Къарачай-малкъар тилни морфологиясы

Вид материала

Лекция

Содержание Междометияланы магъана жаны бла тюрлюлери Ай сау къалгъын!

Подобный материал:

• Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.

Междометияланы магъана жаны бла тюрлюлери

Тюрк тил билимде асламына междометияланы магъана жаны бла эки уллу къауумгъа юлешедиле: а) сезимчи междометияла, б) буйрукъчу (излемчи) междометияла.

Сезимчи междометияла адамны тюрлю-тюрлю сезимлерин белгилейдиле. Адамны къаллай сезимин билдиргенлерине кёре, ала бир ненча ууакъ къауум боладыла.

1. Айыпны, тырманны белгилеген междометияла: ах, ай. Юлгюле: Ай, не осал ишни этдинг. Ах, къалай тапсыз этдинг.
   
2. Адамны бир затха жарсыгъанын белгилеген междометияла: ай медет, анасыны, оуей-оуей. Юлгюле: Ай медет, мен туугъанлы жар башындан ары ётмегенме, ансы бармай къалмазем, - деп, Байкъул нёгерлерине сукъланып, энишге къарады (З. Ж.).
   
3. Чакъырыу, айланыу магъаналы междометияла: а маржа, ы маржа, ой алан, хей, хахай, о хахай, э. Юлгюле: А маржа, ушкокланы атыгъыз! («Жилтинле»)
   
4. Адамны ачыгъанын, къоркъгъанын кёргюзтген междометияла: ай, ой, оу, ой-ой-ой, оу эшигим, оу кюнюм. Юлгюле: Оу эшигим, не болду санга?! – Ой, мен харип! – деп, [Антон] къычырыкъ эте, фаэтонда сюрюше, тыпырдайды (Г. Б.).
   
5. Сейирсиниуню кёргюзтген междометияла: асто, ай таланнган, ой, пуу, аллах-аллах, ай юйюнге. Юлгюле: Аллах-аллах, Осман, керти да саулукълу кёреме сен! (Ш. Х.); [Къамбулат Исмайылгъа:] Сен а, ай таланнган, аллай адамны билмей тураса… Алай жарамайды (Г. М.); Ой, мен не къадар безиредим, кечир, Назир (З. Ж.).
   
6. Жийиргениуню, ыспассыз этиуню белгилеген междометияла: тфу, ту, пу. Юлгюле: Тфу, нажас, сенден чыкъмазлыкъ жокъду. Пу, аны этгенин кёрмединг.
   
7. Адамны бир затха ыразы болгъанын белгилеген междометияла: аперим, машалла. Юлгюле: Эй, машалла, боз алаша, ой-ой-ой! Кёз тиймесин, жюз жыл жаша, ой-ой-ой! Аперим, Назир, тюз айтаса, сюймеген жау да, бал да ашамацды (З. Ж.).
   
8. Антчы междометияла: оллахий, оллахий-билляхий, атамы жаны ючюн. Юлгюле: [Шамкъыз Муратха:] Атамы жаны ючюн, унутмам, мен ол затдан бир чык айырсам, сеннге билдирмей къоймам (Л.б.).
   

Бу юлгюле кёргюзтгеннге кёре, междометияланы бирге жыйышдыргъан да бир зат барды: аланы хар биринде да затха багъа бичиу сакъланады.

Къарачай-малкъар тилде междометияла, тилни бирси кесеклерича, кёп магъаналыдыла. Сёз ючюн, ай деген междометие бу магъаналада жюрютюледи:

а) къайгъырыуну, ёкюнюуню билдиреди: Ай жарлы кюнюнге, не бек арыгъанса.

б) сейирсиниуню, къоркъууну билдиреди: Ай алайынлай айыу, эки ал аягъы бла ол терекчикни иничке жанындан тутуп, алай тёгерек айландырып башлады (Т. С.).

в) ыразылыкъны билдиреди: Ай сау къалгъын!

г) биреуге айланып сёлешгенде неда биреуню чакъыргъанда, айланыу бла бирге хайырланылады: Ай, начас а, кёремисе аны, уллу-гитче айырмай жаншагъанын (З. Ж.).

Буйрукъчу неда излемчи междометияланы адам кёбюсюне хайыуанланы, къанатлыланы чакъырыр, тепдирир, къыстар ючюн хайырланады. Аллай междометиялагъа быллай сёзле саналадыла: учух-учух, но-но, хож-хож, кюсеу-кюсеу-кюсеу, бузоу-бузоу-бузоу, хир, кишт, чу-чу-чу-чу, чыгы-чыгы-чыгы эм д. а. к. Юлгюле: Къатын ийнекни “кюсеу-кюсеу” деп чакъырады.

Бир къауум тюрк тилде междометияланы санына, энчи къауум этип, сау-эсен болугъуз, сау къалыгъыз, салам алейкум, алейкум салам, сау келигиз, кечгинлик дегенча сёзлени, сёз бирлешлени къошадыла. Алай была алыкъын кеслерини лексика магъаналарын, грамматика формаларын тас этмегендиле.


72-чи иш. Айтымлада междометияланы тюплерин ызлагъыз, магъана жаны бла къаллайла болгъанларын белгилегиз. Алада тыйгъыч белгилени салыныу жорукъларындан хапар айтыгъыз.

I

1) -Э, жанларым, къарындашларым! Биз хариплени бу дунияда кёрюп айланнган кюнюбюз къурусун. 2) -Аллах, Аллах, сен адам улу къайдан чыкъдынг? 3) Хей, адам улу, ёлюпмю жатаса? – деп биреу келир. 4) -Ай анай-анай, - деп сёлешгенди. 5) -Ярабий, бу жаш жилян къабыны бла къарангы жер юйде къалай жашай болур, - деп жашыртын къарадыла. 6) -Да, ахшы, алай эсе, мен кетейим, - деп жаш атланды. 7) -Аха! Сен сёзню ариуун бизге айтып, не ахшылыкъны да гитче жашынга этесе, - деп юсюне сюелдиле. 8) -Ой, балаларым, сизден тилейме, къоюгъуз! – деп тиледи хан. 9) -Ай, ёлтюрмегиз мени! – деп тиледи. 10) -Ох! Мени сабийлерим жокъдула, сора манга жашаргъа нек керекди, - деди ол. 11) -Аха, жигит, тюшдюнгмю! Энди халынг къалайды? 12) -Аха, сау кел, жууукъ бол, балам! – деди сарыуек. 13) -Оллахий, бюрчелеригиз бир кёп кёре эдим. Кече тынчаймадым! – деди Залим. 14) -А маржа, болушлукъ, болушлукъ! – деп дауурну иги кётюргенди къарт. 15) -Э-э, малгъа ышанма, иги жаш, бир усталыкъны тут. 16) -Хайда, къызладан къайсын сайлайса? Энди сен сайлагъан сениди, - дедиле.

I I

1) А, жууугъум, не иги болду кесинг келгенинг. 2) А къыз, сен а сейирлик хапар айтдынг да. 3) А-а-а, къайтдынгмы биз айтханнга, бир да унамай эдинг да! 4) Ай анасына, барыбыз да бирча айтсакъ, нечик иги боллукъ эди. 5) Сен а, ай таланнган, аллай адамны билмей тураса… Алай жарамайды. 6) Я Аллах, сен бирсе, бу адамланы диннге, ийманнга къайтарырча бир мадар эт. 7) Ай медет, мен ол кюн аллай бир арымасам эди, ол жырны эсиме унутмазча аллыкъ эдим. 8) Аха, энди келгенигиз иги болду.

Ах, къалай бедишли сёзлени жаза турама мен былайда. 9) Халкъгъа эркинлик бердигиз, аперим, жигитлесиз сиз. 10) Аперим, Назир, тюз айтаса, сюймеген жау да, бал да ашамайды. 11) Анабыз «бужоу-бужоу» деп, баугъа чакъырып, бузоучукъгъа аш берди. 12) Ай, мен кючлю болсам эд, мени жер да жутмаз эд. 13) Хайда, сау къал! 14) -Ха! Ашайым!- деди бёрю. 15) Да, къадар алайды.

I I I

1. -Эй жигит жаш, сен бизни кесинге жумушха ал, жангылмазса. 2) -Сау бол, мен ырысхы керекли тюйюлме, - деп тохтады. 3) -Ай, сен жигит, жиберме ол къоркъакъланы! – деди. 4) -Аха, кичи балам! Барындан да сени бек сюеме. 5) -Ыхы, сен манга аман тюйюлсе, кертисин айтдынг. 6) -Ай, санга айып болсун! – дегенди Сюлемен. 7) -Охо, мен сизге болгъан ахчамы берирме. 8) -Уй, ол жашчыкъ не болуп тура эсе да, бир билейим, - деп баргъанды. 9) -Ой, Раубазы, Апсаты къурманлыкъ этеди да, санга кел дейди. 10) -Уй, аття, бир кийик эчки келип турады, - деди. 11) -Ы, маржа, ушкогуму бурунун ары бир бур, - деди. 12) -А, не кёрдюнг, жигит? – деп сорду. 13) -Ой, мен да алайгъа бек тынч жетдим, - деди жюрюучю. 14) -Хей, адам улу! Ёлюпмю жатаса? – деп биреу келир. 15) -Хо, иги этгенсе, - дейди ол. 16) -Бер, охо, бер! – деп къычыргъанды.
   

73-чю иш. Бу междометияланы хайырланып, айтымла къурап жазыгъыз. Алада адамны тюрлю-тюрлю сезимлерин белгилеген междометияла къайсыла болгъанларын кёргюзтюгюз.

Ыхы-ы, ууай, ишит, чуу-чуу-чуу, чиби-чиби, астофируллах, оха-хай, бах-бах-бах, охо-о, уй, ай, хей, къайда.