Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Санауну ангылатыу
Санау тилни энчи кесегиди. Ол затланы санларын белгилейди. Магъаналарына эм къуралыуларына кёре, санаула къарачай-малкъар тилде алты къауумгъа юлешинедиле: санчы, къауумлаучу, тизгинчи, юлюшчю, кесекчи эм жууукъ санаула.
Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тилде санауну эки тюрлюсю жюрютюледи: онлукъ санау эм жыйырмалыкъ санау. Шёндюгю литература тилде асламына онлукъ санау хайырланылады. Аны бу тюрлюсю тюрк тиллени кёбюсюнде тюбейди. Онлукъ санаугъа бу сёзле киредиле: бир, эки, юч, тёрт, беш, алты, жети, сегиз, тогъуз, он, онбир, онэки, онюч, онтёрт, онбеш, оналты, онжети, онсегиз, онтогъуз, жыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, жетмиш, сексен, токъсан, жюз, минг, миллион, миллиард, триллион.
Жыйырмалыкъ санау онлукъ санаугъа ушайды, болсада аланы бир бирден башхалыкълары да барды. Ол бир ненча тарихни белгилеу бла байламлыды. Анны быллай тизгинлени тенглешдиргенде кёребиз:
| Онлукъ санау | Жыйырмалыкъ санау |
| отуз къыркъ элли алтмыш жетмиш сексен токъсан | жыйырма бла он эки жыйырма эки жыйырма бла он юч жыйырма юч жыйырма бла он тёрт жыйырма тёрт жыйырма бла он |
Жыйырмалыкъ санауну кёбюсюнде къарачайлыланы бла малкъарлыланы абадан адамлары сёлешиу тилде жюрютедиле. Бу тюрлю санау бизни тилибизде алгъын аслам хайырланылып болгъанды.
«Къарачай-малкъар тилни грамматикасында» (1976) тилде иран санау хайырланылгъаныны юсюнден да жазылады. Санауну бу тюрлюсю бусагъатлыкъда жюрютюлмейди, ол унутулгъанды. Аны алгъаракълада, ууакъ аякълыланы санагъанда, малчыла жюрютгендиле.
| дууа чыпар ыхсыз ас дыс дууардыс чыпардыс ысхырдыс ысдыс энсей дууменсей чыпарменсей ыхсыменсей ыстенсей эртин дуумертин чыпармертин ыхсымертин ыстертин шпор думашпор чыпармашпор ыхсымашпор ыстышпор | 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 | финжа дуумафинжа чыпармафинжа ыхсымафинжа ыстыфинжа ахшей дуумахшей чыпармахшей ыхсымахшей ыстахшей удажи дуумаудажи чыпармаудажи ыхсымаудажи ыстыудажи стажи дуумастажи чыпармастажи ыхсымастажи ыстыстажи наужи дууманаужи чыпарманаужи ыхсыманаужи ыстынаужи сыды | 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 |
Мында жетмеген санауланы орунларына тюрк санауну хайырланнгандыла: бир, юч, беш, жети, тогъуз.
Иран санауну къарачай-малкъар тюрлюсюне онтёрт тамыр сёз киреди: дууа, чыпар, ыхсыз, ас, дыс, энсей, эртин, шпор, финжа, ахшей, удажи, стажи, наужи, сыды.
Бирси тилледеча, къарачай-малкъар тилде да санаула жабыкъ система къурайдыла. Алагъа кирген сёзлени санлары кёп жылланы ичинде тюрленмей турады. Алагъа тилни башха кесеклеринден хазна сёз ётмейди. Санауланы къурагъан жалгъаула бирси жалгъауладан башхадыла.
Санауланы айтымда жюрютюлюулери. Белгилисича, санаула айтымда асламысына атны аллында келедиле. Ол заманда ала, тюрленмей, айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Болсада ала айтымда ачыкълагъан сёзлери болмай да келедиле. Бу кезиуде, атлача, болушлада тюрленедиле, алагъа сан, иелик эм хапарчылыкъ жалгъаула къошуладыла. Анга кёре, атланы синтаксис къуллукълары да тюрленеди. Алай бла асламына башчыны, хапарчыны эм толтуруучуну къуллукъларын жалчытадыла. Аны быллай юлгюледе кёребиз: 1) Бешни бешге къошсанг, он болады. 2) (Жашланы) Алтысы да бюгюн бизде къонакъда болдула. 3) Жангы жылгъа жораланнган бериу бюгюн бешдеди.
Санчы санаула
Санчы санула затланы санларын неда тюрлю-тюрлю тарихлени атларын белгилейдиле эм ненча? деген соруугъа жууап этедиле. Санауланы бирси тюрлюлери быладан къураладыла. Сёз ючюн: юч – юнчю, юч – еу, юч – еулен, юч – юшер эм д. б.
Къуралыуларына кёре санчы санаула эки къауумгъа юлешинедиле: а) бош санаула (бир, эки, он, жюз, минг), б) къош санаула (онбир, онеки, эки жыйырма).
Къарачай-малкъар тилде 11-ден 19-гъа дери санчы санаула бирге жазыладыла: онбир, онеки, онюч, онтёрт, онбеш, оналты, онжети, онсегиз, онтогъуз. Къош санчы санауланы бирси тюрлюлерини кесеклери да башха жазыладыла. Юлгюле: эки жюз, беш минг, тогъуз миллион эм д. б. Онлукъ санаула уа былай жазыладыла: он, жыйырма, отуз, къыркъ, алтмыш, жетмиш, сексен, токъсан.
Сыфатлача, санчы санаула атны аллында тюрленмей келедиле эм къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Ала айгъакълагъан сёзле уа жангызлыкъ санны формасында боладыла. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёребиз: 1) Анга тёрт къыз бла бир жаш туугъанды (М.Т.). 2) Жыйылыугъа оналты адам къатышханды (З.). 3) Ол кюн мен бек аздан жюз адамгъа тюбегенме (М.Т.).
Айтымда башчы бир саналгъан затланы атларын белгилесе, анга хапарчыны къуллугъун санчы санаула толтурургъа боладыла: 1) Дорбунда жаралыла бешдиле (Э.О.). 2) Аны туудукълары тогъуздула (К.ж.). Быллай айтымла затланы ненча болгъанларын белгилейдиле.
Къауумлаучу санаула
Къауумлаучу санаула -ау/-еу/-оу, -оулан/-аулан/-еулен деген жалгъауланы болушлукълары бла санчы санауладан къураладыла эм ненчаулан? деген соруугъа жууаплайдыла: экеу, алтау, бешеулен, оноулан, жыйырмаулан. Быллай санаула жаланда адамланы къауумларын белгилейдиле, аны себепли аланы санаулагъа тил билимде жюрюген адетге кёре къошаргъа болады.
Къауумлаучу санауланы талай энчиликлери барды. Магъана жаны бла къарагъанда, ала санауланы, атланы да шартларын бирге жыйышдырадыла. Къауумлаучу санаула къысылгъан айгъакълаучуну къуулугъун толтурмайдыла. Болсада ала иели атла бла келишип келедиле, аланы айгъакълайдыла: Классда оноуланны китаплары тап сакъланнгандыла (Н.). Андан сора да къауумлаучу санаула айтымда тюрлю-тюрлю членлени къуллукъларын толтурадыла:
1) Башчыны: Экеулен, чурукъ таууш эте, анга да къарамай, гузабаланып оздула (А.Х.). Бешеулен сууну ол жанына ётдюле (М.Т.). 2) Хапарчыны: Солтанны жалчылары алтауландыла (М.Т.). Бизде быйыл орденле, майдалла бла саугъаланнганла ючеулендиле (К.ж.). 3) Толтуруучуну: Устаз тёртеуленни тереклени тюплерин къазаргъа къойду (Н.) Энди ол оноуланнга башчылыкъ этеди (М.Т.).
Къауумлаучу санауланы жазылыуларына да эс бурурчады. Ала морфология принципге кёре былай жазыладыла:
| Тюзю | Терси |
| ючеу ючеулен тёртеу тёртеулен тогъузоулан оноулан | ючёу ючёулен тёртёу тёртёулен тогъузаулан онаулан |
Къауумлаучу санауну жалгъауу къошулса, санчы санауну ахыр ачыгъы жазылмай къалады: эки+еулен = экеулен, алты+аулан = алтаулан, жети+еулен = жетеулен.
Тизгинчи санаула
Тизгинчи санаула -ынчы/-инчи, -унчу/-юнчю, -нчы/-нчи деген жалгъауланы болушлукълары бла санчы санауладан къураладыла эм ненчанчы? деген соруугъа жууап этедиле: биринчи, экинчи, ючюнчю, алтынчы, онунчу. Сёз ючюн: жыйырма бешинчи, бир минг тогъуз жюз отуз ючюнчю эм д. а. к. Тизгинчи санаула тизмеде затны орунун белгилейдиле: бешинчи курс, алтынчы кюн, онунчу жыл. Затны шартын белгилегенлери себепли, ала сыфатлагъа ушайдыла, болсада магъана жаны бла тилни бу эки кесеги бир бирден башхадыла: -нчы деген жалгъау, орта деген сёзге къошулуп ортанчы деген сыфатны къурайды.
Тизгинчи санаула, атны аллында тюрленмей келип, айтымда къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла: Идрис бусагъатда биринчи бригадада ишлейди (К.ж.). Бешинчи курсну студентлери алыкъа солуудадыла. Аладан ючеулен экинчи сменде ишлерге керекдиле (З.).
Ноль формада тизгинчи санаула бир бирде, этимден къуралгъан хапарчыны аллында келип, къысылгъан мардачы болумну къуллугъунда жюрюйдюле: Мен биринчи келеме бери.
Юлюшчю санаула
Юлюшчю санаула -шар/-шер, -ышар/-ишер, -ушар/-юшер деген жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла эм ненчашар? деген соруугъа жууаплайдыла: экишер, бешишер, алтышар, онушар, къыркъышар, жюзюшер. Бир деген санаугъа -ер деген жалгъау да къошулады: бирер.
Юлюшню жалгъаулары къош санауланы къайсы кесегине да къошуладыла. Сёз ючюн: Мюлкню хар сюрюуюнде тёртюшер жюз ууакъ аякълы барды (М.Т.). Бизни хар бирибизни иш хакъыбыз сегизишер минг жыйырма онушар тууар болгъанды.
Къарачай-малкъар тилде юлюш магъананы экиленнген юлюшчю, санчы санаула да белгилейдиле. Аны алайлыгъын быллай юлгюледе кёребиз: Эмеген къойланы дорбундан бирер-бирер жибере эди (М.Т.). Ол бизге алмаланы юч-ючден берди.
Юлюшчю санаула, атны аллында тюрленмей келедиле, къысылгъан айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла. Юлгюле: Колхозну хар бригадасында онушар чалгъычы барды (К.ж.). Бу жыйылыугъа хар элден бешишер адам келди. Алайдагъы жашланы хар бирине ючюшер китап жетди.
Аз болса да, юлюшчю санаула айтымда, хапарчыны аллында жюрютюлюп, къысылгъан болумну къуллугъунда да келедиле: Жашла, къарангыдан къоркъуп, тар кёпюрчюкден бирер ётдюле. (М.Т.). Ала тепсерге экишер чыкъдыла.
Кесекчи санаула
Кесекчи санаула санчы санауну бир тюрлюсюдюле. Ала санауну бир белгили кесегин кёргюзтедиле. Санауну бу тюрлюлери къарачай-малкъар тилде, бирси къыпчакъ тилледеча, синтаксис мадар бла эки санчы санаудан къураладыла. Аланы биринчиси башлаучу болушну экинчиси уа баш болушну иели формасында келедиле. Къуралыу юлгюлери быллайды: С6+С-ы. Сёз ючюн: экиден бири (1/2), тёртден ючюсю (3/4), алтыдан экиси (2/6), ондан бири (1/10) эм д. а. к.
Кесекчи санауланы алларында айтымда асламына иеликчи болушну жалгъаулу формасындагъы айгъакълаучула жюрютюледиле. Бу зат аланы магъаналарына эм формаларына кёре болады. Юлгюле: 1) Бу жол бизде сагъат экиге жаланда айырыучуланы экиден бири къол кётюрюп бошагъанды (З.). 2) Жыйылыудагъыланы тёртден ючюсю анга сёлешдиле (З.). 3) Къойланы ючден бири сюрюуден айырылгъанды. (М.Т.). Бу айтымлада кесекчи санаула башчыны къуллугъун толтурадыла. Тюрленмей келселе, ала хапарчы да боладыла: 1) Малладан манга жетериги ондан бириди (М.Т.). 2) Он жюзню ондан бириди. 3) Ол мени иш хакъымы экиден бириди (З.).
Тилде кесекчи санаулагъа санчы санау бла бирге сау деген сёз да къошулуп тюбейди: эки сау экиден бири, юч сау ючден бири, жыйырма сау тертден ючюсю. Сау санчы санаула эм кесекчи санаула бир бирлерине бла деген байламны болушлугъу бла жалгъанадыла. Юлгюле: бир сау бла ючден экиси, он сау бла ондан ючюсю, онбеш сау бла экиден бири.
Бусагъатда къарачай-малкъар тилде орус юлгюлю кёчюрмеле тюбейдиле: эки бешлик (2/5), бир сегизлик (1/8), юч тёртлюк (3/4). Ала тилибизни жазыу тюрлюсюнде асламдыла.