Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Атладан къуралгъан сонгурала
Чакълы, тенгли. Бу сонгурала чакъ, тенг деген сёзлеге сёз къураучу -лы аффикс къошулуп къуралгъандыла. Асламысында марданы, тенглешдириу магъананы кёргюзтедиле: Фермада жюз чакълы ийнек сауулады. Сени чакълы мен да ишлегенме. Алимде да нёгеринде тенгли бир ахча бар эди. Сени тенгли бир ол да салгъанды юйге къыйын.
Жапылы, къарамлы, къылыкълы, сыратлы, маталлы, тюрсюнлю, халлы дегенча сёзле сонгураны къуллугъунда тенглешдириу, ушашдырыу магъаналаны кёргюзтедиле: Таш маталлы къоргъашин гырт… тёнгереп башлады. Муратчыкъ ариу къылыкълы жашчыкъды. Махмутну ариу халлы, келишимли адам болгъанына бу жол да шагъат болдукъ. Сени сыфатлы бир тыширыу орамны озду.
Сыфатладан, сёзлеуледен, алмашладан къуралгъан сонгурала
Башха деген сонгура башлаучу болушдагъы сёзню ызындан келеди эм бир затны башха затдан неда биреуню къауум адамдан айырылып, бёлюнюп тургъанын кёргюзтеди: Стол юсюнде айран бла гыржындан башха жукъ жокъ эди. Орамда эки жашчыкъдан башха адам кёрюнмейди.
Бир-бирде башха деген сонгураны орунуна башлаучу болушдагъы сёзден сора ёзге деген сонгура келеди: Шамдарий, андан ёзге сёз айтмай, челекле тюбюнде маралча сюзюле, узая кетди.
Ушаш деген сонгура бериучю болушдагъы сёзню ызындан келеди эм тенглешдириу магъананы билдиреди: Санга ушаш мен да бу жол эринчеклик этдим. Агъач ичинде бёрю улугъаннга ушаш тауушла чыгъа эдиле.
Жууукъ деген сонгура бериучу болушдагъы сёзден сора келеди эм заманны, санны, ёлчемни бир чекге жууукълашханын кёргюзтеди: Элден къошха беш километрге жууукъ жол барды. Солуула бошалыргъа эки ыйыкъгъа жууукъ заман къалгъанды. Ие малланы саны юч мингнге жууукъ болгъанды.
Къадар. Бу сонгура ишни, терк этилип къалмай, акъырын, тохтаусуз баргъанын кёргюзтеди. Къадарда деген формасы ишни къаллай бирге баргъанын, барлыгъын кёргюзтеди: Элге жууукълаша баргъаны къадар, жаш теркден терк атлай эди. Атам сау къадарда мен бир адамгъа да жалынмам.
Къажау, къаршчы. Бу сонгурала бир бирге синонимлик этедиле. Бир затны неда биреуню юсюнден айтылгъанда, аны бла кюрешир, андан къутулур ючюн не зат этилгенин кёргюзтедиле: Алгъаракъда кёп къыралланы келечилери Иракда баргъан урушха къажау митингле бардыргъандыла. Жыйылыугъа келгенлени асламысы мюлкню таматасына къаршчы сёлешдиле.
Сора деген сонгура асламысында заман, бир бирде айырыу магъаналаны билдиреди: Къой къыркъыу тамбладан сора башланырыкъды. Устаз Аминатдан сора Алимни иши иги тамамланнганын чертди.
Ары деген сонгура башлаучу болушдагъы сёзден сора келеди, заман, орун магъаналаны, ишни мардасын эм этилген чегин кёргюзтеди: Бюгюнден ары аллай ишинги кёрмейим. Мыдан ары терк-терк тюбеше турургъа керекбиз. Бери келгенден ары, санга тюбемей кеталмадым.
Бери деген сонгура башлаучу болушдагъы сёзден сора келеди эм заман магъананы кёргюзтеди: Тюненеден бери аурукъсунуп турама. Ол кюнден бери мен Алимге бек ыразыма. Бир бирде бери деген сонгура орунну да кёргюзтеди: Мен къошдан бери жаяу келеме.
Алгъа, алда деген сонгурала башлаучу болушдагъы сёзден сора келедиле эм заманны билдиредиле: Ишге кетерден алгъа, Ахмат маллагъа аш берди. Мындан алда школчуланы арасында малкъар тилден олимпиада болгъанды.
Этимден къуралгъан сонгурала
Ала деген сонгура заманны кёргюзтеди, аны бир кезиуге жууукълашханын билдиреди: Биз къошха танг аласына жетдик. Ингир ала кёкде жайылгъан къара булутла сууукъ жауунну бла бузну бизни юсюбюзге къуйдула (К. Х.).
Башлап деген сонгура заманны эм орунну кёргюзтеди: Тамбладан башлап тохтаусуз ишлерикбиз. Нальчикден башлап элге жетгинчи дери, жауун челекден къуйгъанча жауду. Бир бирде бу сонгура марда магъананы кёргюзтюп келирге да болады: Уллудан башлап гитчеге дери ары бармагъан адам къалмады. Тюкенде чюйден башлап агъачха дери болмагъан къурулуш материал жокъ эди.
Кёре деген сонгура бериучю болушдагъы сёзден сора келеди эм бир ишни экинчи ишге тенглешдирип, аны кючю бла не этилгенин кёргюзтеди: Балтаны ал урумуна кёре болур арт уруму (Н. с.). Юйде халгъа кёре, бирге жашаялмазлыгъыбызны билдик да, атабыздан къалгъан жербаш юйчюкню ортасындан эки бёлюп айырылдыкъ.
Къарап. Бу сонгура бериучю болушдагъы сёзден сора келеди, мардалау, чеклендириу магъананы кёргюзтеди: Жууургъанынга къарап аягъынгы узат (Н. с.). Анасына къарап къызын ал (Н.с.).
Таба деген сонгура баш болушдагъы атладан, иеликчи болушдагъы алмашладан, бир бирде уа бериучю болушдагъы атладан сора келеди, ишни къайры айланнганын, неге бурулгъанын кёргюзтеди, бериучю, орунлаучу, башлаучу болушланы формаларында жюрюрге болады: Къонакъла бизни таба тебиредиле. Алим алгъаракъда бахча таба озгъанды. Жашла школ табадан келе болурла.
Сонгура атла
Бир-бир атла, бериучю, орунлаучу, башлаучу болушлада келип, сонгураны къуллугъун толтурадыла. Аллай атлагъа сонгура атла дейдиле. Сонгура атланы къуллугъунда ал, ара, арт, баш, жан, ич, къат, орта, тыш, тюп, юс дегенча сёзле жюрютюледиле. Бу сёзле толу магъаналы сёзледиле, бетде, санда, болушда да тюрленедиле, айтымда энчи членни къуллугъун толтурадыла. Сонгура атны къуллугъунда келгенде уа, ала айтымны энчи члени болалмайдыла, кеслери байланнган сёз бла бирге къош член къурайдыла, лексика магъаналарын тас этип, болуш жалгъауланы (къайсы болушда келгенлерине кёре) магъаналарын толу, кесгин этип жюрюйдюле.
Сонгура атла тамырдан, ие жалгъаудан эм бериучу, орунлаучу, башлаучу болушладан бирини жалгъауундан къураладыла: аллында, арасында, башына, жанына, ичинден, тюбюнден.
Сонгура атла алларында келген сёзле бла къысылыу (аллында келген сёз иеликчи болушну жалгъаусуз формасында келсе) неда келишиу (аллында келген сёз иеликчи болушну жалгъаулу формасында келсе) мадарланы болушлукълары бла байланадыла: Ол, чабып келип, атасыны аллында школ артмагъын ача тебиреди (М.Т.). Стол юсюнде кёп тюрлю ашарыкъла бар эдиле.
Ал. Бу сонгура ат юч формада жюрюйдю: аллына, аллында, аллындан. Бериучю болушну формасында келгенде, айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны ал (бет) жанына айланнганын билдиреди: Къонакъ Ортабайны аллына будуман этип жетди (Ш.М.). Маллары келмей къалгъанла аланы алларына къараргъа жайылгъандыла.
Орунлаучу болушну формасында жюрюгенде, айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны ал жанында этилгенин билдиреди: Буюрулгъан жумушну заманында эталмагъаны себепли, жаш Ахматны аллында жерге кирлик болду (Ш.). Аны, бети тюрленип, тенглерини аллында уялгъандан, жюреги къыйналды (Ш.Х.).
-р аффиксли этимсыфат бла байланып келсе, аллында деген сонгура ат бир ишни башха ищден алгъаракъ этилгенин кёргюзтеди: Юйге киририни аллында, Алим маллагъа бичен берген эди.
Башлаучу болушну формасында келсе, айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны ал жанындан этилип тебирегенин кёргюзтеди: Сосурукъ, марап туруп, желмауузну ёшюн аллындан урду (Н.).
Арт деген сонгура атны формалары (артына, артында, артындан) ал деген сонгура атны формаларына антонимлик этедиле: Къыз, ачы къычырыкъ этип, таш артына къачды (Ш.М.). Эшик артында кимле эселе да шыбырдаша эдиле. Ач юйню киштиги жёрмеге атылгъанча, немислини артындан секирип, богъурдагъына жабышдым (Г.Э.).
Ара деген сонгура атны да юч формасы барды: арасына, арасында, арасындан. Бу формала кенглик эм заман магъаналаны белгилейдиле, ишни эки неда талай затны араларындагъы жерге бурулгъанын, аллай жерде башланнганын, аны этилген заманын эм къалайда этилгенин кёргюзтедиле: Къызчыкъ жыйрыгъын башха кийимлерини араларына салды. Кечени арасында эшик къагъылды. Экисини араларында шёндюге дери бир келишиусюзлюк болмагъанды. Чагъа башлагъан тереклени араларындан болмагъанча ариу ийис урады.
Орта деген сонгура ат да юч формада жюрюйдю: ортасына, ортасында, ортасындан. Орунлаучаучу болушдагъы форма аслам тюбейди. Бу формала да, ара деген сонгура атны формаларыча, кенглик эм заман магъаналаны кёргюзтедиле: Ахшам бла экинди ортасында сабийле сызгъыра, бузоуланы да сюре, тёгерекге ташчыкъла да сыза келедиле (Ш.М.). Найыпханны анасы Шарауну арбаздан ары ашырып, сехлени да этип, юйге киргенде, къызы, эринлери да къалтырай, отоуну тюз ортасында сюелип тура эди (Т.З.).
Баш деген атны бериучю, орунлаучу, башлаучу болушладагъы формалары бир-бирде болушлукъчу магъанада келедиле эм сонгура атланы къуллукъларын толтурадыла. Бериучю болушда айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны баш жанына айланганын билдиреди: Жашла юйню башына къанжал урургъа оноулашдыла. Дыхтауну башына булутла жыйыла башладыла. Орунлаучу болушну формасында айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны баш жанында этилгенин билдиреди: Иги эслеп къарагъанда, элни башында бир къарелдиле кёрюндюле. Бийик терекни башында бир уллу къаргъа тура эди. Башында деген сонгура ат заманны кёргюзтюрге да болады: Айны башында профсоюзланы кезиулю жыйылыулары болду (К. ж.). Башлаучу болушну формасында айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны баш жанындан этилип тебирегенин билдиреди: Ол жыл къышны башындан аягъына дери сууукъ бошламагъан эди. Жолну башындан аягъына дери ол жашха тырман этгенлей барды.
Тюп деген сонгура да бериучю, орунлаучу, башлаучу болушланы формаларында жюрюйдю: тюбюне, тюбюнде, тюбюнден. Была айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны тюп жанына айланнганын (тюбюне), ол ишни бир затны тюп жанында этилгенин (тюбюнде) неда тюп жанындан этилип тебирегенин (тюбюнден) билдиредиле: Къызчыкъ къол жаулугъун жастыкъ тюбюне сукъду. Билмей тургъанлай, таш тюбюнден къоянчыкъ чартлап чыкъды. Терек тюбюнде къызыудан бираз эс тапдыкъ.
Жан деген сонгура ат ючюнчю, бешинчи, алтынчы болушланы формаларында жюрюйдю: жанына, жанында, жанындан.
Бериучю болушладагъы форма айтымда берилген ишни бир затны тийресине, анга жууукъ жерге айланганын, алайда этилгенин кёргюзтеди: Мен, къабыр тёбелеге абына, бетим айланып тургъан жанына тебиредим (С.А.). Элни тёбен жанына да суу тартылгъанды.
Орунлаучу болушладагъы форма айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны тийресинде, анга жууукъ жерде этилгенин бирдиреди: Культура юйню мекямын элни огъары жанында ишлерге оноу этдиле. Ол эшик жанында сюелип тохтады.
Башлаучу болушдагъы форма айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны тийресинден, анга жууукъ жерден башлап этилип тебирегенин билдиреди: Ызы бла уа суху жел, жауун къатыш, Минги тау жанындан къыстау уруп жетеди (Ш.Х.). Кече ортасында элни тёбен жанындан ушкок атылгъан тауушла эшитилдиле. Бир-бирде жанындан деген сонгура ат делибератив магъананы да билдиреди: Жыйылыуда Ахматны жанындан кёпле сёлешдиле.
Къат деген сонгура атны формалары да (къатына, къатында, къатындан) жан деген сонгура атны формалары билдирген неда алагъа жууукъ магъаналаны кёргюзтедиле: Сосурукъ эмегенни къатына жууукъ келди (Н.). Бёрю къатында юйреннген ат къой кесер (Н.с.). Къызчыкъ анасыны къатындан кетерге унамай эди.
Ич деген сонгура атны формалары (ичине, ичинде, ичинден) кенглик эм заман магъаналаны кёргюзтедиле.
Бериучю болушдагъы форма (ичине) айтымда кёргюзтюлген иш бир затны неда жерни ичине айланнганын бирдиреди: Къыз письмону конверт ичине сукъду. Бир-бирде бу форма заманны кёргюзтюп келеди: Сау жылны ичине сен бизге жалан бир кере келгенсе.
Орунлаучу болушладагъы форма (ичинде) айтымда кёргюзтюлген ишни бир затны ичинде, бир жерде этилгенин эм аны этилген заманын билдиреди: Битеу элни ичинде Ахматдан бек намысы жюрюген адам жокъду. Жаууун тохтагъынчы, жашла дорбунну ичинде турдула. Бир ыйыкъны ичинде Хадижат битеу экзаменлерин берип бошады.
Бу сонгура атха тышында деген сонгура ат антонимлик этеди: Даулашла юйню тышында да тохтамадыла.
Башлаучу болушдагъы форма (ичинден) айтымда кёргюзтюлген ишни башланнган жерин билдиреди: Малкъар халкъны ичинден талай белгили алим чыкъгъанды. Отоуну ичинден сары киштикчик чартлап чыкъды.
Юс деген сёзден къуралгъан сонгура атла (юсюне, юсюнде, юсюнден) асламысында кенглик эм делибератив магъаналаны кёргюзтедиле.
Бериучю болушладагъы форма (юсюне) айтымда кёргюзтюлген иш бир затха неда бир затны юсюне айланнганын билдиреди: Бир жол, уугъа баргъанда, аланы юслерине айыу чыкъгъан эди. Ол, орундукъ юсюне олтуруп, терен сагъышха кетип тура эди.
Орунлаучу болушдагъы форма (юсюнде) айтымда кёргюзтюлген иш бир затны юсюнде этилгенин неда биреуню не бир затны юсюндеги башха затны билдиреди: Жашла жол юсюнде иги кесек заманны сюелдиле. Стол юсюнде тюрлю-тюрлю ашарыкъла бардыла. Сафарны юсюнде зыккъыл тончугъу бар эди.
Башлаучу болушладагъы форма (юсюнден) асламысында делибератив магъананы кёргюзтеди: Конференцияда къоркъуусузлукъну юсюнден проблемалагъа уллу эс бурулгъанды. Арбаны юсюнден къарт да сагъышланды. Устаз сабийлени юсюнден сагъыш эте эди.
Сонгура атланы къуллукъларында, аз болса да, ахыр, аякъ, тийре, орун дегенча сёзлени формалары да жюрюйдюле. Бу сёзле асламысында ишни къалайда этилгенин, къайры айланнганын, бир затны башха затха алышыннганын кёргюзтедиле: Ыйыкъны ахырына биченни жыйышдырыргъа керекди. Кварталны ахырында иги ишлегенлеге саугъала бердиле. Озгъан жылны ахырындан шёндюге дери ол ишини юсю бла къоншу элде тургъанды. Айны аягъына ферма башха жерге кёчерикди. Элни аягъында жангы клуб ишлене турады. Ахматны орунуна тамбла ишге мен барлыкъма. Сталинградны тийресинде Ата журт ючюн кёпле жан бергендиле.
Сонгурала бла сонгура атланы бирге ушагъан шартлары, энчиликлери да бардыла.
Ала экилери да болушлукъчу къуллукъда келедиле. Аны себепли затны, шартны, ишни аты болалмайдыла, болуш жалгъауланы магъаналарын толтуруп, тамамлап келедиле, айтылгъан да, жазылгъан да энчи этедиле.
Сонгурала да, сонгура атла да кеслери байланнган сёзле бла бирге айтымны бир члени боладыла. Аланы айтымда орунлары да бирчады, башхача айтханда, кеслери байланнган сёзню ызындан келедиле.
Сонгурала эки къауумгъа юлешинедиле: таза сонгура бла къуралгъан сонгурала. Таза сонгурала жаланда болушлукъчу къуллукъда келедиле, къуралгъан сонгурала уа толу магъаналы сёзле болуп да жюрюйдюле. Сонгура атла уа энчи атланы къуллукъларында да, болушлукъчу атланы къуллукъларында да келедиле, сёз тюрлендириучу аффикслени да аладыла.
Сонгура атла ызларындан сонгура къошуп келирге боладыла, сонгурала уа сонгура атланы алларында жюрюмейдиле: элни аягъына дери, жылны башындан бери.
Сонгурала бла сонгура атланы араларында башхалыкъ морфология къурамларында да барды. Биринчиле тилни ат эм этим кесеклеринден да къураладыла, экинчилери уа атладыла.
81-чи иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) таза сонгуралары болгъан айтымла; 2) къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 3) сонгура атлары болгъан айтымла. Алада тюбеген сонгураланы бла сонгура атланы морфология жаны бла тинтигиз.
1) Зауурбек, жыйылыудан къайтхандан сора, ыннасына окъуна терс къарады (М.Т.). 2) Элде Токашны юсюнден толу хапарны бюгюн-бюгече эшите тургъанла да бардыла (М.Т.). 3) Сора къалай сюймейим бу жерни, мында туугъан адамланы, будай баш къусуучу тюзлени, кишиликге ушаш тауланы (Къ. Къ.). 4) Абусалам, тойгъа олсагъатда келген Мусабий эфендини стол башына ётдюреме деп, олтургъан жеринден ёрге турду (М.Т.). 5) Къаяла, кёк кюкюрегенча, дауур-сюйюр эте, ауурлукъларын суугъа салсала да, сакъатлыкъдан ёзге жукъ тапмайдыла (Къ. Д.). 6) Ибрахим бла Зулкъарней бирге жанлап жатып, кече белине дери хапар айтханлай турдула (Г. Б.). 7) Кенгден бёрю улугъан кибик бир таууш эшитилди (Ш.). 8) Космосха учхан кемеле бла радиобайламлыкъны жюрютюучю диспетчер арада онжети жылдан бери тынчлыкъ жокъду (М.Т.). 9) Аланы бир къауумлары черек бла ётебиз деп, сууда батып къырылдыла, бир къаууму уа кёпюр бла ётюп къутулдула (М.Т.). 10) Бухараны ичинде бир ненча таджикли бла тиширыуладан сора адам жокъ эди (М.Т.). 11) Тойгъандан сора, диваннга олтуруп, атасы бла бирге телевизоргъа къарай кетип, жашчыкъ къалкъыды (М.Т.). 12) Назмула къазауатха кирирни аллында эм къазауатдан сора жазылып болгъандыла (Ш.).
82-чи иш. Сонгураланы былай юлешигиз: 1) таза сонгурала; 2) къуралгъан сонгурала; 3) сонгура атла. Аланы хайырланып, сёз бирлешле къурагъыз.
Башха, дери, чакълы, бла, маталлы, юсюне, кибик, жанындан, башында, тенгли, къадар, артха, сора, аллындан, ичинде, арасындан, алгъа, бери, амалтын, къылыкълы, сайын.
83-чю иш. Айтымлада сонгураланы къайсы болушдагъы сёзле бла байланнганларын белгилегиз.
1) Нечик къыйын эди анга, сюйген адамындан айырылып, бири биринден гитче алты сабий бла къалгъан (М.Т.). 2) Малкъонду улу башчылыкъ этген лабораторияда бюгюнлеге дери будайны бла тарыны 12 жангы тюрлюсюн чыгъаргъандыла (М.Т.). 3) Жашчыкъ ёсюп келгенча, бу къууатлы терек да, жыл сайын жашил къапталчыгъын алышындыра, арбазгъа омакълыкъ къоша ёседи (М.Т.). 4) Таулу жашны салта кибик жумдуругъу башына оюлгъанда, фашист къалауур, «къуркъ» дегенден башха жукъ айталмай, сюелген жеринде чёгелей башлады (Г.Э.). 5) Къонакъны сыйлагъандан сора, Магометни эгечи айтылгъан къазауатчыны аскер кителин келтирип, Эрменбийге кёргюзтдю (Г.Э.). 6) Ибрагим, танышларын да болушдуруп, малкъар халкъны сейирлери ючюн къаты сюелгенде, аны ызындан къысха тюшедиле (М.Т.). 7) Черек таба бурулду да, аны бла ёрге, мындан алда тынгылагъанында этгенича, сагъышлы къарады (М.Т.). 8) Сюйгеним барды деп, бюгюнден ары сен аны атын да жокълама (Ш.). 9) Таш маталлы къоргъашин гырт, жалгъаууч отну къызыууна хорлатып, эрип, гинасууча, бир жерде тынгы тапмай, тёнгереп башлады (Къ.Д.). 10) Андан сора да мени таба кёпле башларын бургъанларын эследим (М.Т.). 11) Бир жыйырмадан артыкъ адам … автоматчыланы аллында барадыла (А.И.). 12) Анам тюкенчиди, кесим устаз болуп ишлейме, кёресе, мени ёзге кимим барды? (Х.О.)
84-чю иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) атладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 2) сыфатладан, сёзлеуледен, алмашладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 3) этим формаладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла.
1) Жантуугъан агъач таба къарады (Т.А.). 2) Манга жетер тенгли бир берсенг боллукъду (Т.А.). 3) Жуууннгандан сора, ким биледи, Мухарбек этге теркирек узалгъанча окъуна кёрюндю (Т.А.). 4) Таулу жаш, бир жанлыракъ тепчип, шинтикни алды да, аны бу бугъа маталлы кишини башына келишдирди (Г.Э.). 5) Къоркъуу элгендирип, бир кере къаркъ-къуркъ этди да, дылгам къаяны аркъасы таба кёзлей, дагъыда иги кесек бийикге кётюрюлдю (А.Т.). 6) Эрменбий, … къурулушчула ауузларын ачып тургъанлай, къой тенгли ташны машинаны кюбюрюне тийишдирди (Г.Э.). 7) Ингир ала кёкде жайылгъан къара булутла сууукъ жауунну бла бузну бизни юсюбюзге къуйдула (К.Х.). 8) Тюненеден бери къурулушха техника келип башлагъанды (З.Ж.). 9) Анзор боз ура башлагъан мыйыкъларын сылады да, зыбыр добар къолу бла чиллеаякъ маталлы таза суусуннга къарады (Л.С.). 10) Кюнню халына къараучула билдргеннге кёре, быйыл жаз башы жауунлу боллукъду (К.ж.). 11) Къошда Ахматдан башха бир инсан жокъ эди (К.Ж.). 12) - Мен быланы школ таба баргъанларын жаратмайма, - деп ёрге турду Мухаммат (М.Т.).
85-чи иш. Айтымланы былай юлешип жазыгъыз: 1) сонгура атны къуллугъунда келген сёзлери болгъан айтымла; 2) атны неда тилни башха кесегини къуллугъунда келген сёзлери болгъан айтымла.
1) Суу, жел аны баш къатын къоратадыла (Л.б.). 2) Эрттенликде, анасы Эсеней ийнек сауаргъа чыкъгъанда, Гуа аны къатына жанлады (Т.А.). 3) Москвачы жашны бу саугъасыны юсюнден сизге бир хапар айтайым (Т.А.). 4) Къонакъла хапар айта тургъунчу, столну юсю тюрлю-тюрлю ашарыкъладан толду (К.ж.). 5) Аны себепли, элни башында бирде кеси, бирде нёгери бла къалкъа, ол анда къой сюрюулени, ажир юлюш жылкъыланы кёрюп, ырахат болуучу эди (А.Т.). 6) Башда акъыл болмаса, аякъгъа къыйын болады (Н.с.). 7) Фатийма, эгечим, къолунгда ууакъ сабийлеринг бардыла, башынгы сакъла (Х.О.). 8) Ишни аллы зыбыр болса, арты жумушакъ болур (Н.с.). 9) Агъач ичи бла иги сюренип, дылгам къаяны аллына чыкъды (Т.А.). 10) Аппа, къолуна алып тургъан топурагъын ичине жутуп иерге сюйюп, алай этерге уа менден уялып тургъан сунуп къызардым (Т.А.). 11) Ичги ичге кирсе, акъыл тышха чыгъар (Н.с.). 12) Мен тюшюмде окъуна кёргенме ишни арты къалай боллугъун (Э.О.). 13) Къыз, ачы къычырыкъ этип, таш артына къачды (Ш.М.).
1) Салийматны ариу чырайына кёзю кете, ёрге бла энишге бара, Хасан сагъышха кирди (Б.Х.). 2) Атны камичи бла урма да, зынтхы бла ур (Н.с.). 3) Ары айлансанг да, бери айлансанг да, къуру тынгысызлыкъ, ауаралыкъ (Г.Б.). 4) Кёп жылдан бери мен колхозну терек бахчасында ишлейме (Т.С.). 5) Малла, не ары, не бери барыргъа жол тапмай, ёкюрюп, бир бирни урадыла, тюртедиле (Ш.М.). 6) Мындан ары мен аны къатына бармазгъа ант этдим (К.ж.). 7) Жауун шошая, кёк кюкюреу узая баргъаны къадар, Уллу Таланы къутургъан суууну тауушу эшитиле тебиреди (К.Х.). 8) Къарт атасындан сора башха таянчагъы болмагъан жаш къызны жарсыулу къадары манга тынчлыкъ бермейди (Т.Ж.). 9) Жанындан сюйген жангыз къызын башха элге, башха юйге чыртда таукел эталмады (Х.О.). 10. Сенден башха мени бу хапарымы бир инсан билмейди (З.Ж.). 11) Дерс заманнындан алгъа башланды. 12) Аскерчиле бары да бирден жерге жатдыла, бауурлары бла сюркелип, алгъа тебиредиле (Ш.).
КЕСЕКЧИКЛЕ
Кесекчиклени ангылатыу
Кесекчикле саулай айтымгъа неда аны бир сёзюне белгили магъана къошадыла. Аланы магъаналары айтым бла неда кеслери къошулгъан сёзле бла бирге ачыкъланадыла. Кеслери да айтымгъа член болмайдыла; не бетде, не санда, не болушлада тюрленмейдиле; къарамчылыкъны, тюрлю-тюрлю сезимлени белгилейдиле. Кесекчиклени бир къаууму, сёзлеге къошулуп келгенде, таууш къурамларын тюрлендиредиле. Бу шарт сингармонизм бла байламлыды, аны себепли кесекчиклени фонетика тюрлюлери боладыла: -мы (-ми, -му, -мю); -чы ( -чи, -чу, -чю); -лай, -лей д. б.
Къарачай-малкъар тилде кесекчикле сёзлеча (тюйюл, окъуна), жалгъаулача да (-мы/-ми, -чы/-чи) жюрютюледиле. Аланы бир талайы тилни энчи эм болушлукъчу кесеклеринден къураладыла (тилни ат кесеклерини бир къауумундан, этимледен, междометияладан).
Къарачай-малкъар тилде кесекчиклени бир къаууму жалгъауланы къуллукъларын толтурадыла. Кесекчикле тюрк тилледе байламладан эсе алгъа къуралгъандыла.
Къуралыуларына кёре, кесекчикле эки уллу къауумгъа юлешинедиле: 1) бош кесекчикле тюгел, къуру д.б.; 2) къош кесекчикле: артыгъыракъда, тюгелда, чыртдан (да), артыкъсызда, хоу бир да д.б.
Айтымда кесекчикле хар заманда да сёзню аллында эм ахырында келедиле, айтымны уа тюрлю-тюрлю жерлеринде (аллында, ортасында, ахырында) да тюбейдиле.