Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
СодержаниеЭтимни боллукъ заманы Бирлик сан Кёплюк сан Бирлик сан Кёплюк сан Бирлик сан Кёплюк сан Бирлик сан Кёплюк сан Бирлик сан Кёплюк сан Бирлик сан Кёплюк сан Кёплюк сан |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Этимни боллукъ заманы
Этимни боллукъ заман формасы сёлешген заман бла байламлы энди келлик заманда этиллик ишни кёргюзтеди. Къарачай-малкъар тилде ол эки тюрлю къуралады:
1. Боллукъ заманны биринчи тюрлюсю ачыкъгъа бошалгъан тамырлагъа -р, къысыкъгъа бошалгъан тамырлагъа -ар/-ер, -ыр/-ир, -ур/-юр жалгъау бетлеучю-хапарлаучу жалгъаула бла (3-чю бетде кёплюк санда уа – кёплюк санны жалгъауу -ла/-ле) къошулуп къуралады, сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет окъурма окъурбуз
чабарма чабарбыз
кетерме кетербиз
алырма алырбыз
келирме келирбиз
турурма турурбуз
кёрюрме кёрюрбюз
2-чи бет окъурса окъурсуз
чабарса чабарсыз
кетерсе кетерсиз
алырса алырсыз
келирсе келирсиз
турурса турурсуз
кёрюрсе кёрюрсюз
3-чю бет окъур окъурла
чабар чабарла
кетер кетерле
алыр алырла
келир келирле
турур турурла
кёрюр кёрюрле
Эсгертиу: Сёзню тамыры й-ге бошалса, -ар/-ер жалгъау, й тюшюп, -яр/-ер деп тюрленеди, сёз ючюн: той+ар= тояр, сюй+ер= сюер.
Этимни угъайлаучу эм онгсузлукъ формаларындан (-ма/-ме, -алма/-ялма) боллукъ заманны биринчи тюрлюсю -з жалгъауну болушлугъу бла къуралады, сёз ючюн:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет окъумазма окъумазбыз
2-чи бет окъумазса окъумазсыз
3-чю бет окъумаз окъумазла
1-чи бет окъуялмазма окъуялмазбыз
2-чи бет окъуялмазса окъуялмазсыз
3-чю бет окъуялмаз окъуялмазла
Этимни онглукъ формасындан да башда айтылгъан заман форманы къураргъа боллукъду. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет чабалырма чабалырбыз
2-чи бет чабалырса чабалырсыз
3-чю бет чабалыр чабалырла
Соруучу форманы къурагъан жалгъау (-мы/-ми) бу заман формада бетлеучю жалгъауну аллында неда аны ызындан келирге да болады:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет чабармамы? чабарбызмы?
2-чи бет чабармыса? чабарсызмы?
чабармысыз?
3-чю бет чабармы? чабарламы?
Магъана жаны бла боллукъ заманны биринчи тюрлюсю къачан эсе да бир заманда этиллик ишни кёргюзтеди, алай ишни кертида этилирин/этилмезин (тамамланырыгъын/ тамамланмазлыгъын) толу ачыкъламайды.
Боллукъ заманны экинчи тюрлюсю эки тюрлю жалгъауну болушлугъу бла къуралады:
- -лыкъ/-лик, -лукъ/-люк;
- -рыкъ/-рик, -рукъ/-рюк, -арыкъ/-ерик, -урукъ/-юрюк, -ырыкъ/-ирик.
-л, -р сонорлу къысыкълагъа бошалгъан этимлени мурдорларына -лыкъ/-лик жалгъау бет жалгъаула бла къошулады:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет барлыкъма барлыкъбыз
келликме келликбиз
турлукъма турлукъбуз
кёрлюкме кёрлюкбюз
2-чи бет барлыкъса барлыкъсыз
келликсе келликсиз
турлукъса турлукъсуз
кёрлюксе кёрлюксюз
3-чю бет барлыкъды барлыкъдыла
келликди келликдиле
турлукъду турлукъдула
кёрлюкдю кёрлюкдюле
Этимни боллукъ заманыны экинчи тюрлюсюн къурагъан -рыкъ/-рик, -арыкъ/-ерик жалгъау этимни боллукъ заманны биринчи тюрлюсюн къурагъан -ыр/-ир жалгъаугъа -лыкъ/-лик жалгъау къошулуп къуралгъанды, алай къош жалгъаудан л тюшген этеди. Ачыкъгъа бошалгъан этимге жалгъауну -рыкъ/-рик тюрлюсю, къысыкъгъа бошалгъан этимлеге -арыкъ/-ерик тюрлюсю къошулады:
Бирлик сан Кёплюк сан
1-чи бет жашарыкъма жашарыкъбыз
тепсерикме тепсерикбиз
окъурукъма окъурукъбуз
жюрюрюкме жюрюрюкбюз
жазарыкъма жазарыкъбыз
кетерикме кетерикбиз
ашыгъырыкъма ашыгъырыкъбыз
юйренирикме юйренирикбиз
жууунурукъма жууунурукъбуз
кёрюнюрюкме кёрюнюрюкбюз
Боллукъ заманны экинчи тюрлюсю магъана жаны бла ишни келир заманда кертида этиллигин, анга ийнаныулукъну кёргюзтеди. Боллукъ заманны бу тюрлюсюню угъайлаучу эм онгсузлукъ формалары башда айтылгъан жалгъаула бла къуралгъан боллукъ замандагъы этимсыфат формагъа тюйюл деген угъайлаучу кесекчикге бет жалгъаула къошулуп къуралады. Магъана жаны бла этимле келир заманда ишни кертида этилмезлигин белгилейдиле. Юлгюле: барлыкъ тюйюлме, барлыкъ тюйюлбюз, барлыкъ тюйюлсе, барлыкъ тюйюлсюз, барлыкъ тюйюлдю, барлыкъ тюйюлдюле.
Буйрукъчу туруш
Буйрукъчу турушдагъы этимле буйрукъну, тилекни кёргюзтедиле. Бу турушдагъы этимлени заманны белгилеген жалгъаулары болмайдыла. Болсада ала кёргюзтген иш боллукъ заман бла байламлыды, кеслери да ишни энди тамамланырыгъын излейдиле.
Буйрукъчу турушну кесини энчи парадигмасы барды. Ол парадигмагъа къарачай-малкъар тилни тинтген алимле 2-чи эм 3-чю бетдеги жангызлыкъ эм кёплюк сандагъы этимлени санайдыла. Ол затны бу таблицада кёрюрге боллукъду.
| Бет | Жангызлыкъ сан | Кёплюк сан |
| 2-чи бет | къара бар тепсе тур окъу кёр жюрю | къарагъыз барыгъыз тепсегиз келигиз окъугъуз туругъуз жюрюгюз кёрюгюз |
| 3-чю бет | къарасын тепсесин окъусун жюрюсюн | къарасынла тепсесинле окъусунла жюрюсюнле |