына кёре, иеликни бизни юй дегенча сёз тутушда берилиуюне лексика-синтаксис мадар дейдиле.
Ие жалгъаулу атла бир-бирде ие категориядан башха магъананы кёргюзтюрге да боладыла. Сёз ючюн, бир-бир сёзлеге къошулуп, 1-чи бетни ие жалгъауу эркелетиу айланыулада хайырланылады. Юлгюле: жаным, кёзюм, акъыллым, къаным, къарындашым, эгечим д. б. Быллай айланыула ушакъгъа къатышхан адамланы бир бирни эркелетиулерин, сыйлауларын кёргюзтедиле.
Алача, бир-бир сёзле къарачай-малкъар тилде ие жалгъаусуз хазна жюрюмейдиле. Бери адамны чархы бла байламлы сёзле (башым, къашым, аягъым, къолум, чачынг д. б.) киредиле. Кертиди, нарт сёзледе ала ие жалгъаусуз да тюбейдиле: Къол къолну жууар. Быллай сёзле адамны чархыны кесеклерин кёргюзтгенлери себепли, алагъа юч бетни ие жалгъаулары да жалгъанадыла: 1) Мени башым, ауруйду. 2) Сени кёзлеринг къараладыла. 3) Аны къашлары узундула. Былада иени иеликчи болушдагъы сёзле бла ие жалгъаула белгилейдиле. Иеликчи болушдагъы сёзле уа адамны кёргюзтедиле. Ол сёзле затланы кёргюзтюп келирге да боладыла. Ол кезиуде иели атха 3-чю бетни ие жалгъауу къошулады. Алай, иеликчи болушдагъы сёзню кетерсенг, ол жалгъау кёргюзтген зат неники болгъаны белгили болмайды. Аны иеликчи болушдагъы сёзню кетерсенг, ол жалгъау кёргюзтген зат неники болгъаны белгили болмайды. Аны алайлыгъын ангъылар ючюн, быланы тенглешдиригиз: терекни бутагъы –бутагъы, столну кюбюрчеги - кюбюрчеги. Бу сёз тутушлада иели жалгъаулу сёзле бир затланы (терекни, столну) биришер кесеклерин белгилейдиле.
Бу юлгюледе терекни, столну дегенлени орунларына адамны белгилеген сёзлени салсакъ, ол сёзле кёргюзтген иели атла белгилеген затлагъа ие боладыла: мени бутагъым, сени кюбюрчегинг. Ол нени кёргюзтеди? Быллай сёз тутушланы магъаналары аланы кесеклерини орунларында келген сёзлени магъаналарына кёре болады. Аны алайлыгъын кёп тюрлю юлгюде эслерге тюшеди. Ие жалгъау жаланда жалгъанып къалмайды. Ол сыфатха, санаугъа, этимсыфатха, бир-бир этимчалагъа, этим атха да къошулады. Анга кёре, тилде тюрлю-тюрлю къуллукъланы толтурады. Сёз ючюн, айтымда ишни иесин белгилейди: 1) Мени ары барлыгъым жокъду // Мен ары барлыкъ тюйюлме. 2) Хакимни жырлагъанын жыйылгъанла бек жаратадыла. 3) Махтини ары кетиуюню магъанасы уллуду.
Атны болуш категориясы
Ат тилни тюрлениучю кесегиди. Болсада ол айтымда, аны къаллай кесегине къарагъанына кёре, эки тюрлю формада жюрюйдю: 1) ноль жалгъаулу формада эм жазылгъан жалгъаулу формада. Сёз ючюн, Тюкенде алтын сагъатла сатыладыла деген айтымда алтын деген сёз сагъатла деген башчыгъа къарайды, тюрленмей, ноль формада келип, айгъакълачуну къуллугъун толтурады. Масхут анда къой кютеди деген айтымда къой деген сёз, тюрленмей, ноль формада келеди, кютеди деген хапарчыгъа къарап, толтуруучуну къуллугъун тамамлайды. Къой жюню хайырлыды деген айтымда уа ол сёз, биягъыча, ноль формада келеди, кеси да жюню деген башчыгъа карап, айгъакълаучу болуп келеди.
Кёбюсюнде айтымны атдан къуралгъан члени хапарчыгъа къарайды, анга каллай болса да, бир жалгъауну болушлугъу бла байланады. Аны алайлыгъын былай кергюзтюрге боллукъду.
Аслан (ны) таныйды.
Аслан (нга) ушайды.М
асхут аны Аслан (да) къойгъанды.аны Аслан (дан) алгъанды.
Мында Аслан деген толтуруучуну айтымланы хапарчыларына -ны, -нга, -да, -дан деген жалгъауланы болушлукълары бла байланнганларын кёребиз. Ол жалгъауланы кетерсек, бу толтуруучу хапарчыла бла байланалмай къалады. Быллай тенглешдириуле атны болушу деп неге айтылгъанын кёргюзтедиле. Ат айтымда кеси къарагъан сёзге къаллай формада жалгъана эсе да, аны ол формасына атны болушу дейдиле.
Бизни тилибизде атны болушлары алтыдыла. Айтымда орунуна, аны къайсы членине къарагъанына эм кесини магъанасына кёре, атны хар болушу айтымны бир неда бир ненча членини къуллугъун тамамлайды. Иесиз атланы бла иели атланы болушлары бир бирден башха боладыла. Аны алайлыгъын бу таблицалада кёрюрге боллукъду.
Иесиз атланы болушлары
| | Болушланы атлары | Юлгюле |
| 1. | Баш болуш | Къозу макъырады |
| 2. | Иеликчи болуш | Къозуну мюйюзлери гитчедиле |
| 3. | Бериучю болуш | Къозугъа аш сал |
| 4. | Тамамлаучу болуш | Къозуну кют |
| 5. | Орунлаучу болуш | Къозуда жюн аз болады |
| 6. | Башлаучу болуш | Улакъ къозудан гитчеди |
Иели атланы болушлары
| № | Болушланы атлары | Юлгюле |
| 1. | Баш болуш | Къозум (къозунг, къозусу) макъырады. |
| 2. | Иеликчи болуш | Къозуму (къозунгу, къозусуну) мюйюзлери гитчедиле |
| 3. | Бериучю болуш | Къозума (къозунга, къозусуна) аш сал |
| 4. | Тамамлаучу болуш | Къозуму (къозунгу, къозусун) кют |
| 5. | Орунлаучу болуш | Къозумда (къозунгда, къозусунда) жюн аз болады |
| 6. | Башлаучу болуш | Улакъ къозумдан (къозунгдан, къозусундан) гитчеди |
Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да, баш куллукъларына, магъаналарына кёре, болушланы эки уллу къауумгъа юлеширге болукъду: 1) грамматика болушла, 2) орунчу болушла. Биринчи къауумгъа баш, иеликчи эм тамамлаучу болушла киредиле, экинчи къауумгъа уа - бериучю, орунлаучу, башлаучу болушла. Болушланы былай къауумлау аланы магъана-грамматика энчиликлерине кёре болады.
Болушланы морфология формаларын да эсеплерге тийишлиди. Бу шартха кёре, баш болушну энчи белгилейбиз, нек дегенде аны жаланда ноль жалгъау кёргюзтеди. Башха тюрлю айтханда, баш болуш атны тамыр формасында келеди неда аны лексика магъанасын белгилеген кесеги бла тенгшиди. Бу зат баш болуш бирси болушлагъа асламына форма жаны бла, аны бла бирге магъана жаны бла да, къаршы болгъанын кёргюзтеди. Аны эсге алып, алимле баш болушдан къалгъан болушлагъа сёдегей болушла дейдиле. Алай бла, хар болушну форма-магъана, грамматика, синтаксис къуллукъ жаны бла кеслерини энчиликлери бардыла. Алагъа къарайыкъ.
Баш болушну энчилиги, башчыны къуллугъунда келип, ишни иесин кёргюзтюудеди: Жылкъычы ат кютеди. Врач саусузлагъа къарайды.
Айгъакълаучуну къуллугъунда келселе, баш болушдагъы сёзле затланы тюрлю-тюрлю шартларын белгилейдиле: Ол унну къагъыт машокълагъа къуйду. Алтын сагъат берилди анга саугъагъа.
Баш болушну башха магъаналары сонгура бирлешледе ачыкъланады. Быллай бирлешледе биргелик, ишни неии болушлугъу бла этилгени, ким бла тамамланнганы эм д. б. затла эсленедиле: Отун балта бла жарылады. Мен бюгюн халкъым блама. Атлыла жол бла оздула.
Иеликчи болуш -ны/-ни (-ну/-ню) жалгъаулуду. Ол тилде ноль жалгъаулу болуп да тюбейди. Бу болушну магъана жаны бла энчиликлери ол айтымда айгъакълаучуну къулугъунда келген кезиуде бегирек ачыкъланады. Иеликчи болушну энчилиги иени кёргюзтюудеди. Экинчи эм ючюнчю изафетлени юлгюлери бла къуралгъан сёз тутушлада бу болуш адамланы, башха затланы араларында тохташдырылгъан байламлыкъланы кёргюзтюуге себеплик этеди: атны туягъы, терекни бутакълары, къызны анасы, мени тенгим, къой териси, таула тийреси.
Бериучю болуш -гъа/-ге, -нга/-нге, -ха/-хе, -а/-е жалгъаулуду. Ол айтымда объектни кёргюзтеди, заман, орун магъаналаны да билдиреди: Бу жыйулыуда Харуннга саугъа берилди. Малларыбыз жазгъа иги чыкъгъандыла. Биз таугъа атландыкъ.
Тамамлаучу болуш форма жаны бла иеликчи болушха ушайды. Аныча, белгили, белгисиз затланы да кёргюзтеди. Бу болуш ишни толусунлай кесине алгъан туура объектни (толтуруучуну) болушуду. Кеси да асламына кёчюучю этимлеге къысылып неда тагъылып жюрюйдю: Азиз мал кютеди. Жашла аналарын бек сюедиле. Къымылдауну, тебиуню белгиген этимле бла келселе, бу болушдагъы сёзле орун магъанада жюрютюледиле: Самолет кёкню учады. Биз жолну барабыз.
Сёзню орунлаучу болушда болгъанын -да/-де жалгъау кёргюзтеди. Быллай жалгъаулу атла затны кимде, къайда болгъанын, ишни къайда, не заманда тамамланнганын белгилейдиле: Тюкенде китапла сатыладыла. Азизде къумалы мала кёпдюле. Ала бусагъатда терек бахчада ишлейдиле. Июль айда мында къызыу болуучуду.
Башлаучу болуш -дан/-ден жалгъаулуду, кеси да тилде кёп магъаналыды эм эркин жюрютюледи. Магъана жаны бла бу болуш бериучю болушха къаршы келеди. Башха тюрлю айтханда, анга антонимлик этеди. Ол тенглеш айтымлада кёп тюбейди. Затны къайдан келгенин, ишни неден башланнганын дагъыда ала кибик башха затланы белгилейди: Сафар Къурмандан таматады. Малла жайлыкъдан эннгендиле. Бу юй ташдан къаланнганды.
Атны синтаксис къулукълары
Атны айтымны членлерини къулукъларында жюрюуюне аны синтаксис къулукълары дейдиле, нек дегенде айтымны членлери синтаксисде окъуладыла.
1. Атны баш болушу къуруда (ие жалгъаудан къалса) ноль жалгъаулу болады. Айтымны къалайында келгенине кёре, аны къайсы члени бла байланнганына кёре, къаллай магъанада келгенине кёре, атны баш болушу айтымда быллай синтаксис къулукъланы толтурады:
а) Айтымда хапарчы бла байланып, аны бла келишип келсе, башчыны къуллугъун тамамлайды: Расул иги окъуйду. Жаз келди. Ийнекле ёкюредиле.
б) Айтымны башчысы бла байланып, аны бла келишип, хапарчыны къуллугъун толтурады: Мен Расулма. Сен жылкъычыса. Махмут къобузчуду.
в) Айтымны атдан къуралгъан членлерини алларында келип, айгъакълаучу болады: Алайда агъач къашыкъла сатыладыла. Аны кюмюш жюзюгюн барыбыз да жаратабыз.
г) Айтымда айланыуну къуллугъунда келеди: Мажир, бери кел.
2. Айтымда атны иеликчи болушу эки тюрлю формада жюрюйдю: 1) жалгъаулу формада эм 2) жалгъаусуз формада.
Иеликчи болушну жалгъаулу формасы белгили затны (иени), жалгъаусуз формасы уа белгисиз иени белгилейди. Сёз ючюн, къойну жюню десек, сёз бизге белгили къойну юсюнден барады. Къой жюн десег а, сёз белгисиз къойну юсюнден барады. Аны себепли иеликчи болушну жалгъаулу формасына аны белгили формасы, жалгъаусуз формасына уа белгисиз формасы дейдиле.
Атны иеликчи болушуну эки формасы да айтымда аны атдан къуралгъан члени бла байланып, аны иесин кёргюзтюп жюрюйдюле: Ахматны аты торду. Къой жюню хайырлыды. Бу юлгюледе Ахматны, къой деген сёзле иели айгъакълаучуладыла. Аланы биринчиси аты деген башчыны, экинчиси уа жюню деген башчыны айгъакълайдыла. Иелени кёргюзтгенлери себепли, алагъа иели айгъакълаучула дейбиз.
Иеликчи болушну жалгъаулу формасы айтымны хапарчысыны къуллугъун да толтурады. Юлгю: Бу ат Ахматныды.
3. Атны бериучю болушу айтымда быллай къуллукълада жюрюйдю: а) болумну къулугъунда: Мухадин къошха кетгенди. Ол базаргъа барлыкъды; б) толтуруучуну къуллугъунда: Бу саугъаны Азизге берликме; в) хапарчыны къуллугъунда: Мен къошхама.
4. Тамамлаучу болуш да, иеликчи болушча, жалгъаулу болады неда ноль формада келеди. Бу болушну да жалгъаулу формасы белгили затны, жалгъаусуз формасы уа белгисиз затны кёргюзтеди. Сёз ючюн, Махай къойну сояды деген айтымда сёз бизге белгили къойну юсюнден барады. Махай къой сояды десег а, сёз къайсы эсе да бир къойну юсюнден барады.
Бу болушну белгили, белгисиз формалары да кем айтымны толу этедиле. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу юлгюлени тенглешдиригиз: Хамит таныйды - Хамит Мухадинни таныйды. Хамит сояды - Хамит къой сояды. Бу айтымланы толу этгенлери себепли, былайда Мухадинни, къой деген сёзлеге толтуруучуладыла дейбиз. Быллай айтымланы хапарчылары жаланда кёчюучю этимледен къураладыла.
Къымылдауну этимлеринден къуралгъан хапарчылагъа къарап келселе, тамамлаучу болушдагъы сёзле айтымда болумну къуллугъун толтурадыла: Азиз жолну озду.
5. Атны орунлаучу болушу айтымда болум неда толтуруучу болады. Юлгюле: Хусей Хасанияда жашайды. Мени ручкам Ажатда къалгъанды. Атны бу болушу айтымда хапарчы да болады: Хусей Хасаниядады.
6. Атны башлаучу болушу да айтымда болум, хапарчы, бир-бирде уа толтуруучу болады: Роза Москвадан къайтханды. Роза Москваданды. Мен бу китапны Розадан алгъанма. Башда айтылгъан затланы таблицада былай кёргюзтюрге боллукъду.
Атны синтаксис къуллукълары
| № | Атны болушлары | Атны болушларыны Айтымда къуллукълары | Юлгюле |
| 1. | Баш болуш | 1) Башчы 2) Хапарчы 3) Айгъакълаучу 4) Айланыу | Къой макъырады. Ол къойду. Мен алтын сагъат аллыкъма. Маржан, иги окъу. |
| 2. | Иеликчи болуш | 1) Иечи айгъакълаучу 2) Хапарчы | Къойну жюню хайырлыды. Къой жюн хайырлыды. Бу къойнуду. |
| 3. | Бериучю болуш | 1) Болум 2) Толтуруучу 3) Хапарчы | Керим школгъа кетгенди Муну Керимге берликме. Керим школгъады. |
| 4. | Тамамлаучу болуш | 1) Толтуруучу 2) Болум | Аслан къойну сояды. Аслан къой сояды. Азиз жолну озду. |
| 5. | Орунлаучу болуш | 1) Болум 2) Толтуруучу 3) Хапарчы | Аслан Басханда жашайды. Китабым Асланда къалгъанды. Аслан Басхандады. |
| 6. | Башлаучу болуш | 1) Болум 2) Толтуруучу 3) Хапарчы | Аслан Басхандан келеди Мен китапны Асландан алгъанма. Мен Басханданма. |
Атны белгилилик/белгисизлик категориясы
Атны бу категориясыны юсюнден вопрос тюрк тил билимде даулашлыды. Къарачай-малкъар эм дагъыда бир талай тюрк тиллени грамматикаларында аны юсюнден арталлы да жукъ жазылмайды. Ол алимлени бир къаууму атны белгилилик/белгисизлик категориясы жокъду деген оюм жанлы болгъанлары бла байламлыды.
Болсада «Башкир тилни грамматикасында» (1981), «Татар грамматикада» (1993) бу вопросха энчи къаралады. Аны бла байламлы иги кесек илму иш да басмаланнганды. Юлгюге Т.Е. Курамбаеваны «Выражение определенности и неопределенности в туркменском языке» (1989) эм Р.Г. Новрузовну «Средства выражения определенности и неопределенности в азербайджанском языке» (1975) деген кандидат диссертацияларын келтирирге боллукъду.
Атны бу категориясы ол кёргюзтген затны айтхан, тынгылагъан адамгъа белгили, белгисиз болууу бла байламлыды. Атны белгилилик-белгисизлик категориясы тюрлю-тюрлю мадарла бла бериледи.
Атны белгили неда белгисиз болууу аны лексика магъанасына кёре да чыгъады. Быллай юлгюлени тенглешдирейик: мал - къой, адам - эр киши, халкъ - малкъарлы. Была барысы да магъана жаны бла бир къауумгъа киредиле. Алай болгъанлыкъгъа къой, эр киши, малкъарлы деген сёзле, мал, адам, халкъ деген сёзле бла тенглешдиргенде, белгили затланы кёргюзтедиле. Бирсилери уа белгисиз магъанада хайырланыладыла, нек дегенде аланы лексика магъаналары кенгирекди.
Жер-суу атла, адамланы атлары, астрономия эм башха энчи атла белгилилеге саналадыла, белгилиликни кёргюзтедиле. Ала жангыз затланы атлары боладыла. Сёз ючюн, дунияны башында шахарла кёпдюле. Алай Нальчик, Москва, Къазан дегенча сёзлени нелени белгилегенлери барыбызгъа да баямды. Ол затны жулдузла - Илкерле, тау - Эльбрус эм ала кибик башха сёзлени тенглешдиргенде да кёребиз.
Атны белгилилик/белгисизлик категориясы аны болуш, иелик, сан категориялары бла да байламлыды. Башха тюрлю айтханда, ол тюрлю-тюрлю жалгъауланы болушлукълары бла да бериледи.
Ие жалгъаула белгилиликни кёргюзтедиле. Аллай жалгъаусуз атла уа - белгисизликни. Юлгюле: ат - атым, атынг, аты, атыбыз, атыгъыз, атларыгъыз. Адам ат кимники болгъанын биле эсе, анны къаллай болгъанын да биледи.
Иеликчи, тамамлаучу болушладагъы сёзле -ны/-ни, -ну/-ню жалгъаулу болсала, белгилидиле. Аласыз а белгисиздиле. Сёз ючюн, къойну жюню, къойну кес десек, сёз бизге белгили къойну юсюнден барады. Къой жюн, къой кес десег а, сёз белгисиз къойну юсюнден барады.
Бу, ол деген кёргюзтюучу алмашла бла келселе, атла белгили боладыла: бу жаш, ол къыз. Атла айтымда айгъакъланып жюрюселе да, белгили затны кёргюзтедиле дерге боллукъду: Анга саугъагъа «Полёт» сагъат бердиле. Бизге къонакъгъа космосха учхан жаш келди. Бизге эсли адамла керекдиле эм д. а. к.
Башха тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да атны белгисизлигин бир деген сёз кёргюзтеди: Эртте-эртте бир хан жашап болгъанды. Бизге бир иги жаш керек эди.
Белгисизликни биреу, биреулен деген сёзле да кёргюзтедиле: Эртте биреу бар эди. Жолну биреулен озду. Иеликчи, тамамлаучу болушланы жалгъаулу формаларында келселе да, была белгисиз затны кёргюзтедиле. Нек дегенде ала адамны белгилейдиле. Ол адамны ким болгъаны уа хар кимге да белгисизди: Биреуню бёркюн алсанг, бёркюнге сакъ бол. Добай сыртдан тигелеп келген биреуленни эследи.
Санчы санаула бла бирге келсе, бир деген сёз затны жууукъ санын кёргюзтеди. Ол да белгилилик/белгисизлик бла байламлыды. Юлгюле: Шербет суу этерге бир он килограмм шекер керекди манга. Ол къошда бир эки жюз ууакъ аякълы мал кечиндиреди.
Къарачай-малкъар тилде бир деген сёзню энчи атла бла жюрютюлюуне да эс бурурчады. Кишиге белгили болмагъан бир адамны аты, тукъуму айтыла эсе, деген (деп) бир, деген (деп) биреу, деген (деп) биреулен сез бирлешле хайырланыладыла. Сёз ючюн: Быйыл бизге Азиз деп бир жаш къошулду.
Алайды да, атланы белгилилик/белгисизлик категориялары аны бирси морфология категориялары, атланы лексика магъаналары эм контекст бла да къаты байламлы болгъанына сёз жокъду.
1-чи иш. Бу текстни окъугъуз. Анда атланы табыгъыз. Аланы магъаналарыны, жазылыуларыны юсюнден толу хапар айтыгъыз.
Баш байлыгъыбыз
Уллу Октябрь социалист революциягъа дери Къарачайдан бла Малкъардан Петербургда талай адам окъугъанды. Ала кёп тюрлю жаны бла билим алгъандыла, халкъгъа жараргъа умут этгендиле. Ол жашла къолайлы юйюрледен болгъандыла. Аны себепли большевиклени заманларында ала къара чёпге тюшгендиле. Аланы ата-аналарын, кеслерин да, тутуп, сууукъ Сибирьге жибергендиле. Жамауат анга бек жарсыгъанды. Алай аны алагъа болушур амалы болмагъанды. Ёзгени къой, Басхандан, Чегемден, Малкъардан барып, анда окъугъанланы атлары окъуна унутулуп къалгъандыла. Аны хатасындан, халкъ, ёкюлсюз къалып, кёп къыйынлыкъ сынагъанды.
Окъуу билим береди. Билим уллу жарыкълыкъды. Халкъны бек уллу байлыгъы аны окъуулу адамларыдыла. Аны билип, биз иги окъургъа кюрешебиз.
2-чи иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Алада быллай атланы юслеринден айтыгъыз: 1) жангызлыкъ эм кёплюк санда жюрюучю атла, 2) жаланда жангызлыкъ санда жюрюучю атла, 3) жаланда кёплюк санда жюрюучю атла. Жангызлыкъ санда келип, талай затны белгилеген атланы тюплерин ызлагъыз.
I
1) Солтан мында къой кютеди. 2) Аны сюрюуюнде минг мал кечинеди. 3) Къойчулукъ мюлкню файдалы бёлюмюдю. 4) Анда кёгетчилик да уллу жерни алады. 5) Кюнчыгъыш жаныныдан тёбенги аяз урады. 6) Азизге жётел тийгенди. 7) Бизни къыралда, коммунизм къурайбыз деп, кёп дауур-сууур этгендиле. 8) Жашны хазырларычепкенниариу кёргюзте эдиле. 9) Айырыула башланыргъа, кюнле тюзелдиле. 10) Раузат химиядан айырма белги алгъанды.
I I
- Жер тёгерекди. 2) Айда жашау болурму? 3) Кюнбатыш къайсы жанындады? 4) Къурулушчула мында он къатлы юй ишлейдиле. 5) Тюкенде будай ун сатылады. 6) Къарангылыкъ жарыкълыкъгъа жетмез. 7) Къочхарташ Ахматланы эллери болгъанды. 8) Ысхакълары бюгюн биченнге чыкъгъандыла. 9) Аппам, къыбылагъа айланып, намаз эте эди. 10) Малчыла бу жай кёп жау жыйгъандыла. 11) Уруннгала битеу дунияда мамырлыкъ болурун сюедиле.
3-чю иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Алада иели атланы тюплерин ызлагъыз эм ие жалгъауланы белгилегиз.
Юлгю: Мен сени жашынг бла окъуйма.
1) Мен сени жашынг бла окъуйма. 2) Аны аты Бекирди. 3) Бекирни къылыгъы бек игиди. 4) Аны себепли мени тенглерим аны бек сюедиле. 5) Ариу къылыкълылыкъ, иги окъуу жашны баш шартларыдыла. 6) Бизни классыбызда аллай иги окъуучула дагъыда бардыла. 7) Сизни ата-аналарыгъыз аны иги биледиле. 8) Жыйлыуда аны юсюнден алагъа школну директору айтханды. 9) Ол жыйылыу школ арбазында болгъанды. 10) Андан алгъаракъда уа бизни окъуучуларыбыз, устазларыбыз, сизни ата-аналарыгъыз школ стадионда жыйылгъан эдиле.
4-чю иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Алада атны ие категориясы къаллай мадарла бла берилгенлерин айтыгъыз, ие жалгъауланы белгилегиз.
1) Мияу, мияу, мияу келе, тырнакъларын ачып келе. 2) Жукъла, кёз гинжим, тау жигити болуп, сен жумушуму этерсе. 3) Бёлляу-бёлляу, жиляма, кёзлерими гинжиси кибик кёреме, мени жарыкъ чырагъым. 4) Сен жилясанг, жюрегим бузча болуп эрийди. 5) Байны малы кёп болур, жарлы малы арыкъды, тарлылыкъгъа жиляма, жарлы кёлю жарыкъды. 6) Адамны жаны – топуракъ, терекни жаны – чапыракъ. 7) Аман киши жау болур, хар бир иши дау болур.
5-чи иш. Бу юлгюлеге таянып, иели сёз тутушлагъа кирген сёзлени къаллай формалада жюрюгенлерини юсюнден толу айтыгъыз. Аланы биринчи сёзлери къуруда иеликчи болушда келедиле. Аны эсде тутугъуз.
- Мени къошум, сени китабынг, аны къоншусу. Бизни къошубуз, сизни китабыгъыз, аланы къошлары.
2. Къой жюню. Къой жюн. Терек бутакълары. Терек бутакъла.
3. Бизни къош. Сизни къош. Аланы къош.
6-чы иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Скобкаланы ача, айтымланы атдан къуралгъан членлерин керекли болушлагъа сала барыгъыз. Аланы ол болушлагъа нек салыннгларын ангылатыгъыз.
1) Къаплан (Науруз) таматады. 2) Аны себепли Науруз (Къаплан) къуруда хурмет этеди. 3) Кесинден таматагъа хурмет этиу (таулула) адетди. 4) (Адет) бузаргъа жарамайды. 5) Науруз (Къайсын) бек сюеди. 6) (Къайсын) назмулары талай (тил) кечюрюлгендиле. 7) (Темир) (чюй) бер. 8) Науруз (чалгъы) устады. 9) Аллай (чалгъы) (Науруз) да барды.
7-чи иш. Бу айтымланы жазыгъыз. Скобкаланы ичлеринде атланы болушларын белгилегиз. Юлгюле: 1) Сахадин юйге (бер. б.) кетгенди. 2) Анда да жангы кирпич (баш. б.) юйле ишленнгендиле.
1) Сахадин юйге кетгенди. 2) Анда да жангы кирпич юйле ишленнгендиле. 3) Ажат жыйрыкъ бичеди. 4) Бир жылгъа къоян териси да чыдайды. 5) Мажит агъачда къоян тутханды. 6) Ол къоян къачып кетгенди. 7) Мажит уучуду. 8) Мажит чалгъыгъа да устады. 9) Ол алыкъын ишден къайытмагъанды. 10) Кюмюшден алтын багъады.
8-чи иш. Муну аллындагъы ишде берилген айтымлада атны болушларын алагъа къарагъан сёзле бла бирге жазып алыгъыз. Ол юлгюлеге таянып, хар болушну тилни къайсы кесегине кирген сёз бла байланнганын, айтымны къайсы члени болуп келгенин кергюзтюгюз.
Юлгюле: 1) Юйге (болум) кетгенди. 2) Сахадин (башчы) кетгенди.
9-чу иш. Хапарчылары бу сёзледен къуралгъан айтымла къурап жазыгъыз. Алада атланы хапарчыла къайсы болушлагъа салдыргъанларын айтыгъыз.
1. Барлыкъма. 2. Озгъанса. 3. Таныйдыла. 4. Бергенсиз. 5. Кетериксе. 6. Болушабыз. 7. Къошама. 8. Аллыкъма. 9. Таматады. 10. Белгилиди.
10-чу иш. Бу айтымлада бирча формалы атланы табыгъыз. Аланы къайсы болушлада болгъанларын, айтымны къайсы членлерини къуллукъларында келгенлерин кёргюзтюгюз.
1) Эркеч тюк жылтырауукъ болуучуду. 2) Къойланы алларында бир уллу эркеч эсленди. 3) Бюгюн Назир эркеч кесгенди. 4) Къоянны эти татыулуду. 5) Къоян эт саулукъгъа игиди. 6) Ол алайда бир уллу къоянны кёрдю. 7) Къоян бирси арбазда да кёрюнюучюдю. 8) Ол манга бир ариу къоян берди.
11-чи иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада белгили эм белгисиз затланы кёргюзтген атланы табыгъыз. Белгилилик/белгисизлик къаллай мадарла бла берилгенини юсюнден толу хапар айтыгъыз.
1) Азиз уллу юйюрде ёсгенди. 2) Аны беш къарындашы бла юч эгечи барды. 3) Бир жаш къатынчыкъны эри бир къыйын ауруудан ауруй эди. 4) Ол юйдегини Солтан-Герий деп бир жашчыкълары болгъанды. 5) Тюкенчи ишни сюдге бергенди. 7) Ол къатынны биргесине келгенди. 8) Ахмат къызы да бизни арбазда кечинеди. 9) Сизни тенглеригиз, мени тенглеримча, иги жашлагъа ушайдыла. 10) Биреу къатын келтирир, биреу атын ёлтюрюр.
СЫФАТ
Сыфатны тинтилиуюню тарыхындан