Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Алмашны ангылатыу
Тилни бирси кесеклерине кирген сёзле бир белгили затланы белгилейдиле. Сёз ючюн, къой, къозу деген сёзле жаны бар, китап, шинтик дегенле уа жаны жокъ затланы кёргюзтедиле. Къара, къызыл дегенле сыфатладыла. Ала бир затланы шартларын, терк, акъырын дегенле ишлени шартларын, беш, алты дегенле затланы санларын белгилейдиле. Айтымладан тышында алсанг, алмашланы нелени белгилегенлери белгили болмайды. Сёз ючюн: «Ол алай, аллай, анча», - десе, биз аны нелени юслеринден айтханын ангыламайбыз, нек десенг бу сёзле алмашладыла. Аланы магъаналары айтымда (текстде) белгили болады. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёрюрге боллукъду: 1) Азиз чегемлиди. 2) Аны жашлары барды. 3) Ала къойчуладыла. Биринчи айтымда Азиз деген ат барды. Экинчи юлгюде уа ол атны аны деген алмаш бла алмашдыргъанбыз. Аны себепли бу алмашны магъанасы белгили болады. Ючюнчю айтымда ала деген алмаш барды. Биз аны жашла деген сёзню къайтарып айтмаз ючюн хайырланнганбыз. Башхача айтсакъ, ала деген алмаш былайда жашла дегенни алмашдырады.
Сёлешгенде да, жазгъанда да бир неда талай сёз куруда къайтарылып турса, тил ауур, эриши болады. Аны алайлыгъын кёрюр ючюн, бу эки текстни тенглешдиригиз: 1) Роза школда окъуйду. Роза школдан келсе, ата-анасына болушады. Розагъа ата-анасы ыразы боладыла. 2) Роза школда окъуйду. Ол, андан келсе, ата-анасына болушады. Анга ала ыразы боладыла.
Башда айтылгъан затлагъа таянып, бу оюмлагъа келиширге керекди: а) алмашла тилни энчи кесегин къурайдыла; б) аланы магъаналары жаланда айтымда (текстде) белгили болады; в) текстде бир неда талай сёз къуруда къайтарылып турса, тил ауур болады. Ол сёзлени къайтарып-къайтарып айтмаз ючюн, алай бла женгил, ариу этер ючюн, биз аланы орунларына башха сёзлени хайырланабыз. Айтымда башха сёзлени алмашдыргъанлары ючюн, алагъа алмашла дейбиз; г) алмашла айтымда атланы, сыфатланы, сёзлеулени алмашындырадыла.
Алмашланы къауумлары
Текстде тилни къайсы кесегине кирген сёзлени алмашдыргъанларына кёре, алмашла быллай къауумлагъа юлешинедиле: 1) атланы алмашындырыучу алмашла; 2) сыфатланы алмашындырыучу алмашла; 3) санауланы алмашындырыучу алмашла; 4) сёзлеулени алмашындырыучу алмашла;
Быланы хар бирине кирген алмаш сёзле магъана жаны бла талай къауумлагъа юлешинедиле. Аны алайлыгъына къарайыкъ.
Атланы алмашындырыучу алмашла
Быллай алмашла талай къауумгъа юлешинедиле. Аны алайлыгъын бу таблицада кёрюрге боллукъду.
| №№ | Атланы алмашындырыучу алмашланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1. | Бетлеучю алмашла | Мен, сен, ол, биз, сиз, ала |
| 2. | Кесимлеучю алмашла | Кесим, кесинг, кеси, кесибиз, кесигиз, кеслери |
| 3. | Соруучу алмашла | Ким? не? |
| 4. | Белгисиз алмашла | Ким эсе да, не эсе да, бир-бирле |
| 5. | Угъайлаучу алмашла | Киши да, ким да, не да, жукъ да |
Была айтымда атланы алмашындырып жюрюйдюле, аны себепли кеслерине да алмаш атла дейдиле. Нек десегиз, быланы атлагъа ушатхан шартлары барды. Аланы ол шартлары быладыла:
- атлача, затланы кёргюзтедиле: Мен назму жазмайма. Ол угъай, мен кесим да кетер эдим, къарт болсам;
- атлача, болушлада тюрленедиле: Мен сени да кесимича алдайма. Муну айтыргъа сизни ауузугъузгъа къалай келгенин билалмай турама;
- атлагъача, алагъа -ча, -сыз деген жалгъаула къошулургъа боладыла: сенсиз, сенича, кесимсиз, кесимча, бирлесиз, бирлеча, кимсиз, кимча;
- атлагъача, аланы бир-бирлерине гитчелендириучю-эркелендириучю жалгъау къошулургъа болады: менчик, сенчик, олчукъ//очукъ, кимчик, нечик;
- атланыча, аланы да сан формалары болуучудула: мен - биз, сен - сиз, ол - ала, кесим - кесибиз, кесинг - кесигиз, ёзюм - ёзюбюз, не эсе да - неле эсе да, биреу – бирле;
- атланы ызларындан келгенча, бу алмашланы бир къауумларыны ызларындан да сонгурала келирге боладыла: Махмут сени таба озду. Ол сизге дери барлыкъды;
- атлагъача, алагъа -дагъы/-деги жалгъау къошулады: Мендеги китапны окъу. Кесигиздеги алмаланы жыйыгъыз.
Бу шартланы барысы да алмаш атланы бирси атлагъа ушатадыла. Болсада алмаш атланы бла башха атланы араларында башхалыкъла да бардыла. Атла затланы атларын кёргюстедиле. Атла кёргюзтген затла магъана жаны бла эки къауумгъа юлешинедиле: а) белгили магъаналы атла: таш, агъач, бёрю, къоян; б) абстракт магъаналы атла: терклик, игилик, акълыкъ. Контекстден тышында алсанг, алмашла нелени кёргюзтгенлерин билмейсе. Ала кимни, нени белгилегенлерин, къаллай атланы алмашдыргъанларын жаланда контекстде ангылайса. Ала ачыкъ эм абстракт магъаналы атланы угъай, айтымланы да алмашындырадыла: Ким иги окъуса да, бизде аны сыйлайдыла. Сен иги окъуйса, мен аны билеме.
Белгилисича, атны белгилилик/белгисизлик категориясы болады. Алмашланы юсюнден айтханда, аллай категория белгиленмейди. Алмаш, атлача, айтымда башчыны, хапарчыны, толтуруучуну, айгъакълаучуну къуллугъунда келирге боладыла: 1) Мен жылкъычыма. 2) Жылкъычы менме. 3) Мен жыйылыуда сёлешдим. 4) Сизни мен энди таныйма. 5) Аны къолундан китап тюшмейди. 6) Сизни бла бизни оюмубуз келишалмады. Болсада алмаш атланы бла башха атланы синтаксис къуллукъларыны араларында да башхалыкъла эсленедиле. Сёз ючюн, белгилисича, бир-бир атла, айтымда баш болушда, атланы алларында келип, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла: 1) Тюкенде алтын сагъатла сатыладыла. 2) Алайда агъач кёпюр ишленеди.
Алмаш атла аллай синтаксис къуллукъну толтурмайдыла. Атны аллында ноль формада келип, айгъакълаучуну къуллугъун толтуруп, жаланда жангызлыкъ санда «ёз», «кеси» деген сёзле жюрютюледиле: 1) Ёз адамларыбыз келдиле. 2) Биз кеси ишибизни билебиз. 3) Мени санга айтырыкъ ёз сёзюм барды.
Бетлеучю алмашла
Мен, биз деген алмашла 1-чи бетни, эсе да, сёлешген адамны кёргюзтедиле. Сен, сиз дегенле уа ол адамны сёз нёгерин, эсе да, 2-чи бетни белгилейдиле: 1) Мен санга ушайма. 2) Биз сизни эртте таныгъанбыз.
1-чи эм 2-чи бетни алмашлары ушакъгъа къатышхан адамланы белгилейдиле. Ол адамла ушакъда бир бирге сёз негерлик этедиле. Ол, ала деген алмашла уа ушакъдан тышындагъы адамланы белгилейдиле: 1) Мен санга аны юсюнден кёп хапар айтханма. 2) Асхат бла Азиз инженерледиле. Ала бизни элде кёп юй ишлегендиле. 3) Бизни завод алчыды. Ол планын артыгъы бла толтурады.
Кесимлеучю алмашла
Къарачай-малкъар тилде кесимлеучю алмашланы къуллукъларында жюрюген сёзлени эки къауумгъа юлеширге боллукъду: 1) ёз деген сёзге иеликчи жалгъаула къошулуп къуралгъан алмашла: ёзюм, ёзюнг, ёзю, ёзюбюз, ёзюгюз, ёзлери; 2) кесим, кесинг, кеси, кесигиз, кесибиз, кеслери. Бу алмашла, атлача, болушлада тюрленедиле, къайсы болушлада келгенлерине, айтымны къайсы члени бла байланнганларына, къалай байланнганларына кёре, айтымда быллай синтаксис къуллукъланы толтурадыла:
- Башчыла боладыла: Ары кесим барлыкъма. Бу сангады.
- Хапарчыла боладыла: Ары барлыкъла кесигизсиз.
- Иеликчи болушда келселе, айгъакълаучула боладыла: Бери кесибизни адамларыбыз келликдиле. Кесибизни ишибизни биз кесибиз иги билебиз.
- Бир-бирде, кесимлеучю алмашла бетлеучю алмашла бла бирге келедиле, ала бла бирге бир членни къуллугъун толтуруп жюрюйдюле: Бери биз кесибиз келликбиз. Биринчи, экинчи бетлени кёргюзтген кесимлеучю алмашла аллай къуллукъда жюрюмейдиле.
- Бирси сёдегей болушлада келселе, кесимлеучю алмашла толтуруучуну къуллугъун тамамлайдыла: «Ач апрель озгъунчу, аланы арыкъ болуулары тохтамаз», - деди Омар кеси кесине. Биз школда аны кесин кёрлюкбюз.
Атлагъача, кесимлеучю алмашлагъа да -ча деген тенглешдириучю жалгъау къошулургъа болады: менича, сиздеча, сизнича. Ол кезиуде бу алмашла айтымда хапарчы, толтуруучу, болум болургъа боладыла: Сиз да меничаласыз. Менича окъугъуз.
Бир-бирде ала айгъакълаучуну къуллугъун да толтурадыла: Сенича жашла мал ёсдюредиле, юйле ишлейдиле.
Кесим, кесинг, кеси, кесибиз, кесигиз, кеслери деген алмашла «кес» деген сёзден иеликчи жалгъауланы болушлукълары бла къуралгъандыла. Аны себепли алагъа, атлагъача, иеликчи жалгъаула къошулмайдыла.
Соруучу алмашла
Быллай алмашлагъа ким, не деген сёзле саналадыла. Ала соруучу айтым къурар ючюн хайырланыладыла. Атлача, айтымда тюрлю-тюрлю болушлада келедиле. Анга кёре, ала айтымны башчысы, толтуруучусу, айгъакълаучусу болгъан сёзлени (атланы эм аланы орунларына жюрюген сёзлени) «сорадыла»: 1) –Къошха ким барады? – Аслан барады. 2) –Ол андан не келтирди? – Жау, бишлакъ, эт келтирди. 3) –Аслан къошда кимни къойларына багъады? – Эллилени къойларына.
Бу алмашла болушлада тюрлениу бла чекленмейдиле. Алагъа кёплюк санны жалгъаулары эм иеликчи жалгъаула къошулургъа боладыла: 1) Сени бла бирге кимле ишлейдиле? 2) Мында сени ненг къалгъанды?
Бу алмашла, бойсуннган къош айтымда келселе, кеслерини соруу магъаналарын тас этедиле эм ол къош айтымны кесеклерин бир бирге байлар ючюн хайырланыладыла: Ким иги ишлесе да, махтауну ол алыр. 2) Санга не керек эсе да, бизге да ол керекди. Айтымда былай хайырланылгъан соруучу алмашлагъа байлам сёзле дейдиле.
Белгисиз алмашла
Атланы алмашындырыучу белгисиз алмашланы къуллукъларын къарачай-малкъар тилде быллай сёзле бла сёз бирлешле толтурадыла: биреу, бирле, ким эсе да, не эсе да, бир зат. Бу алмашла былай къураладыла:
- бир деген сёзге -еу неда -ле жалгъау къошулуп: биреу, бирле;
2) эсе да деген кесекчиклени болушлукълары бла: ким эсе да, не эсе да;
3) эки неда андан аслам сёзден: бир зат, ким эсе да бир, не эсе да бир зат.
Айтымда ат къаллай синтаксис къуллукъланы толтура эсе да, атланы алмашындырыучу белгисиз алмашла да ол къуллукъланы толтурадыла: Кимле эсе да чабып, орамны бир жанындан бирси жанына оздула. Алай арт заманда биреуле, махтап, биреуле, аманлап, аны къулагъын юйренчек этип къойгъандыла. Тур, къарачы! Арбазгъа ким эсе да келгенди. Бири кетсе, бири келир. Ол алагъа кеслерича бир зат айтды да, терк окъуна зынтхы ичине къачды.
Угъайлаучу алмашла
Къарачай-малкъар тилде аллай алмашланы къуллукъларын тюрлю-тюрлю сёз бирлешле толтурадыла. Сёз ючюн: киши да, не да, бир зат да, ким да. Асламына соруучу алмашлагъа да кесекчик къошулуп къураладыла. Синтаксис къуллукълары да алагъа жууукъду: Киши да келмегенди. Бир зат да къоймадым. Бизге киши да жукъ бермез, батырлача кюрешмесек. Киши да жокъду. Ол кишини да танымайды. Сен бир затха да къарамайса.
Была эм башха юлгюле кёргюзтгеннге кёре, атланы алмашындырыучу угъайлаучу алмаш сёзле, сёз бирлешле тюрк тилледе жаланда угъайлаучу айтымлада жюрютюледиле. Хаулаучу айтымлада уа, ала башха магъананы кёргюзтедиле: Ата-анасын ким да сюеди. Мында не да табылады. Биринчи айтымда «ким да» деген «адамланы барысы да» деген магъананы кёргюзтеди. Экинчи юлгюде «не да» деген а «хар не да, битеу керекли затла» деген магъананы береди. Башхача айтсакъ, хаулаучу айтымлада быллай алмашла жыйышдырыу (обобщительное) магъананы кёргюзтедиле. Аны эсге алып, бир-бир авторла алагъа жыйышдырыучу-угъайлаучу алмашла дейдиле (обобщительно-отрицательные местоимения). Алай иги эс этип къарасанг, башда келтирилген юлгюлени (артыгъыракъда аланы асламысыны) алыкъа сёз болмагъанларын эслерге боллукъду.
Сыфатланы алмашындырыучу алмашла
Быллай алмашланы бу таблицада кёрюрге болады.
| №№ | Сыфатланы алмашындыргъан алмашланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1. | Кёргюзтюучю алмашла | Бу, ол, быллай, аллай |
| 2. | Ачыкълаучу алмашла | Хар, битеу, биягъы, бирси, башха |
| 3. | Соруучу алмашла | Къайсы? къаллай? |
| 4. | Белгисиз алмашла | Къайсы эсе да, къаллай эсе да |
Кёргюзтюучю алмашла
Аллай алмашлагъа бу сёзле саналадыла: бу, ол, аллай, быллай. Быллай алмашла, сыфатлача, айтымны атдан къуралгъан членлерини алларында келселе, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Ол кезиуде кеслери да тюрленмей жюрютюледиле: Бу адамла алчыладыла. Аллай жашла бизни элде да бардыла. Ма бу жер мудахланы анасыды. Ол иш шабат кюнде башланды да, ыйых кют ингирде бошалды.
Ала айтымда кеслерини ачыкълагъан сёзлери болмай келселе уа, сыфатлагъача, алагъа тюрлю-тюрлю болуш жалгъаула, иеликчи жалгъаула, кёплюк саны жалгъауу къошуладыла. Ол заманда бу алмашла айтымны баш эм сансыз членлерини къуллукъларын толтурадыла: Мени бум ара шахардан келтирилгенди. Мынга сют бер. Сиз муну танымайсыз. Бу китап аныды. Бу ангады. Аллайлагъа эришир кереги жокъду.
Ачыкълаучу алмашла
Алмашланы бу къауумуна айтымны атдан къуралгъан членлерин ачыкълап, аланы тюрлю-тюрлю шартларын кёргюзтюп жюрюген сёзле киредиле: хар, битеу, биягъы, бирси, башха, ёз.
Бир-бир авторла алмашланы бу къауумуна «хар ким», «бары (барысы)» деген сёзлени да кийиредиле. Ол терсди. Кертиди, хар тилни кесини энчилиги болады. Аны эсге алыргъа керекди. Сёз ючюн, «бары» деген сёз къарайым эм татар тилледе бар ташлар «битеу ташла» дегенча сёз тутушлада тюбейди. Къарачай-малкъар тилде уа «бар(ы)», «хар ким» деген алмашла айтымда айгъакълаучуну къуллугъунда жюрюмейдиле. Тюрк тиллени грамматикаларында ол эсге алынмагъанды.
Ачыкълаучу алмашлагъа кирген сёзлени тюрлениулеринде, айтымда жюрютюлюулеринде, синтаксис къуллукъларында уллу энчиликле бардыла. Сёз ючюн, «хар» деген сёз айтымны айгъакълаучусундан башха членлерини къуллукъларында келмейди. «Битеу», «сау», «ёз» деген сёзле да ол жаны бла жартыдыла. «Биягъы», «бирси», «башха» дегенле уа, кеслерини ачыкълагъан сёзлери болмасала, айтымда аны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтурадыла: Аны къой да, башханы ал. Ол андан башхады. Бери башхала да келликдиле.
Соруучу алмашла
Бу къауумгъа бу сёзле киредиле: къайсы, къаллай. Бу соруучу сёзлеге айтымны айгъакълаучулары жууап боладыла: Марат къайсы китапны окъугъанды? – Аргъы китапны. Сен къаллай адамланы жаратаса? - Огъурлу адамланы.
Белгисиз алмашла
Былагъа «къайсы эсе да», «къаллай эсе да» дегенчала киредиле. Ала затны белгисиз шартын кёргюзтедиле: Къайсы эсе да бир адам арбазгъа кирди. Ол анда къаллай эсе да бир адамгъа тюбеди.
Санауланы алмашындырыучу алмашла
Быллай алмашла да талай къауумгъа юлешинедиле. Аны бу таблицада кёрюрге боллукъду.
| №№ | Санауланы алмашындырыучу алмашланы тюрлюлери | Юлгюле |
| 1. | Соруучу алмашла | Ненча? ненчанчы? ненчашар? ненчаулан? къаллай бир? |
| 2. | Белгисиз алмашла | Ненча эсе да, ненча эсе да бир, ненча болса да, ненча да болсун, ненчанчы эсе да, ненчанчы болса да, нелляй бир болса да, бир къауум, бир ненча, бир талай, къаллай бир эсе да, къаллай бир болса да, аллай бир |
| 3. | Кёргюзтюучю алмашла | Анча, мынча, анчаулан, мынчаулан, анчау, мынчау, анчашар, мынчашар, анчанчы, мынчанчы. |
Санауланы алмашындыргъан алмашла затны бир белгисиз санын, къауумун, юлюшюн, тизгинде орунун кёргюзтедиле. Ала санауланы юлгюлери бла къураладыла. Белгисиз алмашланы къурауда уа эсе да деген кесекчикни магъанасы уллуду. Ол затны былайда берилген таблицада да эслейбиз.
Быллай алмашла, санаулача, атны аллында тюрленмей келип, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Айтымда ачыкълагъан сёзлери болмай келселе уа, атлача, болушлада тюрленедиле эм аны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтурадыла: Ары анча адам жыйылыр деп эсибизде да жокъ эди. Аланы мынчасы бери къалай сыйыннган болур? Къонакъланы бир къауумун эл клубха чакъырдыла.
Соруучу алмашла, соруу магъаналарын тас этип, бойсуннган къош айтымланы кесеклерин бир бирге байлар ючюн эркин хайырланыладыла (ол къуллукъну белгисиз алмашла да толтурадыла). Къош айтымланы баш кесеклеринде алагъа белгисиз алмашла нёгерлик этедиле. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: Санга ненча китап керек эсе да, анча китап берирбиз. Сен ненчанчы классха барлыкъ эсенг, Азиз да анчанчы классха барлыкъды. Сиз къаллай бир эсегиз да, биз да аллай бирбиз.
Сёзлеулени алмашындырыучу алмашла
Былагъа кёргюзтюучю эм соруучу сёзле киредиле: былай, алай, къалай, къачан, къайда, къайры, къайдан.
Былай, алай, къалай деген алмашлагъа -ракъ деген тенглешдириучю жалгъау къошулады. Былайдагъы алмашла айтымда болумну эм хапарчыны къуллукъланын толтурадыла, къош айтымланы кесеклерин бир бирлери бла байлайдыла: Сен къайда сюйсенг, анда окъурукъса. Мени жашауум алайды: эрттенликде къобама, ызы бла малланы кютерге жайылама.
27-чи иш. Бу юлгюледеги айтымланы экинчилеринде алмашла къайсыладыла? Ала бу айтымланы биринчилеринде келген сёзлени къайсыларын алмашындырадыла? Ол сёзле тилни къайсы кесеклерине киредиле?
I
1) Билим адамгъа уллу байлыкъды. Олсуз жашау тарды, къарангыды. 2) Махмутну тор тайы барды. Аны анга аппасы бергенди. 3) Апсаты уа кертичиди сюрюуюне, сёзюне. Аман уучу терк тюшеди аны кёзюне. 4) Амаш тюкенден сейирлик китап алгъанды. Хасанны да аллай китабы барды. 5) Гитчерек болса да, Асхат терк окъуялады. Мен да алай окъуялама. 6) Харунну арбазында беш сабий ёседи. Бу арбазда да анча сабий барды.
II
1) Мухажирни сюрюуюнде минг къой кечинеди. Мени сюрюуюмде да анча мал барды. 2) Къоншум Хасанны беш жашы барды. Мени да аллай бир жашым барды. 3) Мында жашла иги окъуйдула, терен билим аладыла. Къызла да алай окъуйдула, аллай билим аладыла. 4) Студентле айырма окъуйдула. Мында окъуучула да алай окъуйдула. 5) Бирсиледен эсе Харун Азизни бек сюеди. Мен да аны алай жаратама. 6) Мухтар жигер адамды. Ол орден бла саугъаланнганды.
28-чи иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген алмашланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз
1) Мени жырым – сизни юсюгюзден, Сизге деп этеме аны, Элтеме мен ол жырны кёлюмде. Анда батырлыкъны къаны (Къ. Къ.). 2) Хар ким ана тилин алай иги билирге керекди, ол аны жюрек жыры болурча. 3) Быланы къайсы бири да быллай сыйлы ишден артха турмайды. 4) Сиз муну бери къалай бла келтиралгъан эсегиз да, биз да алай бла элтирбиз. 5) Сизде ненча китап бар эсе, бизде да анча барды. 6) Ол энди кеси кесине сюрюучю болгъандан эрикгенди. 7) Аха, энди бир киши бир жукъ билмезча этдим. 8) Не болса да, кесигизни билимигизни бир кишиден аямагъыз. 9) Ким иги окъуса да, саугъаны ол аллыкъды. 10) Зондар неле эсе да шыбырдайды, кеси аллына хапарны къыздыргъанча кёрюнеди. 11) Быллай ариу жаннга ким да угъай демез.
29-чу иш. Бу айтымлада алмашланы табыгъыз. Аланы, тилни къайсы кесегин алмашындыргъанларына кёре, къауумлагъа юлешип жазыгъыз.
1) Аны кесин жарлы тенглери да бек сюйюучю эдиле. 2) Хар кимча, мен да кеси тилими сыйларгъа кюрешеме. 3) Сен мени эмчек уланымы къатыныса. 4) Алай терк хорлатырма деп, ол оюм эсимде да жокъ эди. 5) Аллай ариу къызгъа эс бурмагъан былай ариу кесин жюрюталмаз. 6) Мынча кюнню ичинде къошдан чыкъмай тургъан къыйынды. 7) Сен ненчанчы классха жюрюй эсенг да, Азиз да анчанчы классха жюрюйдю. 8) Не болса да болсун деп, Алий атын тикден энишге бурду. 9) Ол не сюйсе, къалай сюйсе этеди. 10) Быллай нартюх кёпден бери болмагъанча алайды.
30-чу иш. Бу айтымлада алмашланы табыгъыз. Аланы морфология жаны бла тинтигиз.
1) Хар ким кесини къарыуун, кючюн билирге борчлуду. 2) Кече туман ичинде элтеди ол сизни. 3) Сенсиз насып болмаз бир кишиге. 4) Ол талада отлагъан малланы барысы да бизникиледиле. 5) Эй, эшикге къарачыгъыз, бу зынгырдагъан таууш неди, къайсы жанындан келеди? 6) Мен жыгъылгъанлыкъгъа, сени ненг къорайды? 7) Былай къыйналлыкъбыз, неда анга быллай жарсыу иш чыгъар деп, мен акъылыма келтиралмадым. 8) Энди ашыбыз бизни ишибизден да озмайды. 9) Биягъы не эсе да жашланы азыкъларын къурутуп тура эди. 10) Быланы къайсысын да башыбызгъа жаратырбыз. 11) Уллу Голлу жол нёгерлик этсин сизге хар къайда да! 12) Аллах муну тогъуз атагъа айланнган журт этсин! 13) Ёмюрде да туугъан болмаз бу дуниягъа сенича аллай ариу мёлек. 14) Энди Биймырза санга аны жерин ачар. 15) Быладагъы ырысхыны алыкъын киши да кёрмегенди.
31-чи иш. Окъугъуз. Айтымлада алмашланы табыгъыз. Аланы синтаксис къуллукъларыны юсюнден хапар айтыгъыз.
1) Санга аллай сёзле айтырым келеди, дунияда башха адам айталмаз кибик (Т.З.). 2) Менден эркинликсиз быланы кишиге да бермегиз. (Г. Б.). 3) Бу залим чынар терек аумай къалай сюеле болур дерчады (Т.З.). 4) Къор болайым, туугъан жерим, мен санга! 5) Сенсиз жашау жокъ бу дунияда манга 6) Кимден да бек ол кесин сюеди. 7) Ол жарсыулукъ барды кимде да. 8) Анчашар китапны алагъа ышанып берген къыйынды. 9) Ол да бизни блады. 10) Хар кимни юсюнден хапар айтаса, ол магъанасыз иш болгъанын къалай ангыламайса? 11) Адамды бизни атыбыз. 12) Кючюкге сюек атсакъ, ол аны уясына элтеди. 13) Сен, мен эм Мухтар бахчаны чагалайбыз. 14) Устаз – сен, окъуучу – мен. 15) Сизникиледен эсе бизникиле бюгюн онглуракъ болгъандыла. 16) Бу халкъ сенден ишлеген хакъын излейди. 17) Сен да адамлагъа алай ариу кёрюнюп тур. 18) Ол кырдыкланы ким табып ашаса да, ёлмегенлей, жюз жылланы жашарыкъды.
32-чи иш. Бу къош айтымланы кесеклери бир бирлери къаллай сёзлени болушлукълары бла байланганларыны юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Сени кёрюрге къаллай бир сюе эсем да, аллай бир да кёрюрге къоркъа эдим (Б. Х.). 2) Бусагъатда элде ким жер сюреди, ким урлукъ салады. 3) Ким иги окъуса да, ол махталады. 4) Кимни сюе эсенг да, мен да алайма. 5) Сен къалай эсенг да, мен да алайма. 6) Ол къаллай эсе, бу да аллайды. 7) Санга къаллай жомакъ керек эсе да, Раузат аллай жомакъ айталлыкъды. 8) Къачан келсенг да, ол кюн санга кереклисича тюбербиз. 9) Ол иш къалай этилсе да, бу иш да алай бла этилир. 10) Сен къалайгъа сюйсенг, биз алайгъа барырбыз.
ХАПАРЧЫ СЁЗЛЕ (ПРЕДИКАТИВЛЕ)
Къарачай-малкъар тилде хапарчы сёзлеге бар, жокъ, керек дегенча сёзле саналадыла. Быланы юсюнден вопрос тюрк тил билимде даулашлыды, нек дегенде аланы тилни бир белгили кесегине къошхан къыйынды. Была тилни ат кесеклерине, этимлеге да саналмайдыла, тилни болушлукъчу кесеклери да болмайдыла. Алай эсе, бу сёзле, тилни кесеклерин къауумлагъанда, аланы бир къауумуна да сыйынмайдыла.
Хапарчы сёзле тюрк тиллени грамматикаларыны жаланда бир ненчасында тинтиледиле. Юлгюге къарайым тилни К.М. Мусаев жазгъан грамматикасын (1964), «Татар грамматиканы» (2-чи Т., 1993), Ахматланы Ибрагим педколледжге эм орта школлагъа деп жарашдыргъан грамматикаларын (1996, 1998) келтирирге боллукъду. Болсада бу сёзлеге талай илму иги жораланнганды (Дж. Ахмедовну «Предикативы в современном азербайджанском языке» (1970) деген кандидат диссертациясы эм д. б.)
Тюрк тиллени бирси илму грамматикаларында эм башха илму ишледе хапарчы сёзле бу тюрлю атла бла белгиленедиле: «къарамчы сёзле», «ат хапарчыла», «xaпарчыны къуллугъун толтургъан сыфатла» эм д. а. к.
Алай болгъанлыкъгъа, былайда тинтилген сёзлени, «предикативле» деп, тилни башха кесеклеринден айырып сюзерге керегини юсюнден оюм арт жыллада кесине тил билимде кенг орун алгъанды. Дж. Ахмедов бу сёзле айтымда жаланда хапарчыны къуллугъун толтурадыла, аны себепли аланы предикативлеге санаргъа тийишлиди деп жазады.
Ол сёзлени тилни башха кесеклеринден синтаксис къуллукъларына кёре айырыргъа кереклисини юсюнден «Татар грамматикада» да айтылады. Анда былай чертиледи: «Ол сёзле айтымда асламына (кеслери алларына неда башха сёзле бла бирге) хапарчыны къуллугъун толтурадыла неда айтымлагъа тенгдиле; алада атланы, этимлени шартлары да тюбейдиле». Бу оюмгъа терсди дерге жарамайды, нек десенг былайда хапарчы сёзлени энчиликлери бирси илму ишледен эсе толуракъ ачыкъланады.
Бар, жокъ деген сёзле, магъана жаны бла къарасанг, бир затны барлыгъын, жокълугъун кёргюзтгенлерин билесе. Ала экиси да кёбюсюнде айтымда хапарчыны къуллугъун толтурадыла, ол себепден алгъаракъда жазгъаныбызча, алагъа предикативле неда хапарчы сёзле дейбиз. Быллай хапарчылы айтымланы магъаналары ол сёзлени магъаналарына кёре чыгъады: 1) Анда, ол тауланы артында, бир уллу агъач барды (Жом.). 2) Ол жерли ханы юч къызы барды (Жом.). 3) Адемей былайда жокъду (Э. О.). 4) Къолумда бир тюрлю сауутум жокъду (Э. О.).
Кеслерине къарагъан сёзле бла бирге бар, жокъ деген сёзле айланч хапарчыла къурайдыла: Сен китабы барса. Ол мюлкю жокъладанды. Хапарчы жалгъаулары тюшселе, ол сёзлю айланчла айтымны бу членлерини къуллукъларын толтурадыла: 1) башчысыны: Менде бар сенде да барды. Сизде жокъ кишиде да болмаз; 2) толтуруучусуну: Анда жокъдан бизге не тюшерикди? Къошда жокъгъа юлюш жокъду (Н.с.); 3) айгъакълаучусуну: Менде бар китап сенде да болур. Сизде жокъ билим бирсиледе болмазмы? 4) болумуну: Адамлыкъ жокъда дунияда насып да жокъду (Жом.). Хапарчыдан башха орунда бу сёзле кеслерине къарагъан сёзлесиз жюрюмейдиле.
Бар, жокъ деген сёзле атлагъа жууукъдула, нек дегенде ала айтымда сан, ие, болуш жалгъаулу боладыла. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: Бу ишге къатышханым амал жокъданды. Аны барын, жогъун да билмейме (Жом.). Акъылы жокъдан адамлыкъ излеген телиди. Билими баргъа жол къайда да ачыкъды.
Атлагъача, алагъа -ча, -лай деген жалгъаула къошуладыла: Сабанлыкъда Асланукъдан къоркъакъ адам жокъчады (Э. О.). Бюгюн къарыуум барча кёрюнеди. Билими жокълай, ол башын энишге бошлады.
Тюрк тил билимде жокъ деген сёз, этимсыфат бла бирлешип келсе, этимни энчи заман формасын къурайды деген оюм жюрюйдю: Мен жукъ айтхан жокъ. Сени бир да ангылаялмайма. Мени бюгюн да ары барлыгъым жокъду. Бу айтымлада этимсыфат кёргюзтген иш угъайланады.
Былайда сюзюлген сёзлени нарт сёзледе эркин хайырланылгъанларын да энчи белгилерге керекди: Билими бар минг палахдан къутулур, билими жокъ минг палахха тутулур. Билимден къачхан жокъдан да жокъ. Кёп тауушла бир болса, жангыз таууш бир болур. Агъы бар юйде берекет да бар. Чибини барны балы да бар. Иши жокъну кючю жокъ.
Керек деген хапарчы сёз затны биреуге керегин неда бир ишни этилирге керегин кёргюзтеди. Ол бош хапарчыны къуллугъунда жюрютюледи, алай къош хапарчылагъа да киреди: Анангы ыразылыгъы санга, манга да керекди (Жом.). Манга кёзкермезден тюе жюгю тил сюекле келтирирге керекди (Жом.).
Тюрк тиллени кёбюсюнде бу сёзню къарамчы сёзге санайдыла. Сёзсюз, ол, айтымда этимни инфинити формасы бла бирге хапарчыны къулугъунда келсе, къарамчы магъананы тутады. Болсада аны, тюрлю-тюрлю шартларына таянып, предикативлеге къошабыз. Бу сёзде атны, этимни шартлары да тюбейдиле. Атладанча, андан -ли, -сиз деген жалгъауланы болушлукълары бла сыфатла къураладыла (керекли, керексиз). Сан, ие, болуш жалгъаула къошуладыла: Санга не керегин мен билеме («Шуёхлукъ»). Сизге керекге мени угъайым жокъду (Жом.). Ун керекле тюкен таба кетдиле. Андан тышында, тенглешдириу формада да келеди: Ол затны -лей, -ча, -рек деген жалгъаула къошханда кёребиз: Ол, санга керекча, бизге да керекди. Окъуу аладан эсе сизге бек керегирекди.
Керек деген сёз, этимча, угъайлаучу эм заман формада тюбейди: Ойнагъан ачыуланыргъа керекмейди (Жом.). Ол сен айтхан затла манга керекмегендиле (К.ж.).
Бу сёз кесине къарагъан сёзлесиз айтымда хазна тюбемейди. Ала бла бирге айтымны тюрлю-тюрлю айланч членлерини къуллукъларын толтурады: а) башчысыны: Сизге керек бизге да керекди; б) хапарчысыны: Ол болушлукъ керкледенди; в) толтуруучусуну: Алагъа керекни тюнене тапханбыз; г) айгъакълаучусуну: Окъуучулагъа керек билим бирсилеге да керекди; д) болумуну: Сизге болушлукъ керекде мен алай тёзюп олтуралмам.
Борчлу деген сез “Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде” кёп магъаналы сыфатча бериледи: 1.Бир затны этерге кесине борчха санаргъа. –Быллай кюн Махайны да, Алёшну да кёллерин кётюрюрге биз борчлубуз (Ш. Х.). 2. Биреуню неда нени болса да аллында бир зат ючюн ыразылыкъ сезими болгъан. –Мен сени баланг эсем, аналыкъ хурметинги тёппемде тутаргъа борчлума (Т. Ж.). Сёзсюз, ол бу магъаналада эркин жюрютюледи.
Белгили тюрколог К.М. Мусаев бу сёзню предикативге санайды. Ол оюмгъа терсди деген къыйынды. Белгилисича, сыфат затланы тюрлю-тюрлю шартларын белгилейди эм айтымда асламына айгъакълаучуну къуллугъун толтурады. Болсада борчлу деген сёз кесине къарагъан сёзлесиз айтымда хазна жюрютюлмейди дерчады, нек дегенде аласыз айтымны магъанасы толу ачыкъланмайды. Аны быллай айтымланы тенглешдиргенде кёребиз: Борчлу адам келеди эм Санга китапла борчлу адам келеди. Алайды да, бу сёз кесине къарагъан сёзле бла бирге айтымны тюрлю-тюрлю айланч членлерини къуллукъларын толтурады: а) башчысыны: Сизге малла борчлу келеди; б) хапарчысыны: Ол манга китапла борчлуладанды; в) айгъакълаучусуну: Бу элде бизге мал борчлу адамла кёпдюле (Жом.); г) толтуруучусуну: Манга китапла борчлугъа тюбедим; Ол манга китапла борчлусун биле болмаз. Былайда келтирирген юлгюледе борчлу деген сёз болушлада тюрленнгенин, анга ие эм сан жалгъаула къошулгъанларын кёребиз.
Бу сёз айтымда кёбюсюне хапарчыны къуллугъун толтурады. Этимни инфинитив формасы бла бирге уа къош хапарчы къурайды. Юлгюле: Хожа тюкенчиге бир тюмен борчлуду (Жом.). Сен да мени тапханынг кибик ёсдюрюрге борчлуса (Жом.).
Предикативлени санына ырыс деген сёзню къошаргъа да боллукъду. Къарачай-малкъар тилде ол кёп магъаналы атха саналады. Алай бу сёз да, синтаксис жаны бла къарагъанда, кёбюсюне айтымда хапарчыны къуллугъунда келеди: Ёретинлей ашагъан ырысды (Фольк.). Атны башына ургъан ырысды (Фольк.). Кече тырнакъ кесген ырысды (Фольк.).
Ол жангыз кесинлей бойсуннган къош айтымны баш кесеги болуп да эркин хайырланылады: Сабан бек битсе, ырысды (Фольк.). Экинди бла ахшам арасында тиксенг, ырысды(Фолькл.). Жаз башында уугъа барсанг, ырысды (Фольк.).
Хапарчы сёзле тилни ат кесеклерине жууугъуракъ болгъанларына сёз жокъду. Къарачай-малкъар тил билимде ала алыкъа тынгылы тинтилмегендиле. Аланы къауумуна къайсы сёзле киргенлери, энчиликлери толу ачыкъланмагъанды.
33-чю иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада хапарчы сёзлени табып, магъана, морфология эм синтаксис жаны бла энчиликлерини юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Отну суу къуюп ёчюлтсенг, ырысды. 2) Кече тырнакъ кесген ырысды. 3) Ётмекни, гыржынны аякъ бла басхан ырысды. 4) Къаргъала жыйын болуп къычырсала, ырысды. 5) Мени атамы алтын мужурасы тасды (Къ. Къ.). 6) Биз шуёхлабыз, сёзюбюз ачыкъ болургъа керекди (Э. О.). 7) Анга менден артыкъ жукъ керекмейди (Жом.). 8) Санга не керегин биз уста билебиз. 9) Сизге керекге мында ыразы болмазлыкъ жокъду (Жом.). 10) Байкъасымны юйюнде Махай бийден келечиле болгъан хапар барды (Э. О.). 11) Жерде ненча кырдык бар эсе, кёкде да анча жулдуз барды (Жом.). 12) Агъы бар юйде берекет да барды (Н.с.). 13) Тили барны эрлиги да барды (Н.с.) 14) Отоуда Зуладан сора киши да жокъ эди (Э. О.). 15) Малы жокъгъа айып этерча тюйюлдю (К.ж.). 16) Акъылы жокъдан адеплик излеген телиди (Жом.). 17) Саулукъ жокъда насып жокъду (Н.с.). 18) Чибини жокъну балы жокъду. 19) Къонагъы жокъну шуёху – жокъ (Н.с.).
ЭТИМ
Этимни ангылатыу
Бирси тилледеча, къарачай-малкъар тилде да этимле тилни бек уллу энчи кесегине саналадыла. Ала ишни, халны эм д. а. к. затланы белгилеген сёзледиле.
Этимни иели эм иесиз формалары бардыла. Аны иели формалары этимни грамматика ёзегин къурайдыла. Этимни заман, туруш, айырма грамматика формалары, аспектлери бардыла, ол бетде, санда тюрленеди.
Этимле магъана жаны бла, тюрлю-тюрлю жорукълагъа кёре, къауумлагъа юлешинедиле. Лексика магъаналарына кёре, къарачай-малкъар тилде этимни быллай къауумлары тюбейдиле:
1. Ишни кёргюзтген этимле: эшикни ач, андан ал, жер къаз, къой кют, кырдык ор д. б.
2. Къымылдауну, жюрюуню кёргюзтген этимле: юйге бар, элден кет, атха мин, таугъа атлан, жауундан къач д. б.
3. Ойлауну (оюмну) кёргюзтген этимле: жорукъну бил, хапарны ангыла, аны юсюнден сагъышлан, ишге тюшюн, игиге сана д. б.
4. Сёлешиуню этимлери: жомакъ айт, радио бла сёлеш, эгечинг бла кенгеш, аны юсюнден даулаш, анга жууапла, иш буюр д. б.
5. Ёлчемни этимлери: малланы кёбейт, тауукъланы азайт, битимлени тюрлюлерин жай д. б.
6. Халны этимлери: бек ауру, атны арыт, сабийни жукълат, къолну ачыт д. б.
7. Адамны къылыгъын белгилеген этимле: нёгеринге ачыулан, этген ишинге уял, бир затынга махтан, кёргенинге къууан д. б.
8. Жаны бар эм жаны жокъ затланы тауушларын кёргюзтген этимле: терезени зынгырдат, къозуну макъырт, ийнекни ёкюрт, самолётну гюрюлдет, атча кишне, бёрюча улу, арбаны дынгырдат д. б.
9. Халны этимлери: агъар, къарал, къартай, эскир д. б.
10. Сезимни этимлери: сууукъну сез, тишлени къамат, анга жарсы, жашаугъа термил, отдан къоркъ, къыйынлыкъгъа тёз, жетишимге къууан д. б.
11. Къулакъ эшитгенни, кёз кёргенни белгилеген этимле: жыргъа тынгыла, ауазны эшит, тейри къылычны кёр, кёкге къара д. б.
12. Адамны бир затха кёз къарамын кёргюзтген этимле: анга сейирсин, къоншунгу сюй, китапны жарат д. б.
13. Жашауда барлыкъны кёргюзтген этимле: шахарда жаша, мында бол, сени бла турсун д. б.
14. Табийгъат болумланы кёргюзтген этимле: эшикде боранлайды, тышында жауунсурайды; жауун жауады, кёк кюкюрейди д. б.
Этимле магъана жаны бла дагъыда ууакъ къауумлагъа юлешинирге боллукъдула, сёз ючюн, къымылдауну кёргюзтген этимлени, тюрлю-тюрлю шартлагъа кёре, былай бёлюрге боллукъду: а) жерде къымылдауну кёргюзтгенле: чап, бар, къач; б) сууда къымылдауну кёргюзтгенле: жюз, бат, къалкъ; в) хауада къымылдауну кёргюзтгенле: уч, там, акъ; г) къымылдауну амалын кёргюзтгенле: сюркел, жюрю, бауурлан, жорт; д) ёрге неда энишге барыуну кёргюзтгенле: мин, тюш, ёрле, энишгеле, эн, тигеле; е) затны къайры баргъанын кёргюзтгенле: кир, чыкъ, кел, бат, кёмюл д. а. к.
Магъаналарыны толулукъларына кёре, этимле эки уллу къауумгъа юлешинедиле: энчи магъаналы этимле эм болушлукъчу этимле. Этимлени биринчи къауумуна кирген сёзлени кеслерини энчи лексика магъаналары болады, ала кеслери алларына айтымны членини къуллугъун толтурадыла. Алагъа быллай сёзлени санайдыла: чап, кел, сёлеш, атла, ийнакъла эм д. а. к.
Болушлукъчу этимлени энчи лексика магъаналары жокъну орунундадыла. Ала кеслери алларына айтымны членини къуллугъун толтуралмайдыла, жаланда грамматика, къарамчылыкъ, сёз къурау магъаналаны белгилеп келедиле. Быллай магъаналы сёзлени бир къаууму быладыла: эди, эсе, ишлериги келеди, окъуп чыкъ, намаз эт, от сал, эсде тут эм д. а. к.
Этимле кёчюучюле бла кёчмеучюле боладыла. Кёчюучю этимле ишни неге баргъанын, ётгенин белгилейдиле. Аланы баш энчиликлери айтымда тамамлаучу болушдагъы сёзню (туура толтуруучуну) орунун ачыудады. Ол зат (объект) магъана жаны бла кёп тюрлю болады. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: юй ишле, бичен чал, ташны жон, окъуучуну махта, таматаны сыйла, тенгизни кёр.
Кёчмеучю этимле айтымда бериучю, орунлаучу, башлаучу болушдагъы сёзлени (сёдегей толтуруучуланы) орунларын ачадыла. Ала халны, къымылдауну эм д. а. к. затланы белгилейдиле: ауру, къычыр, чап, сагъышлан, бар, мин.
Къурам жаны бла къарагъанда, этимле синтетика эм аналитика формалада жюрютюледиле. Башха тюрлю айтханда, ала бош (кюл, сейирсин, ойна, жукъла, ариула эм д.б.) эм къош (сагъыш эт, кёл сал, сыйгъа тюш, эсде къал, эсден кетер, кёз тийди, окъуп башла, окъуй тур эм д. б.) боладыла.
Этимле айтымда бир белгили формалада жюрютюледиле. Бу шартха кёре, этимни жегилиучю эм жегилмеучю тюрлюлери боладыла. Аны жегилиучю формаларына турушла саналадыла. Этимсыфат, этимча, инфинитив эм этим ат а жегилмейдиле.
Бет жалгъаула этимни жегилиуюне себеплик этедиле, кеслери да аны бет грамматика категориясын къурайдыла. Къарачай-малкъар тилде бу категорияны белгилеген алты форма бет парадигмагъа жыйышдырыладыла. Аны бу таблицада кёрюрге боллукъду.
| Сан | Бет | Толу аффиксле | Кем аффиксле |
| Бирлик сан | 1 2 3 | -ма /-ме -са/-се -0 | -м, -ым/-им, -ум/-юм -нг, -ынг/-инг, -унг/-нг -0 |
| Кёплюк сан | 1 2 3 | -быз/-биз, -буз/-бюз -сыз/-сиз, -суз/-сюз -0ла,-0ле (-сын/-син,-сун/-сюн) | -къ, -к -гъыз/-гиз,-гъуз/-гюз, -ыгъыз/-игиз,-угъуз/-югюз -0ла,-0ле (-сынла-синле,-сунла-сюнле) |
Этимни сан категориясы ишни ненча адам этгенлерин кёргюзтеди. Бу категория бет категория бла байламлыды. Ол затны башында келтирилген таблицада кёребиз.
Этимни аспектлери
Къарачай-малкъар тилде этимни беш аспекти (формасы) барды: хаулаучу, угъайлаучу, онглукъ (къарыулаучу), онгсузлукъ (къарыуламаучу) эм соруучу.
1. Этимни хаулаучу формасы ишни этилгенин, этиле тургъанын, этиллигин неда халны д. а. к. затланы белгилейди. Ол форманы къурагъан жалгъау жокъду, аны ноль [0] жалгъау кёргюзтеди. Сёз ючюн: Биз нёгерибизге тюбедик. Итим манга бек къууанды. Тамбла жауун жауарыкъды. Жыйылыу кеч бошалгъанды.
2. Этимни угъайлаучу формасы этимни хаулаучу формасына грамматика жаны бла антонимлик этеди, ол ишни этилмегенин, этиле турмагъанын, этилмезлигин неда халны д. а. к. затланы белгилейди. Этимни угъайлаучу формасы къарачай-малкъар тилде эки мадар бла къуралады: морфология эм синтаксис мадар. Этимни угъайлаучу формасы асламына морфология мадар бла (-ма/-ме деген угъайлаучу жалгъауну болушлугъу бла) къуралады, ол этимни бусагъат, озгъан эм боллукъ заман формаларында эркин жюрютюледи. Сёз ючюн: Майданда биз нёгерибизге тюбемедик. Итим нек эсе да манга къууанмады. Бюгюн жауун жаумайды.
Этимни боллукъ заман формасында угъайлаучу жалгъауну ызындан боллукъ заманны къурагъан -з жалгъау келеди, сёз ючюн: Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез. Эринчек эртте къопмаз.
Угъайлаучу жалгъау къош хапарчыны болушлукъчу кесегине къошулады: Китапны алып кетме. Ыннагъа ол хапарны соруп ийме.
Угъайлаучу жалгъау къош хапарчыны эки кесегине да къошулургъа болады. Ол кезиуде къош этим хапарчы хаулау магъанада жюрюйдю (келеди), сёз ючюн: Аслан сен берген чыгъарманы окъумай къоймады (окъуйду деген магъанада). Ильяс къартны саулугъун сормай кетмез (сорады деген магъанада).
Этимни угъайлаучу формасы синтаксис мадар бла этимсыфатны боллукъ заман формасына (-лыкъ/-лик, -лукъ/-люк; -рыкъ/-рик, -рукъ/-арыкъ/-ерик, -ырыкъ/-ирик; -урукъ/-юрюк) тюйюл деген угъайлаучу кесекчик къошулуп къуралады. Бетлеучю-хапарлаучу эм санны кёргюзтген жалгъаула ол кесекчикге къошуладыла. Юлгюле: Биз нёгерибизге тюберик тюйюлбюз. Ахмат китапны келтирлик тюйюлдю. Тамбла жауун жауарыкъ тюйюлдю. Студентле шабат кюн окъурукъ тюйюлдюле.
Этимни угъайлаучу формасы этимсыфатха жокъ деген предикатив (хапарчы) сёз къошулуп да къуралады, сёз ючюн: Мен ол хапарны анга айтырыгъым жокъду. Ол сёзге мен къошарыкъ жокъду. Сени анга зат этеригинг жокъду. Келген жокъ, кетген жокъ.
Эсгертиу: Айтымда этимсыфат бла келген ат тюшсе, атны иелик жалгъауу этимсыфатха къошулады, сёз ючюн: Мени анга айтырыкъ затым жокъду - Мени анга айтырыгъым жокъду.
3. Этимни онглукъ (къарыулаучу) формасы затны ишни этерге онгу (къарыуу) болгъанын кёргюзтеди, ол этимни мурдоруна -ал/-ял жалгъау къошулуп къуралады. Жалгъауну -ал деген тюрлюсю къысыкъгъа, -ял деген тюрлюсю уа ачыкъгъа бошалгъан тамырлагъа къошулады, сёз ючюн: Жашчыкъ назмуну кёлден билалды. Ол жыйырма чакълы элни атын санаялды.
-ал жалгъау бурун -а/-е, -й жалгъауну болушлугъу бла къуралгъан этимчагъа болушлукъчу магъанада къошулуп келген ал деген этимден къуралгъанды. Кечирек ол сёз, этимча жалгъаугъа къошулуп, кесини лексика магъанасын тас этип, жалгъаугъа ётгенди. Бусагъат заманда аны алай болгъанын къыргъыз, къазах, татар тилледе кёрюрге боллукъду. Ал деген этим кесини лексика магъанасын сакълагъанды, сёз ючюн: келе алды (къыргъ.).
-ал/-ял жалгъау сингармонизмни жоругъуна бойсунмайды: бил+ал+ды, кел+ал+ды, тепсе+ял+ды.
Этимни онглукъ формасын къурагъан -ал жалгъау -п, -к, -къ тунакы къысыкълагъа бошалгъан тамырлагъа къошулгъанда, ол тунакыла кеслерини зынгырдауукъ къысыкъ нёгерлерине ётедиле, сёз ючюн: тап+ды - таб+ал+ды, жек+ди - жег+ал+ды, къакъ+ды - къагъ+ал+ды.
Эсгертиу: й-ге бошалгъан тамырлагъа -ал жалгъау къошулгъанда, й харф жалгъаугъа къошулуп (й+ал), аны -ял деген тюрлюсюн къурайды, сёз ючюн: тюй+ал+ды - тюялды, сюй+ал+ды - сюялды.
4. Этимни онгсузлукъ (къарыуламаучу) формасы затны ишни этерге онгу болмагъанын кёргюзтеди. Ол форма эки мадар бла къуралады: морфология эм синтаксис мадар бла.
Онгсузлукъ форманы биринчи тюрлюсю этимни онглукъ формасын къурагъан -ал/-ял жалгъаугъа -ма/-ме угъайлаучу жалгъауну базыкъ ачыкълы тюрлюсю -ма къошулуп къуралады. Бу формадагъы этимле юч заман формада да келедиле, сёз ючюн: Оюс ишге эртте баралмады. Айшат суукъгъа тёзалмайды. Ёгюз бу ауур арбаны тарталмаз.
Онгсузлукъну белгилеген этимле онглукъ формадагъы боллукъ замандагъы этимсыфатха (-лыкъ/-лик) тюйюл деген угъайлаучу кесекчик неда жокъ деген предикатив сёз къошулуп къураладыла, сёз ючюн: Алим къагъытны заманында жазаллыкъ тюйюлдю. Аланы ичлеринде ингилизча окъуяллыкъ жокъду.
Этимсыфатны бу формасына болушлукъчу этим (бол) угъайлаучу формада эм боллукъ заманда къошулуп, этимни онгсузлукъ формасы къуралады. Магъана жаны бла бу мадар бла къуралгъан онгсузлукъ форма айтымда айтылгъан ишге сёлешгенни ишеклилигин да кёргюзтеди, сёз ючюн: Асхат юйню бир жылгъа ишлеяллыкъ болмаз.
5. Этимни соруучу формасы -мы/-ми, -му/-мю соруучу жалгъауну болушлугъу бла къуралады. Ол этимде бетлеучю-хапарлаучу жалгъауланы алларында неда аланы ызларындан келирге боладыла, сёз ючюн: барамыса? бардынгмы? соргъанмыса? сордунгму?
Къош этимледе (хапарчылада) соруучу жалгъау аланы толу магъаналы кесеклеринде неда болушлукъчу кесеклеринде келирге болады, сёз ючюн: кёргенми эдинг? кёрген эдингми?
Соруучу жалгъау этимни иели, иесиз формаларында да тюбейди: барыргъа - барыргъамы, барып - барыпмы, барыу - барыуму д. а. к.
Соруучу формадагъы этим айтымны ара соруулу этеди: Тахир алагъа бармаймы турады?
Этимни айырма категориясы
Айтымда ишни ким этгенин, ол ишни неге тийгенин (баргъанын, жетгенин) этимни айырма категориясы кёргюзтеди. Айырма формасы тюрленсе, этимни орунлугъу (валентносту) да тюрленеди.
Къарачай-малкъар тилде этимни беш айырмасы барды: баш айырма, къайтыучу айырма, зорлаучу айырма, араш айырма эм къысыучу айырма. Айырма жалгъаула этимни мурдоруна къошуладыла, заман, сан, бет, хапарчы жалгъаула аланы ызларындан келедиле. Этимни бир айырма формасына экинчи айырма форманы жалгъауун къошаргъа болады. Эки тюрлю айырма жалгъауу болгъан этимни морфология жаны бла тинтгенде, аны айырмасын артда къошулгъан айырма жалгъаугъа кёре белгилейдиле, сёз ючюн: Жашчыкъла тёшде чабышадыла (араш айырма). Устаз жашчыкъланы тёшде чабышдырады (къысыучу айырма).
Баш айырмада этими болгъан айтымда баш болушдагъы сёз ишни иесин (субъектни) кёргюзтеди. Этимни баш айырма формасын къурагъан энчи жалгъау жокъду. Къарачай-малкъар тилде битеу этимле баш айырмададыла. Этимни башха айырма формалары баш айырма формадан къураладыла. Кёчюучю, кёчмеучю этимле да баш айырмададыла. Сёз ючюн, Аслан шахаргъа барады. Аслан сени жыкъды.
Баш айырманы формасына айырма магъаналарын тас этген айырма жалгъаулары болгъан этимле да саналадыла, сёз ючюн: келтир, сёлеш, юйрен, юйрет, жыгъыш, уруш, кетер.
Къайтыучу айырманы формасында этимле ишни этген адамны кесине къайтханын кёргюзтедиле, аны формасы -н, -ын/-ин, -ун/-юн, -л, -ыл/-ил, -ул/-юл жалгъауланы болушлукълары бла къуралады, сёз ючюн: Аслан жыгъылды. Къыз жууунду. Отоу жасалады. Студент окъуугъа берилди. Марзият хунагъа къысылды. Ол жабыугъа чулгъанды.
Къайтыучу айырмадагъы этими болгъан айтымда ишни ким этгени – субъект – белгили болады. Бу айырманы формасы кёчюучю эм кёчмеучю этимледен да къуралады: Аслан ырысхыгъа боялды. Аслан анга алданды.
Зорлаучу айырмадагъы этими болгъан айтымда ишни ким этгени (субъект) белгисизди, аны атын айтымгъа кийирирге да онг жокъду. Баш болушдагъы сёз объектни - ишни неге тийгенин – кёргюзтеди. Зорлаучу айырманы формасы -л, -ыл/-ил, -ул/-юл, -н, -ын/-ин, -ун/-юн жалгъауланы болушлукълары бла къуралады, сёз ючюн: Радиода аны юсюнден толу хапар айтылгъанды. Элге бу жол бла барылады. Повестьде уруш жылланы юсюнден хапарланады. Поэма терк жазылды. Къагъыт заманында жиберилди. Китапла тюкенден алыннгандыла. Къызладан эм ариугъа Айшат сайланды. Эшик терк ачылды. Ол хапар терк унутулду.
Зорлаучу айырманы формасын кёчюучю эм кёмеучю этимледен да къураргъа боллукъду. Кёчюучю этимле бу айырмада кёчмеучюле боладыла.
Араш айырмадагъы этими болгъан айтымда ишни эки неда андан аслам адам бирден, бир жолгъа этгенлери кёрюнеди. Араш айырманы формасы -ш, -ыш/-иш, -уш/-юш жалгъауну болушлугъу бла къуралады, сёз ючюн: Сабийле тёшде чабышадыла.Ала суугъа секиришедиле.Къонакъла бир бирлери бла къучакълашадыла.
Этимни къысыучу (къатланыучу) айырма формасы магъана жаны бла ишни биреу биреуге этдиргенин кёргюзтеди. Къысыучу айырмада этимни орунлугъу (валентносту) ёседи, аны формасы -дыр/ -дир, -дур/ -дюр, -тыр/-тир; -т; -гъыз/-гиз, -гъуз/-гюз; -ар/ -ер, -ыр/ -ир, -ур/ -юр жалгъауланы болушлукълары бла къуралады. Жалгъауланы тюрлюлери сёзлени тамырларыны ахырларыны фонетика энчиликлерине кёре къошуладыла, сёз ючюн, ачыкъ тауушха бошалгъан тамырлагъа –т жалгъау (аша+т), -р тауушха бошалгъан тамырлагъа -гъыз (тур+гъуз) д. а. к.
Къарачай-малкъар тилде къысыучу айырманы -т жалгъауу башда айтылгъан бирси жалгъауланы ызларындан келирге да болады, ол заманда къысыучу айырма къатланып келеди, сёз ючюн: чап+дыр+т, кир+гиз+т, ич+ир+т, къач+ыр+т.
Къарачай-малкъар тилде -дыр/-дир жалгъау да, -т жалгъауну ызындан келип, къысыучу айырманы къатлап келирге болады, сёз ючюн: къач+ыр+т+дыр, кир+гиз+т+дир, аша+т+дыр, кетер+т+дир.
Къысыучу айырманы къурагъан жалгъауланы къайтыучу эм араш айырма формаладагъы этимлеге къошаргъа болады. Ол кезиуде этимни айырма формасы ахырында къошулгъан айырма жалгъаугъа кёре белгиленеди, сёз ючюн: Устаз окъуучуланы чабыш+дырады. Аслан сени жыгъыл+тды. Анасы сабийин жууун+дурду.
Кёчмеучю этимле къысыучу айырманы формасында кёчюучюлеге ётедиле, сёзню айтымда тамамлаучу болушну формасына салынырын излейдиле, сёз ючюн: Жашчыкъ тюкеннге чапды - кёчмеучю этим. Анасы жашчыкъны тюкеннге чапдырды - кёчюучю этим.
Къысыучу айырманы формасындан зорлаучу айырманы формасын къураргъа боллукъду, сёз ючюн: Элге хапар Асландан айт+дыр+ыл+ды. Юй терк ишле+т+ил+ди.
Къарачай-малкъар тилде этимни айырма формаларыны хаулаучу/ угъайлаучу, онглукъ/онгсузлукъ, соруучу аспектлери барды, сёз ючюн: Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылатды (хаулаучу). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылатмады (угъайлаучу). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылаталды (онглукъ). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылаталмады (онгсузлукъ). Устаз окъуучулагъа жорукъну терк ангылатдымы? (соруучу).
Айырма формаладан этимни иесиз формалары да къураладыла: а) этимсыфатдан: окъут+хан, чабыш+ыучу, бардыр+лыкъ; б) этимчадан: окъут+а, чабыш+ып, бардыр+гъанлай; в) этим атдан: окъут+уу, чабыш+ыу, бардыр+ыу; г) инфинитивден: окъут+ургъа, чабыш+ыргъа, бардыр+ыргъа.
Къарачай-малкъар тилде битеу айырма формалада жюрютюлген этимле бек аздыла.
Этимни туруш категориясы
Айтымда сёлешген адамны кесини айтхан затына кёз къарамын айтымны баш шартларындан бири - къарамчылыкъ кёргюзтеди. Къарачай-малкъар тилде къарамчылыкъ къарамчы сёзле бла (лексика мадар: баям, мен айтханнга кёре) эм этимлени туруш формалары бла (грамматика мадар бла) бериледи.
Этимни турушлары тёртдюле: туура туруш, шарт туруш, буйрукъчу туруш эм ыразычы туруш.
Туура туруш
Туура турушдагъы этимле айтымда жашауда этиле тургъан, этилип бошалгъан неда этиллик ишни (хаулаучу, угъайлаучу, онглукъ, онгсузлукъ, соруучу формалада) кёргюзтедиле. Аны себепли туура турушну юч заман формасы барды: бусагъат заман, озгъан заман эм боллукъ заман. Заман формаланы жалгъаула кёргюзтедиле. Туура турушдагъы этимлени заман категорияларындан тышында бет эм сан категориялары да барды.
Этимни заман категориясы ишни сёлешген (айтылгъан) заман бла байламлы кёргюзтеди. Этимде заман жалгъауну ызындан бетлеучю-хапарлаучу жалгъау келеди.