Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Жууукъ санаула
Жууукъ санау санчы санауну бир тюрлюсюдю дерге боллукъду. Санауну бу тюрлюсю затны тюз санын угъай, белгисиз санны кёргюзтеди.
Къарачай-малкъар тилде жуукъ санаула синтаксис мадар бла къураладыла. Башха тюрлю айтханда, ала къош санауладыла. Кеслери да быллай формалада жюрютюледиле: 1) эки санчы санау бирге къошулуп: эки-юч, тёрт-беш, алты-жети, сегиз-тогъуз, тогъуз-он; 2) ноль жалгъаулу санчы санаулагъа тенгли, чакълы, дегенлей сёзле къошулуп: жюз чакълы, эки жюз тенгли, беш-алты дегенлей; 3) бериучу болушдагъы санчы санаугъа жууукъ деген сонгура ат къошулуп: оннга жууукъ, мингнге жууукъ; 4) башлаучу болушдагъы санчы санаулагъа кем, артыкъ деген сёзле къошулуп: мингден кем, тёрт жюзден артыкъ эм д. б.
Жууукъ санауланы алларында бир деген сёз кёп жюрютюледи. Ол да аланы белгисизликлерини шарты болады: бир беш-алты, бир минг чакълы, бир жюзге жууукъ.
Жууукъ санауланы орунларына бир ненча деген белгисиз алмаш эм бир талай, бир къауум, бир кесек, бир белек деген сёз бирлешле да кёп хайырланыладыла: 1) Жолну ёрге бир бёлек атлы озду (М.Т.). 2) Межгитни арбазына бир талай адам жыйылды (З.). 3) Бир ненча кюнден биз ишге чыгъарыкъбыз (К.ж.).
Тюрленмей келселе, жууукъ санаула айтымда айгъакълаучуну бла хапарчыны къуллукъларын толтурадыла: 1) Мюлкню маллары эки мингнге жууукъдула. 2) Бу жумушну тамамларгъа эки-юч ай керекди.
Кёп, аз, жарты, жарым деген сёзле
Быланы юслеринден энчи айтырчады. Кёп, аз деген сёзле тилни къайсы кесеклери болгъанларыны юсюнден тюрлю-тюрлю оюмла тюбейдиле. Тюрк тиллени грамматикаларыны асламында ала сёзлеулеге саналадыла. Орус тилге жораланнган талай илму ишде уа аллай магъаналы сёзлеге белгисиз санчы сёзле дейдиле. Кертиди, ала белгисиз санны кёргюзтедиле. Ол а санауну баш шартларындан бириди. Бусагъатдагъы синтаксис ишледе ала къурагъан хапарчыла ат хапарчыла болгъанларын айтадыла. Аны тюзлюгюн бу затлада кёребиз. Санаулача, кёп эм аз деген сёзле болушлада тюрленедиле, аланы иеликни белгилеген жалгъаулары болады, кеслери да айтымда айгъакълаучуну, башчыны, хапарчыны эм толтуруучуну къуллугъунда келедиле: Мында кёп адам ишлейди. Тауда мал кёпдю. Ол кёпню кёргенди. Керексиз хапарны азы игиди эм д. а. к. Андан тышында, бу сёзлени санаулагъа жууукълукълары ала тамамлаучу болушну жаланда жалгъаулу формасында жюрютюлгенлеринде эсленеди.
Болсада кёп, аз деген сёзле сёзлеулеге да бек жууукъдула. Биринчиден, ала, этим хапарчыны аллында келип, ишни мардасын, ёлчемин кёргюзтедиле. Экинчиден а, бир къауум сёзлеуленича, аланы тенглешдириу даражалары барды. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Азиз сенден кёбюрек биледи. Малла быйыл жайлыкъда аз кёрюнедиле. Къыш жылы болгъаны себепли, быйыл азыракъ мал аш къорагъанды. Былайда белгиленнген аслам деген сёзге да келишеди. Ол да, магъанасына эм грамматика шартларына кёре, санаугъа, сёзлеуге да ушайды.
Жарты, жарым деген сёзле «Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде» атлача бериледиле. Кертиди, ала болушлада тюрленедиле, иели жалгъаулары барды. Айтымда хапарчы, башчы, айгъакълаучу, толтуруучу да боладыла: 1) Къойланы жартысы ыстауатдан тышында къалгъандыла. 2) Саны жартыны акъылы да – жарты (Н.с.). 3) Шарау, жарты машокну башын тешди, къапчыгъын ары бошатды (Т.З.). 4) Ол окъуучуланы жартысына ыразыды.
Белгилисича, ат затны атын белгилейди, санау а – затны санын. Былайда берилген сёзле уа «бир затны экиден бири» деп ангылатыдыла. Быллай сёзле къарачай-малкъар тилде жюз, минг, миллион, миллиард деген санчы санаула бла бирге келип, затны санын кёргюзтедиле. Сёз ючюн: жарым минг къой, жарты миллион ахча, жарым жюз терек.
Бу сёз бирлешлеге эс буругъуз: алтыны жарымы, жетини жарымы. Бир талай тюрк тилледе (къумукъ, къазах, ногъай, уйгъур, шор) кесекчи санаула быллай юлгюле бла къураладыла. Сёз ючюн къумукъ тилде: бешни экиси, онну еттиси. Ол а аланы санаугъа жууукълукъларыны шартыды. Андан тышында, тюрк тиллени бир къауумунда жарты, жарым деген сёзле тилни санау деген бёлюмюнде бериледиле.
Ёлчемчи сёзле (нумеративле)
Айгъакълаучуланы къуллукъларында келген санауланы айгъакъланнган сёзлери боладыла. Ала асламында ёлчемчи сёзледиле (нумеративле). Ол сёзле айтымда санауланы бла саналгъан затланы белгилеген сёзлени араларында жюрютюледиле. Къарачай-малкъар тилде аллай сёзле иги кесекдиле.
Баш деген сёз хайыуанланы эм бир къауум битимлени санагъанда хайырланылады. Сёз ючюн: Бузоуланы санап, сау бузоулагъа ёлгенлени санларын къошсакъ, бир баш кем чыгъа эди (С. А.). Жашчыкъ бахчадан тёрт-беш баш хобуста келтирди («Шуёхлукъ»). Бу сёз дагъыда юйюрню адамларын белгилегенде жюрютюледи. Ол кезиуде аны асламында -лы жалгъауу болады: Сиз энди беш башлы болгъансыз.
Уя къанатлыланы белгилейди: Ынна энди тёрт уя тауукъгъа иеди.
Бир къауум ёлчемчи сёз бахчачылыкъ ишни юсюнден хапарлагъанда тюбейди. Юлгюге тахта, бараза деген сёзлени келтирирге боллукъду: Асият жыл сайын эки-юч тахта нашагъа, аллай бир да быхыгъа къарайды. Аминат бахчадан он бараза картофну тёбе этип чыкъды.
Къауум асламына экишер жюрютюлген затланы санагъанда хайырланылады. Сёлешиу тилде аны бла бирге пара деген сёз да эшитирге боллукъду Юлгюле: Мени къышха эки къауум чуругъум барды. Анасы жашына эки пара аякъ кийим алып берди.
Бюртюк къылкъылы эм бир къауум башха битимлени урлугъун, кёгетин, жемишин белгилейди. Ала, бюртюклери кёп болгъанлары себепли, саналгъан этедиле: беш бюртюк арпа, он бюртюк тюй, жыйырма бюртюк нартюх эм д. а. к.
Капек, шай, апасы, къара сом, сом, тюмен деген сёзле ахчаны ёлчемин билдиредиле: Мен санга юч минг сом борчлума. Тюкенчи къызчыкъгъа юч апасы къайтарды.
Бир-бир тюрк тилледе, сёз ючюн, татар тилде, яшьлек, айлык, еллык деген сёзлени ёлчемчилеге санайдыла. Нек дегенде ала затны жыл санын, жашауун белгилейдиле. Бизни тилибизде кюнлюк, айлыкъ, жыллыкъ, жашар деген сёзле, санчы санаулагъа къошулуп, затны жыл санын, жашауун белгилеген къош сыфатла къурайдыла. Юлгюле: бешкюнлюк, ючайлыкъ, алтыжыллыкъ, экижашар эм д. а. к. Была ёлчеуню заман бла байламлы билдиредиле. Магъана жаны бла ёлчемчи сёзлени бир ненча къауумгъа юлешебиз:
а) затны узунлугъун, кенглигин, энин эм д. а. к. ёлчемлерин белгилеген сёзле: дециметр, сантиметр, метр, километр, къары, къарыш, аршын, къулач, къычырым, чакъырым, бёрс, атлам. Юлгюле: Элни ауузуна элли аршин къумач жетмез (Н.с.). Ол юйню тёрт да жаны бирер къычырымдыла («Нартла»). Ол къолташны эки жыйырма бёрсге атады («Нартла»). Аппа бешкъарыш чалгъысын тишей турады. Тёбен Чегемден Нальчикге дери эки жыйырма километрден артыкъды;
б) затны ауурлугъун белгилеген ёлчемчи сёзле: грамм, килограмм, центнер, тонна, батман, пуд. Юлгюле: Бир батман алтынынг болгъандан эсе, бир аякъ жеринг болса игиди (Н.с.). Окъну ауурлугъу эки гёренке болургъа керекди. («Шуёхлукъ»). Быйыл сабанчыла хар гектардан оналты центнер будай алгъандыла (К.ж.);
в) суусун затланы ёлчемлерин белгилеген сёзле: жарым литр, литр, уртлам, къашыкъ, чолпу, табакъ, чёмюч, челек, гысса, гоппан, аякъ, къазан, гыбыт, дугосук эм д. а. к. Юлгюле: Шапа жашлагъа бирер чёмюч шорпа келтирди (Г.Б.). Нартла ючюшер гоппан аякъ боза ичдиле («Нартла»).
г) жерни ёлчемин белгилеген сёзле: гектар, десятина эм д. а. к. Юлгюле: Тууугъан жерине къайтханлы да, Ахия минг гектарла бла сабанланы тирлигин жыйгъанды («Шуёхлукъ»). Бизни жер юлюшюбюз тёрт десятина болады («Шуёхлукъ»);
д) биченни ёлчемин белгилеген сёзле: батан, лыппыр, гебен, тиш, аракъ, антау, жюк, черен. Юлгюле: Быйыл колхозчула он аракъ бичен хазырлагъандыла (К.ж.). Черени болмагъанны антауу да болмаз (Н.с.). Кесине гебен эталмагъан элге черен эте эди (Н.с.). Жашла жыйырмашар батандан лыппырланы терк окъуна къурашдырдыла.
е) халыны, къумачны ёлчемлерин белгилер ючюн топ, матау деген сёзле хайырланыладыла: Ол юйге эки топ къумач келтирди («Шуёхлукъ»). Анасы къызына беш-алты матау жюн халы хазырлады («Шуёхлукъ»).
Ёлчемчи сёзле быладан тышында да эркин тюбейдиле. Алагъа къабым, жутум, тамычы, туурам, уууч, тутум эм башха сёзлени санаргъа болукъду. Бу сёзле кесек затны белгилейдиле. Юлгюле: Азрет эки туурам гыржындан башха жукъ ашамады (М.Т.). Юйде бир тамычы суу къалгъанды.
Ёлчемчи сёзле, санаулача, атны аллында келип тюрленмейдиле эм айтымда айгъакълаучуну къуллугъун толтурадыла: Ол, сюйгенин излеп, эки къауум аякъ кийим тауусду (Жом.). Темуркъа юйюне эки къапчыкъ ун келтирди (А.Х.).
Айгъакъланнган сёзсюз келселе, ёлчемчи сёзле болушлада тюрленедиле, алагъа иеликни белгилеген эм башха сёз тюрлендириучу жалгъаула да къошуладыла: Быйыл хазырлагъан биченин Аслан къарындашына келтирди (Ш.). Алай эте, атлыла эки къычырымны бардыла (Жом.).
Ёлчемчи сёзле айтымда толтуруучуну, башчыны, болумну, хапарчыны къуллукъларында да жюрютюледиле: Былайдан бизни къошха дери бир-эки километр болур (К.ж.). Ичлери ундан толгъан машокла алайдан терк окъуна къоратылдыла (З.). Бу челекде сегиз литр сют барды (Ш.). Нартла дугосукларын суудан толтурдула («Нартла»).
Санауланы тилни бирси кесеклери бла байламлыкълары
Санаула тилни бирси кесеклеринден къураладыла. Болсада аланы болушлукълары бла тилни башха кесеклери да эркин къураладыла: бирик, бирге, жетиайлыкъ, жюзаякъ, бешатар, бешбармакъ эм д. а. к.
Бир-бир санауланы кеслерини баш магъаналарындан башха магъаналары да барды. Былайда бир деген санауну юсюнден энчирек айтырчады. Ол санау быллай магъаналада жюрютюледи:
-белгисиз артикльни къуллугъунда жюрютюледи: Терекле кеслери уа бир уллу сууну сериуюнюнде татыулу шууулдайдыла (З.Ж.);
-кючлендириучю кесекчикни къуллугъунда жюрютюледи: Ол адам тюйюлдю, не эсе да бир ташжюрекди (Б.И.);
-тилекни кёргюзтеди: Ы маржа Аслан, китабынгы бир бер;
-айырыучу байламны къуллугъун толтурады: Бир къар жауады, бир жауун жауады (М.Т.);
-къош алмашланы эм сёзлеулени къурауда хайырланылады: бир ненча, бир талай, аллай бир, бираз, бир ауукъну эм д. а. к.
Биреу деген санау къауумну белгилейди. Ол атны къуллугъун толтурады эм белгисиз алмаш болады. Юлгюле: Биреуню тёрюнден кесинги эшик артынг игиди (Н.с.). Биреу Солтанны къолундан китабын тартып алды (Б.Х.).
Биреулен деген сёз да белгисиз алмашды: Биреулен бир керексиз сёз чыгъарса, жарлы тюйюлмюсе (Т.З.).
Бир-бир деген экиленнген сёз белгисиз алмаш эм сёзлеу болады: Чакъырылгъан адамла бир-бир жыйыла башладыла (Ш.М.). Бир-бир адамла гинжилеге ушайдыла (Т.А.).
17-чи иш. Бу айтымлада санауланы табыгъыз. Аланы магъана аны бла къауумлагъа юлешип жазыгъыз.
- Бир уругъа эки кере сокъур да кетмейди (Н.с.). 2) Бешге баш болгъандан онбешге аякъ болгъан къолайлыды (Н.с.). 3) Алтмышынчы жыллада илмугъа кёп малкъарлы алим келгенди. 4) Алайда адам башындан бешишер сом берирге оноу этдиле (Э.О.). 5) Ол алтауланны барысыны да саууту барды (Э.О.). 6) Жыйырма чакълы атлысы бла Элмырза тёбен элге кетди (Къ.Д.) 7) Жетеу биреуню сакъламайды (Н.с.). 8) Сагъат тёртге айырыучуланы тёртден ючюсю къол кётюрюп бошагъанды. (К.ж.). 9) Бир сауну экиден бирин къоратсанг, экиден бири къалады. 10) Сагъат бир бешлеге арбаз къонакъладан толду. 11) Бу ишни тамамларгъа бизге беш-алты жаш керекди. 12) Жашла жолну алтаулан болуп келедиле (Х.М.). 13) Алты къапса, эр тояр, алтмыш къапса, ат тояр (Н.с.). 14) Жанибек элни хар юйюнден бирер адамны сабаннга атландырды (Г.Б.). 15) Жети жерде жетеуленча солуйма, жети айны жети жаудан къоруйма. (Ш.). 16) Жюз адам ишлегенни бир адам аяр (Н.с.). 17) Къыркъ киши - бир жанына, къыйыкъ киши - бир жанына (Н.с.). 18) Жашла ишлери ючюн жюз мингишер сом алдыла. 19) Къулийланы Къайсын бир минг тогъуз жюз онжетинчи жылда туугъанды. 20) Экини экиге къошсанг, тёрт болады.
18-чи иш. Бу айтымладан санаулары болгъан сёз тутушланы жазып чыгъарыгъыз. Алада бойсуннган сёзлени баш сёзлеге къалай бойсуннганларын айтыгъыз.
1) Ол хар къойдан биришер къозу, ючюшер килограмм жюн алады. 2) Азретни юч жашы бла эки къызы барды. 3) Минг къайгъы бир борчдан къутултмаз (Н.с.). 4) Сегиз ийнек асырама да, семиз ийнек асыра (Н.с.). 5) Сегизден он кёпдю. 6) Билеги кючлю бирни жыгъар, билими кючлю мингни жыгъар (Н.с.). 7) Сизни халжарда беш тууар тагъылады. 8) Бир жылгъа къоян тери да чыдайды (Н.с.). 9) Хаар элде бирер ёгюзюнг болгъандан эсе, бирер танышынг болсун (Н.с.). 10) Бюгюн биринчи дерсни жангы устаз берликди. (Т.А.). 11) Алыучугъа алтау аз, бериучюге бешеу кёп (Н.с.). 12) Мен ол оноуланны барысын да таныйма. 13) Ючню тёртге къошсанг, жети болады. 14) Азизни жюзге жууукъ къою барды. 15) Энди ол оноуланнга башды. 16) Ондан жыйырма кёпдю. 17) Ол экиси жыйындан ажашхандыла. 18) Ол къойланы экисин къурманнга кесерге керекди. 19) Бу китап он миннге сатылады. 20) Сени излей, мен бери тогъуз кере келгенме.
19-чу иш. Бу айтымланы окъугъуз. «Бир» деген сёз алагъа не магъана къошханын айтыгъыз.
1) Таубатыр, жанындан бир къагъытны чыгъарып, неле эсе да жазды. (Х.О.). 2) Ол адам тюйюлдю, не эсе да бир ташжюрекди. (Б.И.). 3) Сокъургъа кече да, кюн да бирди (Н.с.). 4) Бизни тилибиз, къадарыбыз да бирди (Э.О.). 5) Ы маржа, китабынгы манга бир бер. 6) Бизни ийнек челек бла бир сют береди. 7) Мени санга бир айтырым барды. 8) Бир абыннган минг сюрюнюр. (Н.с.). 9) Орамны къыйырында бир ненча атлы керюндю (Х.С.). 10) Бир да ыспасым жокъду келгенинге. 11) Узакъда, бийик тауланы артында, бир хан жашап болгъанды (Жом.). 12) Бусагъатда таулада бир жауун жауады, бир къар жауады.
20-чы иш. Бу айтымда санауланы сёзле бла жазыгъыз.
1) Уллу Ата журт уруш 1945 жылда бошалгъанды. 2) Бизни классда 15 адам окъуйду. 3) Манга 6-7 минг сом керекди. 4) 1,5 2 къошсанг, 3,5 болады. 5) Сёлешгенлени 3/4 санга къажау сёлешгенди. 6) Нальчикден Огъары Чегемге 75 километрди. 7) 1 0,5 къоратсанг 0,5 болады. 8) Бизде 250 жууукъ ууакъ аякълы барды. 9) Сагъат бир 12 арбазгъа къонакъла жыйылдыла. 10) Мен жашлагъа 15, 25 алмадан юлеширикме.
21-чи иш. Бу айтымланы синтаксис жаны бла тинтигиз. Алада тюбеген санауланы морфология жаны бла айырыгъыз.
I
1) Былайдан а бизни элге энтда да бир алтмыш къычырым барды (Ш.). 2) Раузатны бла Рамазанны сабийлери бешдиле. 3) Дорбунда жаралыла бешеулендиле. 4) Сабанчыла быйыл хар гектардан алтмышышар центнер нартюх жыйгъандыла. 5) Мен аллай бир таулу элде туугъанма, Революциягъа алты кюн къалып (Къ.Къ.). 6) Бир кюнню нёгер болсанг, минг кюнню салам бер (Н.с.). 7) Бешге баш болгъандан эсе, онбешге аякъ болгъан къолайлыды. (Н.с.) 8) Мени иш хакъым беш жюз минг сом болады. 9) Абидатны жазма творчествосу жыйырманчы жыллада башланнганды (Б.А.). 10) Эки жыйырма чакълы атлысы бла Адик тёбен элге кирди. 11) Кесек заманны ичине Сарыбийни сагъышлары жюз тюрлю бола эдиле (Э.О.). 12) Хар элден жюзюшер адам къурап, бир оноугъа сыйындыргъандыла (Къ.Д.). 13) Маллагъа къараучула жетмиш адам боладыла. (Э.О.) 14) Классда хар тизгинде жетишер парта барды. 15) Жетинчи классны бошап, жаш Нальчикде училищеге барады (К.Х.). 16) Къыйынлы жети элни сагъышлы этер. (Н.с.). 17) Адемей жетеуленнге берген кесаматын журналдан окъуп, барына да эшитдирди (Х.О.). 18) Сени герохунгда жети окъ барды (Г.Б.). 19) Жети ёлчеле да, бир кес (Н.с.) 20) Бешеу болуп жолну сакълайбыз (К.ж.).
II
1) Бирер акъ халатны кийип, къызла ийнек сауаргъа хазырланадыла (Ш.). 2) Жашла жолну оноулан келедиле (Х.М.). 3) Алтынчы кюн Сосурукъ эмегеннге келеди. 4) Ишчиле хар кюнлерине жыйырмашар минг сом алдыла. 5) Алтыны алтыгъа къошсанг, онеки болады. 6) Ондан жыйырма кёпдю. 7) Жыйылыугъа келген адамла жюзге жетедиле. 8) Бу кёлекни уа жюзден азгъа бераллыкъ тюйюлме. 9) Сегизден ючюсюне сегизден бешисин къошсанг, бир сау болады. 10) Сегизни ючюсюнден эсе, алтыдан бешиси асламды. 11) Биреулен ишлеп, биреулен а ашап турургъа жарамайды. 12) Ала (малла) жыйырма-жыйырма бешге жууукъдула. 13) Сизни гебенлеригиз жыйырмадан кем тюйюлдюле. 14) Залиханланы Чокка бир жюзден артыкъ жыл жашагъанды. 15) Азиз Асхатны он-онбеш жыл таныйды. 16) Бу машокну юч жыйырма чакълы килограмм ауурлугъу барды. 17) Лауданны бизге тогъуз-он тюмен чакълы берлиги барды. 18) Исмайыл эришиуде биринчи болгъанды. 19) Хар кимге китапладан ючюшер жетерикди. 20) Быйыл бизни малладан тёртюсю къорагъанды.
III
1) Къойчула хар жюз ана къойдан сексен къозу алыргъа айтадыла (З.). 2) Энди сиз чабышыуда алгъа келген юч затдан сайлагъанын алсын, экинчиге келген экинчисин, артха келген а къалгъан затны алсын, - деп, эмегенлени юч кюнлюк жыяу жолгъа жиберди. 3) Ол кеси да, жашчыгъына сегиз жыл болгъанда, дуниядан кетгенди (М.Т.). 4) Нартла аланы жыйырма бла жети кюн, жыйырма бла жети кече излегендиле. 5) Эмегенле жети-сегиз жюз жыл жашай эдиле. 6) Адилгерий китапладан онусун бир жанына салды. 7) Битеу эсин салып, ол экинчи классгъа къарайды (Т.А.). 8) Бюгюнлюкде мюлкде къара къойладан тёрт мингден артыкъ мал барды (З.). 9) Экиси да эмегенни юйюне бардыла. 10) Анда тууарла жыйырма бла бир сау беш процентге неда эки жюз элли алтыгъа аз болгъандыла (З.). 11) Ала чабырларыны ичлерине бирер гебен биченни салып, алай кийгендиле. 12) Сакийнат алайда экеуленни эследи. 13) Бёзюланы Исмайыл бу эришиуледе биринчи болгъанды (З.). 14) Мени жарсыуларым ючдюле (Х.Ж.). 16) Экини экиге керелесенг, тёрт болады. 17) Быллай эришиуле бизни республикада тёртюнчю кере бардырыладыла (З.). 18) Салихни атлары бюгюнлюкде жыйырмагъа жууукъдула (М.Т.). 19) Жетеулен жети жерге тохташдыла (З.). 20 Былайда бешеуленнге ингирге дери иш барды (З.).
IV
1) Онеки айгъа ол, ёсюп, нарт батыр болгъанды. 2) Ол, сютню иче туруп, ай жарыкъда эки кёзюн къыздан бурмай турады. 3) Сабанчыла жерлерини ючден бирине будай сепгендиле (З.). 4) Бир-бир мюлкледе аланы саны жюзге, андан да кёпге жетеди. (З.). 5) Былтыр жюз элли алты фатар, алты жюз элли минг сабий окъурча жери болгъан бир школ, тёрт жюз адам сыйынырча культура юй ишленирге ахча берилгенди (З.). 6) Арт эки-юч жылны ичинде ала ол ишлени кеси кючлери бла тамамларгъа кюрешедиле. (З.). 7) Жетмишинчи жылланы литературасы арт тёрт-беш жылда айныгъан литературадан башхады (Т.З.). 8) Мусса жыйгъанладан къыркъгъа жууукъ материал бюгюн да ол музейде сакъланнганды (М.Т.). 9) Байланы он процентини файдалары жарлыланы он процентини файдаларындан эсе жыйырма кереге кёпдю (З.). 10) Ючюсю да, бара кетип, юч жол айырылгъан жерге жетдиле. 11) Битеулю бюджетден бу ишге жыйырма бла жети сау тёрт миллиард доллар бёлюнюрюкдю (З.). 12) Хар бирибиз ючюшер кере атдыкъ да, бирибиз да хорлаялмадыкъ. 13) Аладан ючеулен экинчи сменнге ишлерге кетдиле (З.). 14) Россейни аскерини саны эки миллионнга жууукъду (З.). 15) Дорбундагъы жаралыла бешеулендиле (Э.О.). 16) Бу саугъа сизни сатырда экинчигеди (З.). 17) Аллах айтса, тёртден-бешден бири болур (З.). 18) Ол байтал тогъуз жылдан бир тай тапханды (Жом.). 19) Азретни жанын къыйнагъанла ол экисидиле (М.Т.). 20) Асхатны бригадасындагъы ишчиле онеки боладыла (З.).
СЁЗЛЕУ
Сёзлеуню тинтилиуюню тарыхындан
Къарачай-малкъар тилде сёзлеуню тинтилиую жыйырманчы ёмюрню аллында башланнганды. Сёзлеуню грамматика-магъана жаны бла энчиликлерин, синтаксис къуллукъларын Алийланы У.Б. Алийланы У.Д., Байрамкъулланы А.М., Байрамкъулланы У. Д., Гузеланы Ж. М., Боровков А. К., Филоненко В.И., Караулов Н.А. эм башхала кеслерини грамматикаларында бла башха илму статьяларында ачыкъларгъа кюрешгендиле. Болсада быланы ишлеринде сёзлеуню энчиликлери толу ачыкъланмагъандыла. Бу кемчиликни кетериуге Гочияланы С.А. уллу себеплик этгенди. Ол 1973-чю жылда тилни бу кесегине жоралап энчи монография иш жазгъанды. Аны жазгъан затлары 1966-чы жылда къарачай-малкъар тилде, 1976-чы жылда уа орус тилде басмаланнган грамматикаларыбызны мурдоруна тюшгендиле.
Гочияланы С.А. сёзлеуге кёп тюрлю жаны бла къарагъанды. Аны монография ишини баш энчилиги тилни бу кесегине тюрк тиллени тарыхлары бла байламлы тинтилгениндеди. Андан тышында, сёзлеуле тилде къалай къуралгъанлары, ала магъана жаны бла къаллайла болгъанлары эм айтымда не къуллукъну толтургъанлары да толу ачыкъланнганды.
Сёзлеулени къуралыу жаны бла энчиликлерин Бёзюланы А.Ю. да тинтгенди. Аны ишлеринде асламына сёзлеуню морфология эм синтаксис мадар бла къуралгъанларын тынгылы даражада Ахматланы И.Х. кесини илму эм окъуу-методика ишлеринде ачыкълагъанды. Ол ишледе сёзлеу айтымда болумну бла хапарчыны къулукъларында келгенлерине, айтымны бу членлери къалай байланганларына бегирек эс бурулгъанды.
Ат айтымланы форма-магъана жаны бла энчиликлерин тинте, Кетенчиланы М. Б. да айтымны хапарчысыны (предикатыны) къуллугъунда къаллай сёзлеуле келгенлерин, ала айтымны магъанасына не къошханларын тохташдыргъанды.
Сёзлеуню баш энчиликлери
Сёзлеу тилни энчи кесегиди. Ол айтымда этилген ишни, халны тюрлю-тюрлю шартларын кёргюзтеди. Башха тюрлю айтханда, сёзлеуле ишни къалай этилиннгенин (акъырын ишле, терк бар, иги окъу), аны мардасын (кёп жаша, аз ойна, саулай ал), орунун (ёрге чап, огъартын кел), не заманда тамамланнганын (тамбла жаз, жай чал, къыш уч), сылтауун (амалсыздан аша, заманны бошуна ётдюр) белгилейдиле.
Бирси тюрк тилледеча, къарачай-малкъар тилде да сёзлеуле тилни башха кесеклери бла, бютюнда ат кесеклери бла, къаты байламлыдыла, алагъа бир талай затха кёре жууукълукъ эсленеди. Алай сёзлеуню аладан аны лексика магъанасына, морфология шартларына, синтаксис къуллукъларына кёре айырыргъа боллукъду.
Морфология жаны бла къарагъанда, сёзлеу тилни тюрленмеучю кесегиди. Айтымда тюрленмей келип, сёзлеуле болумну къуллугъун толтурадыла. Ол кезиуде асламына этимге къысылып жюрюйдюле: жаяулай бар, ёрге ёт, ачыудан кюл, ариу жаз. Бир-бирде сёзлеуле хапарчы сёзлеге къысылып келедиле: Бюгюн бар, тамбла жокъ.
Тарых бла байламлы сёзлеулени эки къауумгъа юлеширге боллукъду: тамыр сёзлеуле эм къуралгъан сёзлеуле.
Тамыр сёзлеулени бусагъатдагъы къарачай-малкъар тилде морфемалагъа юлешир онг чыкъмайды, аланы бир тюрлю жалгъаулары жокъду. Кеслери да, лексика магъаналарына эм грамматика шартларына кёре, хар заманда сёзлеу магъанада хайырланыладыла. Аллай сёзле тилибизде артыкъ кёп тюйюлдюле: энди, эртте, кече, кюндюз, терк, аз, кёп, алас, бек эм д. б.
Къарачай-малкъар тилде сёзлеулени асламысы къуралгъан сёзледиле. Тилде морфология мадар эм сёзлеулениуню хайырындан къуралгъан сёзлеуле кеп тюбейдиле. Морфология мадар бла ала атладан, этимледен, сёзлеулени кеслеринден да къураладыла: тюркча, огъартын, жашыртын, саулай, бери, ары. Тилде сёзлеуленнген сёзле да иги кесекдиле. Сёзлеуленнген атланы (тышында, кючден, жайда), сыфатланы (бошуна, керексизге, амалсыздан), алмашланы (анда, мында), санауланы (бирге), сёзлеулени кеслерини (бираздан, кёпден) тюрлю-тюрлю грамматика формалары, сёз тутушла (бюгюн, быйыл, бюгече, бюрсюкюн), сонгура бирлешле да (андан ары, жыл сайын, таннга дери) этедиле.
Сёзлеуле тилни башха кесеклерине да кёчерге боладыла: Сора ол къошха кетди. Андан сора муну киши ангыламайды. Ол бери не заманда келди сора? Сора деген сёз биринчи айтымда сёзлеудю, экинчиде – сонгура, ючюнчюде уа – кесекчикди. Аз болгъанлыкъгъа, быллай юлгюле дагъыда тюбейдиле.
Къуралыуларына кёре, сёзлеуле бош эм къош сёзлеуле боладыла. Бош сёзлеулеге къарачай-малкъар тилде ары, бери, терк, акъырын, саулай, кючден, керексизге, толусунлай, бирге, башкирча, энишге дегенча сёзле саналадыла. Ала бир тамырлыладыла.
Къош сёзлеуле асламына бир лексика магъанада келген эки сёзден къураладыла. Сёз ючюн: бюгече, терк окъуна, танг аласында, кюн сайын, замансыз заманда, кючден-бутдан, къош-къош, экеу-экеу эм д. а. к.
Сёзлеуню даража формалары
Сёзлеулени иги кесегини даража формалары бардыла. Бу шарт сёзлеулени бла сыфатланы бир бирге жууукълукъларын кёргюзтеди, нек дегенде ала экиси да тюрлю-тюрлю шартланы белгилейдиле. Болсада аланы энчиликлери да бардыла. Сыфатла затланы шартларын (иги иш, ариу къыз, аман адет), сёзлеуле уа ишни шартын белгилеген (иги окъу, ариу жаз, аман ишлеме) сёзледиле.
Сыфатлагъа омонимлик этип келген сёзлеулени къайсысыны да тенглешдириу даражалары бардыла. Сёзлеуню тенглешдириу даражасы да -ракъ/-рек жалгъаулуду: осал – ыракъ окъу, тири - рек атла, адепли - рек сёлеш, элпег – ирек бер.
Сёзлеуню айырма даражасы, сыфатча, тюрлю-тюрлю кесекчиклени неда кючлендириучю сёзлени болушлукълары бла къуралады: жюппе-жютю биле, бек уллу къычырма, аман суху келеди, эм ариу жырлайды эм д. а. к.
Даража формалары хар сёзлеуню болуп бармайдыла. Сыфатлагъа омонимлик этгенледен тышында, даража формада бир къауум мардачы эм орунчу сёзлеуле жюрютюледиле. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: берлагъ – ыракъ кел, ёрге – рек атла, алгъа – ракъ ёт, энишге – рек тюш, эм (бек) алгъа кел, кёб – юрек тур, аз – ыракъ сёлеш, бек аз бер эм д. а. к.
Cёзлеулени магъана жаны бла къауумлары
Тилни бирси кесеклерича, сёзлеуле да магъана жаны бла бир ненча къауумгъа юлешинедиле:
1. Орунчу сёзлеуле кёбюсюнде барыуну, келиуню кёргюзтген этимле бла байланып, алагъа къарайдыла. Анга кёре, орунчу сёзлеуле бир ненча тюрлю боладыла: а) ишни этилип башланнган жерин кёргюзтген неда затны къайдан келгенин, баргъанын кёргюзтген сёзлеуле (алайдан, андан, арлакъдан, башындан, былайдан, огъарлакъдан, тёбенден, тышындан): Чамалий алайдан терк кетди (Т. А.). Ёргеден тёрт-беш адам тигеледи (Ш. С.). Бу жашла бери башындан эннгендиле (М.Т.). Ахматны кёзю огъартын келген атлылагъа жетди (М.Т.); б) маршрутну неда затны къайры баргъанын кёргюзтген сёзлеуле (алгъа, артха, алайгъа, арлакъгъа, берлакъгъа, былайгъа, ёрге, энишге, узакъгъа): Аскерчиле бары да бирге алгъа тебиредиле («Шуёхлукъ»). Рамазан узакъгъады (О. К.). Элни адамлары алайгъа тебиредиле (Э. О.); в) ишни этилген жерин неда затны тургъан жерин белгилеген сёзлеуле (огъары, тёбен, анда, мында, алда, онгда, солда, алайда): Турналаны алчылары алда (Н.с.). Тау таудан – бийик, анда жашагъан – кийик (Н.с.). Тёбен бир малла эсленедиле (Г. Б.).
2. Заманчы сёзлеуле этилген ишни кезиуюн кёргюзтедиле. Аланы бир къаууму (кече, къыш, кюз, жаз) атлагъа омонимлик этедиле. Иги кесеги сёзлеуленнген сёз бирлешле, сёз тутушла, атны сёзлеуленнген грамматика формаларыдыла (быйыл, бюгюн, бюрсюкюн, бюгече, танг аласында, эрттенликде, жайда, къышда, къышха эм д. а. к.): Мен сизни элге быйыл келгенме (Т. А.). Бюгече Къасым кесини ишчи нёгерлерин да алып келгенди (Б. Х.) Жайда, къышда да ала арбаздан кетмейдиле (Т. А.). Танг аласына тауда бегирек сууукъсуратыучуду («Заман»).
3. Сылтаучу сёзлеуле ишни не сылтау бла этилгенин кёргюзтедиле (амалсыздан, адыргыдан, бош, бошуна, ёчкеге, ётюрюкге): Адыргыдан Мариям чыракъ жандырды («ШуЁхлукъ»). Асият амалсыздан, не этерге билмей, арбазгъа ташайды («Заман»). Къарашауай а, ёчкеге, аланы танымагъан кибик этди («Нартла»).
4. Муратчы сёзлеуле ишни не мурат бла этилгенин кёргюзтедиле: Найыпхан келечилеге ачыугъа окъуна чыкъса уа, келгенлерича кетерле (Т. З.).
5. Ёлчемчи (мардачы) сёзлеуле ишни мардасын, ёлчемин кёргюзтедиле (аз, кёп, битеуюнлей, къалдырмай, такъыр, хыйсапсыз эм д. б.): Кермахан болгъан ишни битеуюнлей айтды (Г. Э.) Къонакъ аз олтурур, кёп кёрюр (Н.с.). Быллай сёзлеулени магъаналарында кёп тюрлю сёз бирлешле да жюрютюледиле (бир талай, бир кесек, быллай бир эм д. а. к.): Жашчыкъ къошда бир кесек кечинди (М.Т.). Азизни быллай бир ишлерге эсинде да жокъ эди («Шуёхлукъ»).
6. Халчы сёзлеуле ишни тюрлю-тюрлю халларын кёргюзтедиле. Ала магъана жаны бла кёп тюрлюдюле: а) ишни этилгенине багъа берген сёзлеуле (иги, аман, осал, аламат, айырмалы, ахырлыкъ, тамаша эм д. б.): Роза къолуна алгъан ишни аламат биширеди (Б.Х.). Назир чалгъан аман этмейди (З.Ж.). Ол чыпчыкъ а ахырлыкъ жырлай эди (К.ж.); б) ишни не халда, этилгенин кёргюзтген сёзлеуле (жарсыулу, къууанчлы, къоркъуулу, онгсуз, ырахат эм башхала): Солдатдла жарсыулу ышарадыла (О. К.). Сабийле къууанчлы сёлешедиле (К.ж.); в) адамны къайсы тилде жазгъанын, сёлешгенин кергюзтген сёзлеуле (абазача, абхазча, къыргъызча, тюркча эм д. а. к.): Фатимат тюркча аламат ариу жырлайды. Малкъарлыланы бир къаууму къыргъызча сёлеше биледи; г) адамны бир затдан, этген ишинден ангыламын кёргюзтген сёзлеуле (сагъышсыз, оюмлу, оюмсуз): Тели сагъышсыз сёлешир (Н.с.). Азрет хар заманда оюмлу сёлешеди (К.ж.) эм д. а. к.
Халчы сёзлеулени иги кесеги сыфатлагъа омонимлик этип жюрюйдюле. Аланы магъана жаны бла кёп тюрлю болуулары аны бла байламлыды.
Сёзлеулени синтаксис къуллукълары
Сёзлеулени синтаксис къуллукълары асламына аланы лексика-грамматика энчиликлерине кёреди. Ала ишни тюрлю-тюрлю шартларын белгилейдиле. Айтымда этимге къарап келедиле, аны себепли асламына болумланы къуллукъларын толтурадыла. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёребиз: Жай къыйналгъан къыш солур (Н.с.). Омар устазны сёзлерин бек дурус эшитеди (Г. М.). Мустафир тау жолчукъ бла ёрге кетди (Т. З.). Таулу къартла не заманда да кёп сёлешмегендиле («Заман»). Энди уа Гемуда ёчкеге акъсайды («Нартла»). Жашла бери жаяулай келгендиле. Алайды да, сёзлеуле айтымда кёбюсюнде заманчы, орунчу, мардачы, сылтаучу, халчы, муратчы болумланы къуллукъларында жюрюйдюле. Сёзлеу магъана жаны бла къаллай болса да, андан къуралгъан болум да ол магъанада келеди. Къарачай-малкъар тилде сёзлеуле хапарчыны къуллугъунда да жюрютюледиле. Ол кезиуде айтымны саулай магъанасы аны хапарчысыны магъанасы бла къаты байламлы болгъанын кёрюрге боллукъду. Юлгюле: Бизни малларыбыз былайдадыла (Ш.М.). Душман Харьковха жууукъдады (Э.О.). Межгитни арбазында халкъ кёпдю (Г.Б.). Бизге ишден кетерге алыкъын эрттеди (К.ж.) эм д. б.
22-чи иш. Бу айтымлада сёзлеулени табыгъыз. Аланы магъана жаны бла къауумлагъа юлешигиз.
I
1) Кёпден кёп ёлюр, аздан аз ёлюр (Н.с.). 2) Къарт къоншум айыпсыз къылады къуллугъун (О. К.). 3) Жаш не заманда да айырмалы ишлегенди (Г. М.). 4) Аз сёлешсенг да, акъыллы сёлеш (Н.с.). 5) Энди айыу акъырын жюрюп башлагъанды (Ш.). 6) Каусар алай айтханда, Юсюпню бутлары къыркъылгъанча болдула (Ш. М.). 7) Чамалийни таныгъаны бла ышаргъаны тенг болуп, алайдан кетди (Т. А.) 8) Жарлы азыгъын алгъа къабар (Н.с.). 9) Уллу сёлешме да, уллу къап (Н.с.). 10) Жай ишлеген къыш ашар, ишлемеген кюч жашар (Н.с.). 11) Алыкъа хар зат алдады (З. Ж.). 12) Сюйюу бир кюйдюрген жюрек экинчи кере адамгъа аллынча хазна ачылмаз (Г. И.). 13) Тюз да ингир болгъанлай, Сафар, бёркюн башына алчи кийип, ныгъышха жетиучю (Т. З.). 14) Назир чалгъан аман этмейди, алай чалгъысына терк-терк къалакъ этеди (З. Ж.). 15) Жаш ишин бегимли, ахшы тындырады (К. Ш.). 16) Танг атып, таш агъач да белгили танылып башлады (Къ.Д.). 17) Бишген ханс талада берекетли чайкъалады. 18) Тиширыула, берлакъ тепчип, сёзге къулакъ салдыла (Т. З.). 19) Бушуу келсе, бирге жилярбыз (Б. И.). 20) Устазла, бирем-бирем кирип, акъырын олтурдула (Х. О.).
I I
1) Элни халкъы, уллу гитче да къалмай, алайгъа жыйылгъан эдиле (Э. О.) 2) Алайлай ат, элгенип, бир жанына секиргенди (К. Х.). 3) Ибрахимни башы къайнайды, кёлю аман этеди, кёзлери алас кёредиле (Г. Б.). 4) Алгъын ма бу тарны ичи бла Уллу Къарачайгъа, Тебердиге, Тау артына жюрюп болгъандыла (Т. А.). 5) Узакъда ийнар айтхан къызланы тауушлары аз-буз эшитиледи. 6) Аз сёлешген къайгъысыз турур (Н.с.).7) Жашланы алдады иги умутлары (Къ. Къ.). 8) Классыгъыз асыры иги окъугъандан, бюгюн аман ыразы этгенди (Ш. М.). 9) Жыйылыуда сёлешгенлени барысындан да Хамит базгъынч къычыра эди (К. ж.). 10) Хан тоханада жатады, малын багъа сатады. 11) Фахмулу адамла бирси адамладан эсе бай жашайдыла (Э. О.). 12) Осман кесини хапарын балсытып айта эди. 13) Къош да бара-бара тюзеледи (Н. с.). 14) Азретге старшина басымлы ышарды (Къ. А.). 15) Башхача жырлайдыла дуниягъа хата излегенле (Къ. Къ.). 16) Башында иш башха тюрлю болгъанды (К.ж.). 17) Бирде Бекболат правлен алына келди (Г. Б.). 18) Хар уруннган ожакъдан тютюн бирча чыгъады (Къ. Къ.). 19) Павка болгъан ишни битеуюнлей хапарлады (Н. О.). 20) Ауруудан къоркъгъан болжалсыз аурур (Н.с.).
I I I
1) Алайда Сосурукъ къыбыла таба, бирси эки нарт а кюнбатыш таба атландыла (“Нартла”). 2)Айтхан сёзлерин ким эсе да алайлай жетдиргенин билип, Хашир мууал болду (Х. О.) 3) Алайтын къошха, жайлыкъгъа баргъан арбала, машинала тохтамай жюрюп туруучу эдиле (Т. А.). 4) Алайына, билмей тургъанлайын, манга бир кере къарадынг (Ш.). 5)Ахырында тиширыуну кёзлери алас-булас кёредиле (Къ.Т.). 6) Аскерчиле бауурлары бла сюркелип, алгъа тебиредиле (Ш.). 7) Юй ишлеу тёреди къалыу баладан (М. М.). 8) Къонакъ аз олтурур, кёп кёрюр (Н.с.). 9) Турналаны алчылары алда (Н.с.). 10) Бизни футболгуларыбыз дюгерли шуёхларыбызны аман ууатдыла (Т. А.). 11) Ол энди алгъынча базгъын сёлешмей эди. 12) Жаш ол кюн нек эсе да басымсыз сёлешген эди. 13) Совет солдатла, лячинлеча, алгъа батыр тебиредиле (Ш. Х.). 14) Аслан партизанланы баш-башынча Адилгерийлары бла шагъырей этди (Г. Б.). 15) Байны биченчи жалчылары уа башха ишлей эдиле (Ш.). 16) Бегимсиз сюелген чыпын аууп кетерге къоркъуу эди (З.). 17) Берлакъдан къарасанг, атлыла иги кёрюнедиле (Ш. С.). 18) Бийик ёсген къара будай къарагъан адамны къууандырады (Ш.). 19) Илипинде суу биле-биле аз болгъанды. 20) Газетде ишлегенле бир-бир, эки-эки жыйылдыла (К. Х.).
23-чю иш. Бу фразеологизимлени жетмеген сёзлерин къошуп жазыгъыз. Ала тилни къайсы кесегини къуллугъунда жюрютюледиле?
Кёз…, кирпик…, баш…, дёрденин…, быдыры…, тамагъы…, ауузу…, кёзлери…, солууу…, аягъы…, терс…, ит…, киштикни…, эки…, жанын…, бир…, союп…, шайтанны…, жанымы…, къуйрукъсуз…, жерге…, айтханын…, адам….
24-чю иш. Бу сёзлени хайырланып, къош сёзлеуле къурагъыз. Аланы жазылыуларыны юслеринден толу хапар айтыгъыз.
Аз, алас, ала, акъырын, анда, биле, ашыкъ, башха, бир, ёмюр, ёлмей, жарты, жан, жангыз, жер, керти, кёз, кече, кючден, къара, къош, алгъа.
25-чи иш. Бу айтымлада бир бирге омонимлик этген сёзлени табыгъыз. Ала тилни къайсы кесеклери болгъанларын айтыгъыз.
I
1) Хазыр ашха терен чолпу (Н.с.). 2) Ахмат, не айтыргъа билмей, терен солуду. 3) Жаз не сепсенг, кюз аны орурса (Н.с.). 4) Жаз келди, энди кюнле жылы боллукъдула. 5) Къолу уллу – асыу, аягъы уллу – жарсыу (Н.с.). 6)Уллу сёлешме да, уллу къап (Н.с.). 7) Жютю бичакъ къыннга ёч, жалгъан сёз жаннга ёч (Н.с.). 8) Бёрю, ач болса да, жютю къарар (Н.с.). 9) Жюйрюк къымылдайдыла жашны санлары (Жом.). 10) Жюйрюк итни тюлкю сюймез (Н.с.). 11) Жылы кийим эт жылытыр, ахшы сёз бет жылытыр (Н.с.). 12) Кюнню узун таякълары жылы кёрюнедиле (Ш.) 13) Къызчыкъ, жылыны татыуун ангылап, кёзчюклерин жумуп къалгъанды (С. А.). 14) Жууукъду деп, къыйын жолну барма, узакъды деп иги жолдан къалма (Н.с.). 15) Аманны къатына жууукъ барсанг, минг тюрлю аманлыгъы жугъар (Н.с.). 16) Келин, жууукъларына барып, беш кюн туруп келди (К.ж.). 17) Арадан бир айгъа жууукъ заман озгъанды (З. Т.). 18) Мен батыр, ётгюр адамланы бек сюеме (З.Ж.). 19) Ашико ишге не заманда да батыр узалады (Ш. С.). 20) Халкъ батырланы къызыу жюреклери байрыкъ болду (М. М.).
I I
- Билимге элтген жол тикди, жууаплыды. 2) Кесини жумушуна Къасболат бек жууаплы къарагъан адамды (К.ж.) 3) Быйылгъы къыш жунчуусузду (К.ж.). 4) Бичен хазырлау жунчуусуз барады (К.ж.). 5) Жырны жумушакъ, мудах макъамы Валяны жюрегине жылы тийди (Д. А.). 6) Къарабаш ирикни жумушакъ биширди (Жом.). 7) Узунуракъ жукъа жашчыкъ ашыгъыш кирди юйге (К.Б.). 8) Бир-бир мюлкледе терекле жукъа орнатылгъандыла (К.ж.). 9) Кимни эсе да жумушакъ жизги къоллары мени ийнакълайдыла (К. Х.). 10) Эрттенлик кюн, жизги къагъып, ундурукъгъа тийгенди (Ш.). 11) Къаяда жолну къурагъанла жигер адамла болгъандыла (Г. М.). 12) Иш кёллю жигер урунады (Н.с.). 13) Хорлауну жетишимли жолу эришиу болгъанды (М. Д.) 14) Жаш, къырал экзаменлени жетишимли берип, дипломну алды (Т. Ж.). 15) Ёнкюч къууана барыр, жылай келир (Н.с.). 16) Ёнкюч беригиз ашыкъланы, мен да сизге сакъала берирме (Т. З.). 17) Азретни къарамы ётгюр эм басымлыды (К. ж.). 18) Ётгюр сёлешген Залимхан, бираз жууашып, салкъын болду (Х. О.). 19) Мустафирни акъ ажири, башын ёхтем кётюрюп, барысыны да алларында келеди (Т. З.). 20) Къарашауай бирси нартладан ёхтем болгъанды.
26-чы иш. Бу айтымланы синтаксис жаны бла, алада тюбеген сёзлеулени уа морфология жаны бла тинтигиз.
I
1) Ол къарындашлыкъ къууанчла кёп кергенди, халкъ насыбы ючюн кёп къан бергенди (О. К.). 2) Адамланы жыйып эрттен бла окъуна башладыла, жыйылыу а тюш бола башланды (К. Х.). 3) Мени бери неге деп салгъандыла? (К. Х.). 4) Айыплы жашагъандан эсе, отда кюйген игиди (Н.с.). 5) Ингирликде иш иги, эрттенликде жукъу иги (Н.с.). 6) Эртте-эртте бир элге бир адам кёчюп келгенди (Жом.). 7) Бюгюн бизни къууанч кюнюбюздю. 8) Мени атам да замансызлай адам къолундан кетди (Х. О.). 9) Ала орунларына жарашыргъа, кёк атха минип келген офицер артхаракъ тохтады (К. Д.). 10) Ёлсек, бирден ёлюрбюз (Х. О.). 11) Бусагъатха дери шум болуп келген шофёрну тили ачылды (А. С.). 12) Ол бусагъатда бизден узакъды. 13) Бир заманда Элдар эки нёгери бла жаланлай орамгъа чыкъды (К. Х.). 14) Бираздан ич юйден шыбырдаула эшитилдиле (Г. Б.). 15) Тау жайлыкъны жашиллиги ингир сайын сабий жашны жюрегин кесине тартады (К. Ш.). 16) Саулай школну сакълар ючюн, биреуню харам этиуде мен жангылыкълыкъ кёрмейме (Х.О.). 17) Арлакъда да, берлакъда да кенгеше тургъанла кёрюнедиле (Г. Б.). 18) Артдан-артха окъуугъа, билимге тартыннган сабийле азайгъандыла. 19) Ахырында адамла, жыгъал-мугъул эте, эки жанына бёлюндюле (Ш.М.). 20) Школда Чотай барындан да игирек окъуйду.
I I
1) Жерибиз – аз, кёп – ташыбыз, такъырды бизни ашыбыз (М. К.). 2) Юйню ишлер ючюн, бек алгъа аны планын салыргъа керекди. 3) Мен не къадар алгъа къызыу барсам, ол да артха ол къадар къызыу жюрюй келип, ахырында кёзюмден думп болду ( Къ. А.). 4) Ол сагъайгъанды да, жукъусу узакъгъа чачылгъанды (Х.О.). 5) Кече къарангыда бизни ким кёрлюкдю (Х.О.). 6) Олсагъатдан Сапар, секирип орунундан ёрге туруп, Хажосну аллына келди (Э.Х.). 7) Бир-бирде жулдуз, сёдегей учуп, къуйругъу бла окъгъа тухтуйла тюе, кёкде сыз тартып, къарамдан ташаяды (Къ. Д.). 8) Сени жарсыуунг бошунады: Ахмат бери тамбла келликди. 9) Бизни къошубуз жолдан бираз узагъыракъды (Х. О.). 10) Бешинчи классдан алтынчы класс кёбюрек биледи. 11) Кюн бегирек къыздырса, жолла теркирек къурурла. 12) Исмайыл бла Исса арымай-талмай ишлейдиле (З.Ж.). 13) Азамат терек тюбюнде ырахат олтурады (З. Ж.). 14) Кюз артыны сууукъ туманлары тохтамай жауунну себелейдиле (З. Ж.). 15) Мазан туугъан элине терк-терк келе туруучу эди (З.Ж.). 16) Эртте-эртте былайда бир къарт киши бла бир къарт къатын жашап болгъандыла (Жом.). 17)Жаш алайгъа жууугъуракъ келди, ол сейирге кёз аламат къарайды (Жом.) 18) Къобанны шууулдагъаны кёк ёзенни ичинде ачыкъ эшитиледи (Х.О.). 19) Ишде – артха, ашда – алгъа (Н.с.). 20) Къыз эртте окъуна узакъда, кёзкермезде, къалгъанды (Жом.).
I I I
1) Ол кюнню эрттенбласында, туура ол кюнча эрттеннгиде, эшикге чыкъгъанлайыма, биягъы жашны туура юйюбюзню къаты бла озуп баргъанын эслеп, юйге гузаба кирдим (Къ. А.). 2) Зайнаф да, бираз орунундан алгъаракъ тебип, эринчиклерин бир бирине жоппу жыяды (Къ. А.). 3) Бусагъатда мени тохтатхан кёзле уа башха тюрлюле эдиле (Къ. А.). 4) Кёпден бери жауун болмай, кюнбетде юйлени башлары замансыз саргъалып тебирегендиле (А. Х.). 5) Къыямыт, сол къолун алгъа тутуп, бармакъларын кезиу-кезиу бюклеп, санап башлады (Къ. Д.). 6) Юбиляргъа жер-жерден алгъыш телеграммала келдиле. 7) Миша менден бир курс алдады. 9)Душман энди Харькоха жууукъдады (Э. О.). 10) Танг атаргъа алыкъын эрттеди. 11) Былайда, бу кёнделен ёзенни ичинде, бек алгъа юй салгъан юйлени айтыуларына кере, сууну боюнунда уллу агъач ёсгенди. 12) Ингир алагъа биз ызыбызгъа айландыкъ. 13) Жаш, акъсап, кючден-бутдан эки атлады (Жом.). 14) Ирландияны правительствосу Ольстерде болгъан къанлы ишлени къаты терслегенди (Л. б.). 15) Тёгерекни жауун жаууп жангыртханды (К. Х.). 16) Танг аласында Сайхат жалан кёлеклей, жалан башлай чорбатха чыкъды (Ш. М.). 17) Ёрге бла энишге бара, Хасан сагъышха къалды (Т. А.). 18) Шёндю бахча ишле къыстау барадыла. 19) Малла талада ырахат отлайдыла. 20) Жаш, жукъусурап, ары-бери къымылдагъан кибик эте эди (К. Х.).
IY
1) Алийлары бизден къайда энишгедедиле. 2) Бекмырзаны эли Нарсанадан узакъ тюйюлдю. 3) Экинчи кюн танг аласына алайгъа бир уллу аскер келди (Жом.). 4) Керекли кенгден танылыр (Н.с.). 5) Айырыула жууукъ болгъанлы, радио, телевизор бла да ангылатыу ишлени кенг бардырадыла (З.). 6) Аллыбыздагъы кириш къаяла, анда кёгюрчюнле бугъадыла. 7) Насыплыны эки жууугъу бирден келир (Н.с.). 8) Тюшге дери ёмюрюнг болса, кечге дери азыкъ жый (Н.с.). 9) Сууукъдан а жаз чилледе бармагъымы тёздюрмейсе (Б. И.) 10) Чыкъда алгъа барма, чыбыкъда артха къалма (Н.с.). 11) Мында аллай акъыл жокъду: бек тынч олтуруп турады. 12) Жаз не сепсенг, къыш аны орурса (Н.с.). 13) Арт заманда юйде къонакъ кёп бола башлагъанды. 14) Бир-бирде ат сокъмакъ жолда абынады, жол жанында куртха батады, сора, пырхылдап, артха туракълайды (К. Х.). 15) Антон жукъусун кючден-бутдан аяздырды, сакъ атлай, ундуругъуну къатына келди (Г. Б.). 16) Ала кече анда къалдыла, эрттенде жолгъа чыкъдыла (О. К.). 17)Мухаммат-Амин кесини тобугъун адамыча къыздырды (А. Х.). 18) Къыямыт, не этерге билмей, адыргы сёлешип башлады (А.Х.). 19) Азрет кесин бирсиледен адеплирек жюрютеди. 20) Тамата бла, адетча, жарыкъ саламлашып, Джекшенбийни жанында чёкдюм (Г. Э.).
Y
1) Ёзден, сизнича, намыссыз ашыкъмайды, ол, сизнича, адепсиз къадалмайды (Э. О.). 2) Къыз къагъытны адресин окъуду да, терк окъуна ич отоугъа ташайды (Т. Ж.). 3) Сайхат да, адыргыдан, худурчукъ къайнатып, Муратха берди (Ш. М.). 4) Оюмсуз жюрюген амалсыз ёлюр (Н.с.). 5) Ажымлы ёлген эки ёлюр (Н.с.). 6) Радио бла Бахны музыкасы аз-аз согъулады (Къ. Н.). 7) Мени аздырыргъа къуру Азретни къайгъысы да кёпдю (Х. О.). 8) Ол, ары-бери жёбелеп айланады, баям, бир иги ушхууур хазырларыкъды. 9) Асланкъул армаулу сёлешип башлады (Жом.). 10) Алик сарычач арыкъ къызчыкъны босагъадан эшикге арсар атлай баргъанын эследи (Ш.). 11) Анда, бек артда, къызла хунаны юсюне минип турадыла (Т.З.). 12) Къуртха къатын артдан юркюр (Н.с.). 13) Алай артдаракъда мен бир жангы таурух эшитдим (Г. Э.). 14) Пландан тышында элли эки минг сом багъасы продукция артыкъ чыгъарылгъанды (Л. б.). 15) Малла, не ары, не бери барыргъа жол тапмай, бир бирлерин тюртедиле (Ш. М.). 16) Отлау асыры игиден, ийнекле сютню аслам бере эдиле (Къ. М.). 17) Асламысында хар зат Токай айтханлай этилип тургъанды (К. ж.). 18) Туугъан жерсиз иш этилмез асыулу (О. К.). 19) Жашла экиси да терлепдиле, ауур-ауур солуйдула (Т. З.). 20) Председательни кёзю жютюдю, хар нени да ахшы эслейди (Ш.).
АЛМАШ
Алмашны тинтилиуюню тарыхындан
Къарачай-малкъар тил билимде алмашланы юсюнден Алийланы У.Б., Алийланы У.Д., Байрамкъулланы А.М., Байрамкъулланы У.Д. эм башхала школлагъа деп жарашдырылгъан грамматикаларында бла окъуу пособияларында жаза келгендиле.
Тилни кесеклеринден бек алгъа илму мурдорда алмашла тинтилгендиле. Ол затха Хабичланы Ахияны жашы Магомет жазгъан энчи монография иш (1961) шагъатлыкъ этеди. Автор кесини ишинде алмашланы юсюнден тил билимде жюрютюлген тюрлю-тюрлю оюмланы ачыкълагъанды. Алмашлагъа тилни энчи кесеклеринеча къарай, ол аланы магъаналарын, грамматика энчиликлерин, сёз къурау бла байламлыкъларын тийишли даражада ангылатханды. Болсада алмашла тилни къайсы кесеклерин алмашындырып жюрюгенлерин, аланы синтаксис къуллукъларын толу кёргюзтмегенди.
Ол кемчиликлени кетериуге Ахматланы Хашимни жашы Ибрахим белгили юлюш къошханды. Ол къарачай-малкъар тилни алмашларын бирси тюрк тилледе жюрютюлгенле бла тенглешдиргенди. Алмашланы грамматика, форма-магъана жаны бла энчиликлерин эсеплеп, аланы тёрт къауумгъа юлешгенди: 1) атланы алмашындырыучу алмашла, 2) сыфатланы алмашындырыучу алмашла, 3) санауланы алмашындырыучу алмашла, 4) сёзлеулени алмашындырыучу алмашла. Андан тышында, алмашла айтымны къайсы членлерини къуллукъларын толтургъанларын, ала айтымны магъанасын ачыкълаугъа не къошханларын белгилейди.