Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
СодержаниеЭтимни иесиз формалары Эмеген терекни тамыры бла къобаргъанлай, Эрлен ийисинден жубуранла къырылгъанлай, Чораны эки атлагъаны бир жерге тюшгенлей Озгъан заманны этимсыфатлары |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
1) Кюлюрге сюйген сылтау тапмаса, олду задача атамы жаны ючюн. 2) Эгечим, нохтабау этсенг, мен эки къуранынгдан бирин бералырма. 3) «Къуранны сакъ тутсагъыз эди» - деди Балдан. 4) Аз-кёп баралсала да, бир жерде тохтап, бир таш артына бугъуп, бир зат мараргъа керек эдиле. 5) Чыракъ тюз да Йинанкъуш эшик артына баргъанлай жанып къалмаса, иш къалай боллукъ эди. 6) Андан ары уа Шауданлыда жашаучу Таумырза, бош заманы болса, Жетиташда жашаучу Услукъуллагъа жашчыгъын чапдырып, эрттерек турургъа керек болгъанын айтдырыучу эди. 7) Заманынг да болуп, кёлюнг кётюрюлюп эсе, автостанциягъа кел да, сейирге къарарса. 8) Мен да алай, сейирге къарап тургъанлай, тюз да Чеховну хапарындача, бир базыкъ тиширыу бла назик тиширыу, алайгъа бар дедиле. 9) А къыз, женгерге кюрешесе, жохар доппанбаш тауугъуму гаккысы къолумда тургъанлай. 10) Тоба-тоба! Аузунг къурумагъан эсе, сёлешме былай (Тёппеланы Алимден).
1) Бирер алма жетсе уа, ол бизге уллу къууанч болуучу эди. 2) Алайы – бурун жер тебип эсе да, элия уруп эсе да, ма бу сиз таныгъан Акъ къая оюлуп тюшген уллу ташла бла хунадан толу болгъанды. 3) Алайдан къанатлы болмаса, жаны болгъан башха зат туугъанлы да ётмегенди. 4) Бюгюн да мен анга алгъыш этиуюмю къоймагъанма, атамдан эсе, аны уллу къыйыны барды дейме мен. 5) Андан арысын жазмай къойсам да, ангыларгъа боллукъду. 6) Мен нарт сёзлени бек сюеме, «Ингир болмаса, эрттен да болмаз». 7) Нек эринеме, ахшы къыз, бир угъай, жюз письмонг бар эсе да, атарма, - деди шофёр жаш алайдагъыла угъай, тийре да эшитирча. 8) Аны себепли, сюймей эсем да, бошайым. 9) Къонакъ бир затха жюрегинден жарсыса, не да кеси жаратмагъан зат кёрсе, аны эки къашы кёзлерини юсюне, акъсылдым хорлагъан къалын мыйыкъ лары уа тюп эрнине тюшюучюдюле. 10) Арабий, керти окъуна ол адам чакъыра эсе, бармай болмаз. 11) Мен тили болмагъан, бир къарангы адам, кёрсем да, андан не ангыларыкъма? 12) Поезд не бек ашыгъып бара эсе да, аланы къыйырларына жеталмайды (Залиханланы Жанакъайытдан).
55–чи иш. Бу айтымлада ыразычы турушдагъы этимлени табыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлерин белгилегиз.
1) Аман жерде жоюлгъан мен болгъу эдим - бу къыйынлыкъланы кёргенден эсе (Ш.Х). 2) Сенден къалгъы эди ол мынафыкъланы башлары. 3) Аланы [таулу адамланы] сизникиле [къызыл аскерчиле] къыргъанлары кибик боюнугъуз бууулгъу эди…(Ш.Х). 4) -Сау келги, тамата!- деп Баззаны зыбыр къолун жумушакъ къолчукълары бла тутуп-тутуп, [жашла] артха турадыла. 5) Болмай эсе да, абадан жашны къояйыкъ, - дейди Малжей (Г.Б). 6) Мал керек эсе – берейим, ала аурусала, сау этерге юйретейим, - дегенди Хола- Хан. 7) Арыгъынчы чабып, кюлгюнчю ойлап, тойгъунчу ашап, эрикгинчи жаншап башлар заманларын сау-саламат кёрейик. 8) Да барайыкъ, - дегенди Айтаймаз, - уугъа. 9) Чыкъенинги хазырла, жыяларын бирден тартайыкъ да, атышайыкъ.
56-чы иш. Бу айтымлада буйрукъчу турушдагъы этимлени табыгъыз, аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден, къуллукъларындан хапар айтыгъыз.
1) Къууанчны аягъын марагъанны Апсатыны къызы къарасын! (М.М.) 2) Таулу жашны тарыгъыу жырына сагъышларынг эжиу этсинле. (М. М.) 3) Ана тилсиз къалсын жауунг… (Б.И.). 4) Ай, санга айып болсун! (Ф.). 5)Ант этчи анабызны халал сютю бла! (О.К.) 6) Айтчы дауунгу (Б.И.). 7) Эй, жигит жаш, сен бизни кесинге жумушха алчы! (Ф.) 8. Алмасты жулкъсун чачларын (Ф.). 9) Дуниябыз мамыр болсун (Ф.). 10) Кёп ахшылыкъ Аллах берсин (Ф). 11) Жюрегибиз жарыкъ болсун (Ф.). 12) Ырысхыбыз къалын болсун (Ф.). 13) “Амин! Амин!”- деген тилегин тапсын (Ф.). 14) Мени былай кёре тургъун (Ф.). 15) Бюгюнча кёзюме къарап, саулукъ-саламатлыкъ соргъун (Ф.). 16) Атхан урлугъубузну къаран къалдырмай ёсдюргюн (Ф.). 17) Юйдегиси урушсун (Ф.). 18) Зарны кюе ашасын (Ф.). 19) Кийими болсун жагъасыз (Ф.). 20) Жегерге эшеги болмасын (Ф.). 21) Анга тиймегиз деп, мен сизге ненча кере айтханма! – деп, ол ёрге турду (Хабиб.). 22) Энди Атмырзагъа элте барырча сен мени къучакъла (Хабиб.). 23) - Сен жашса, балам, аллай затны жаншама: Чёпелеу эл таныгъан акъыллы адамды, къой сен, ол аны билмей айта болмаз (Хабиб.).
57-чи иш. Айтымланы окъугъуз, алада этимлени табыгъыз да, къайсы турушлада болгъанларын айтыгъыз.
1) Ол кюнден сора Нафисат ол дей, бу дей, хоншуларына кире-кире башлады. Аны келгенине Кяусар да ыразы болады. Тышындан къууаннган окъуна этгенча, Нафисатха алай кёрюнеди. 2) Нафисат сёзюн башлайым дегенлей, не анасы, не хоншусу келип, чырмау бола турады. Алай энди уа заман жетгенди. 3) Хар башланнган затны ахыры болады. 4) Нафисат аны биледи. 5) Кяусар уялгъандан жерге кирлик болду. Къызарды, жюрекчиги терк-терк уруп башлады. Кесини алай амалсызгъа къалгъанын Нафисатха билдирир ючюн башын энишге бошлады. 6) О, сюймеклик адамгъа сынатмагъан не барды! Аны оту бир жанса, ол ёртен болуп, гур деп, алып кетеди. Таудан келген ырхы кибик, ол аллын кёрмейди. Адам ачытама деп къарамайды. Ол кезиуде адам бийик чынгыл къаядан секиргенни неда тенгиз толкъунуна кёмюлюп кетгенни тюк чакълы бирге да санамайды. Сюймекликни кючю-къарыуу алай уллуду, алай залимди, алай ёлюмсюздю! (Малкъар хапарла. Айтылмагъан ийнарла. Н.,1989).
1) Адам улудан эсе, дейдиле, дуниягъа аны къанлы душманлары иги да алгъаракъ жаратылгъандыла. 2) Жангылмазгъа сюе эсенг, - дегенни айтды, - ол сёзню магъанасын санга ангылатып берирме. 3) Не ючюн дегенде, дунияда сенден эсе мен кёп жашагъанма. 4) Къаты болугъуз, маржа, тюйген окъуна этсегиз да, угъай дерик тюйюл эдим. 5) «Ючлеринден» къутулалмаса уа школундан окъуна къыстагъыз. 6) Алай эсе уа, анга жангы намыс этерге заман жетип турады. 7) Сапын бла жуусанг да, мени сыфатымы андан энди кётюраллыкъ тюйюлсе. 8) Айт не айтырыкъ эсенг да, - дей, Айтек ауузун къол аязы бла жабып эснеди. 9) Кеси бюсюремесе да, къатыны бюсюрер. 10) Тамата, жашыны халына не бек жарсыса да, бир кесекден шошайды.11) Кёп, аз заман озду эсе да, ол Зекерия эрттеден сакълагъан кюн жетди. 12) Бизни сорсанг а, барыбыз да саубуз (Гуртуланы Эльдардан).
1) Абакар, «тынгылап турама, айтыгъыз, ийменмегиз» дегенча, ышара эди. 2) Былай чёгюгюз, бусагъат чакъырлыкъды, - деди, креслону кёргюзтюп. 3) М-м… Алай эсе, былай этейик, - деди къагъытчы, столгъа къапланып. 4) Къагъытчы, ол айтылгъанла бла иш тамам болмаса да, бир ызгъа тюшер деп, умут этген эди. 5) Аны жазгъан кертини жазгъан эсе, тукъум атын нек кёргюзтмейди? 6) – Сиз, бегим чыгъармай, сабыр этигиз, - деди, бираз жюреги энишге айланаракъ. – Мен биринчиге кесим барайым. 7) Мени орунумда сиз болсагъыз не этерик эдигиз? 8) – Угъай, тохтагъыз бир кесек, - деди, аллында олтуруп тургъан адам. 9) Ачыкъ айтыгъызманга, не адамды ол мени орунума барлыкъ? 10) Себеби, жангыдан башланырыкъ ачыу битеу юйдегиге жайылса, кётюралмазлыгъын биле эди (Жулабланы Юзейирден).11) Саны тирилгенча болуп, «агъач ишге усталыгъымы бу элдегиле билирча иш табалгъа эдим (Орусланы Айсалат).
58-чи иш. Айтымланы окъугъуз, Алада тюбеген этимлени морфология жаны бла тинтигиз.
1) Аш да, суу да, кийим да хазыр этип, нартла эллерин къурутуп кетген эмегенни жерине тебиредиле. 2) Атларыбызгъа, кесибизге да бу сууладан ичерге жарарыкъ тюйюлдю (Нартла). 3) Омар нянняны жашыды, манга да дунияда андан багъалы адам болмагъанды. 4) Болсада аны аты манга алай сыйлы нек болгъанын анча жылны ичинде кишиге айтып ангылаталмагъанма. 5) Манга уа кеси ёмюрюмде сени ол сёзлерингден хычыуун зат тиймегенди. 6) Не уа къарыусуз, жангыз къарт къатыннга бир челек суу алып бергенни не бедишлиги барды? 7) Жарсыугъа, жаш заманында адам ол затланы иги сагъыш этип ангылаялмайды. 8) Угъай, манга сен минг налат берсенг да, мен былай тураллыкъ тюйюлме. 9) Ол урушну къыстау баргъан кезиуюнде бош келмейди. 10) Алай кёзлерингде къууанчдан, тырмандан къайсы болгъанын ангылаялмадым (Г.Б.).
1) – Сени излеп айланадыла, Омар, сен мында къалып жарарыкъ тюйюлдю. 2) Итча жашагъандан эсе, адамча ёлген иги тюйюлмюдю? (Г.Б.) 3) - Сен да аллай киши бол! 4) Ачемез, айланмагъа тюшген турукълай, ары сюрюннгенле бери абындыра, бери сюрюннгенле ары абындыра, сезими, къарыуу да къалмай, хайран болуп, мычыды. 5) Желмиди, боранмыды бу халкъны къатыш-къутуш этген, къайгъымыды, къууанчмыды? 6) Деникинни къуууп-сюрюп чыгъаргъандыла. 7) Къадар къайтарырмы буруннгу ишин, Ачемез, эр болуп, мени эр киши чирчик буюурулмагъан арбазыма бёркюн терен кийип кирирми? 8) Саугъагъа алтын къылыч алгъаны кертимиди? (Т.А.) 9) Жашла арбаздан чыкъгъанлай, Ариубат письмону алды. 10) Ариубат не адыргы этип кюрешди эсе да, суратны ол кёргюнчю алалмады. 11) Алай биринчи кере окъугъанда керти да ангылаяалмады, экинчи кере окъургъа уа базынмады. 12) Алыкъа бир жаш да жазмагъан, жазаргъа да тапмагъан сёзле бла жазарма деп кече кюн да ол акъыл башымы хорлай тургъанды (З.Ж.).
1) Владимир быйыл аспирантураны да бошап, аны башларгъа алыкъа эсине келтирирге окъуна базынмагъан шахарны проектин хазырларгъа керек эди. 2) Элни къоруулай, аскерчиле жоюлгъандыла. 3) Аланы [сабийлени] кесинги юйюнге элтип жылытдынг, тойдурдунг – ол этгенинг да борчунгу толтургъанынгды. 4) [Солтан] таугъа кетмей, кесини мында, дорбунда, жаралыла бла эндиге дери нек тургъанын да ангыламады. 5) Къумукълу Солтанны къайры бурулгъанын билалмай, тёгерекге къарады – тюз аллында бара тура эди, не болду? 6) Нуржан былайланы не бек уста таный эсе да, Солтан Муратовични къайсы жанындан чыкъгъанын эслеялмады. 7) Кёзлери кёре тургъанлай, ана бла баланы не кюрешгенлерин [Нуржан] ангылаялмады. 8) [Хадижат] Къубадийни айтханына бек сейирсинди, чыртда ийнаналмады. – Ким туталлыкъ эди аны, къырал къуллукъчуну. 9) Бахсан ауузгъа ётерге дегенинде, ауушладан ёталлыгъыны бла ёталмазлыгъыны сагъышын [Къубадий] этмегенди. 10) Хасан къолунда тыягъы бла юлкюню сермеди. Алай къаны сууумады, сагъышларын унуталмады (Гадийланы Ибрагимден).
ЭТИМНИ ИЕСИЗ ФОРМАЛАРЫ
ЭТИМСЫФАТ
Этимсыфатны ангылатыу
Этимсыфат этимни бла сыфатны тюрлю-тюрлю шартларын жюрютген этимни иесиз формаларындан бириди. Ол затны ишин заман бла байламлы кёргюзтеди, аны себепли этимни бу тюрлю формасыны озгъан, бусагъат, боллукъ заманлары барды. Морфология жаны бла къарагъанда, этимсыфатны этимни иели формаларына ушашдыргъан бир ненча шарты тюбейди:
1. Айырма жалгъаулуду: биширилген гыржын, кийиннген адам, жегилген ёгюз, жыгъышхан пелиуан, атдырылгъан кёпюр.
2. Хаулаучу/угъайлаучу формалары болады: баргъан - бармагъан, билиучю - билмеучю, окъурукъ - окъумазлыкъ.
3. Къарыулаучу/къарыуламаучу формалада тюбейди: баралгъан - баралмагъан, къадалалыучу - къадалалмаучу, окъуяллыкъ - окъуялмазлыкъ.
4. Тилни ат кесеклерин тюрлю-тюрлю болушлагъа салдырады, алагъа сонгурала къошдурады: юйге къараучу, юйню ишлеген, тауда жашагъан, шахардан келлик, эл таба атланнган, элге дери ташылгъан.
5. Кёчюучю эм кёчмеучю болады: китапны жазгъан, таугъа ёрлерик.
Этимсыфатны тилни ат кесеклерине келишген бир ненча энчилиги да эсленеди:
1. Ол, сыфатча, затны шартын белгилейди, аны себепли, сёз тутушну бойсуннган кесеги болуп, айгъакълаучуну къуллугъун толтурады: бизге жюрюучю къарт, жаугъан жауун, окъурукъ жаш, союлгъан мал.
2. Атлагъача, анга иеликни эм кёплюк санны белгилеген жалгъаула къошуладыла: билгеним - билгенинг, сезгенибиз - сезгенигиз - сезгенлеригиз.
3. Болушлада тюрленеди:
Баш б. билген, ойнаучу, биллик
Иел. б. билгенни, ойнаучуну, билликни
Бер. б. билгеннге, ойнаучугъа, билликге
Там.б. билгенни, ойнаучуну, билликни
Орун.б. билгенде, ойнаучуда, билликде
Башл.б. билгенден, ойнаучудан, билликден
4. Изафетни юлгюлери бла къуралгъан сёз тутушлада эркин хайырланыладыла: билген жумушунг, тамамланнган иш, жашны чапханы.
5. Сонгура бирлешле къурайды: ангылагъаны себепли, билгенини юсюнден, баргъаны сайын, сезгенини хайырындан.
Кеслерине къарагъан сёзле бла бирге этимсыфатла айланчла къурайдыла: Махтаулу ишлеген жаш бюгюн саугъагъа тийишли болду (М.Т.). Билим алгъанны кёлю жарыкъ болуучуду (З.). Бизге тюберикле тамбла келликдиле.
Бир-бир этимсыфатла форма жаны бла этимчалагъа ушайдыла, аны себепли аланы бир бирден айыра билирге керекди. Сёз ючюн, Эмеген терекни тамыры бла къобаргъанлай, Эрлен ийисинден жубуранла къырылгъанлай, Чораны эки атлагъаны бир жерге тюшгенлей деген нарт айтыулада къобаргъанлай, къырылгъанлай, тюшгенлей деген сёзле этимсыфатладыла, аланы тенглеш жалгъаулары (-лай/-лей) бардыла. Ол этимсыфатны тилни ат кесеклерине ушагъаны бла байламлыды. Экинчи жанындан -лай/-лей жалгъауну -ча жалгъаугъа, кибик деген сонгурагъа алышыргъа боладыла. Алай бла да этимсыфатны тенглешдириу магъанасы тас болмайды: Эрлен ийисинден жубуранла къырылгъанча, Эмеген терекни тамыры бла къобаргъан кибик. Форма жаны бла -лай/-лей жалгъаулу этимсыфатха ушагъан этимчала, айланчла да къурап, айтымда заманчы болумну къуллугъунда жюрютюледиле: Къарагъанлай, Къоналийни эследи. Танг атханлай, жауун жаууп башлады.
Этимсыфат этимчагъа орунлаучу болушну формасында келсе да ушайды. Этимни бу формаларын бир бирден айырыргъа аланы синтаксис къуллукълары болушады. Сёз ючюн, Сен айтханда да барды бир зат деген айтымда айтханда деген сёз этимсыфатды, нек десенг, айланч къурап, толтуруучуну къуллугъунда келеди. Сен аны айтханда кёлюм кётюрюлдю деген айтымда уа биз этимчаны кёребиз, нек дегенде сен аны айтханда деген бирлеш заманчы болумну къуллугъун толтурады.
Этимсыфатланы сёз къурауда магъаналары уллуду. Ала, заман магъаналарын, атланы болушлагъа салдырыу онгларын тас этип, затланып неда сыфатланып, тилни ат кесеклерин (атны бла сыфатны) къурайдыла. Къарачай-малкъар тилде аллай сёзле быладыла: къайнар, жетген, толтуруучу, къатханла, къапхан эм д. а. к.
Этимсыфатны этимни бирси иесиз формаларындан энчи этген аны заман формалары болуууду. Ол затха бир къарайыкъ.
Озгъан заманны этимсыфатлары
Этимсыфатны бу тюрлюлери -хан (-гъан/-ген, -нган/-нген) жалгъаулудула: ойнагъан, тутхан, кюлген, онгсуннган, кёрюннген. Бир-бирде -гъан жалгъаулу этимсыфатла айырма жалгъаусуз хайырланыладыла: айтхан сёзюм, баргъан жолу, окъугъан школум.
Бу тюрлю этимсыфатла бусагъат заманны белгилерге боладыла. Ол кезиуде этимсыфат кёп болмай башланып бу чакъда тамамлана тургъан ишни (шартны) ачыкълайды. Аны билирге контекст себеплик этеди: Ол алай ариу тепсеген къыз ким болур? Быллай этимсыфатла сыфатлагъа бегирек ушайдыла, нек десенг заман магъаналарын тас этерге боладыла.
Контекстге кёре, -гъан жалгъаулу этимсыфатла боллукъ заманны шартын да белгилейдиле. Ангы алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Уштулугъа баргъан адам болурму былайдагъыладан? (Ш.). Ары баргъан бир жан эслемейме бу тийреде (М.Т.)