Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
ИНФИНИТИВ
Инфинитив этимни иесиз формаларындан бириди. Ол, ишни ким этгенин белгили этмей, заманны, бетни, санны, турушну кёргюзтмей жюрютюледи. Тюрк тилледе азыракъ хайырланылады, аланы бир къауумунда ахырыда тюбемейди. Алимлени оюмларына кёре, ол тюрк тиллени хар бири, айырылып, энчи айнып башлагъандан сора къуралып тебирегенди. Ол затха себеплик этген эки зат барды. Биринчиден, тюрк тиллени барысында да инфинитивни бир кибик формалары жокъдула, аланы хар биринде жюрюген инфинитивлени эрттегили бир праформагъа келтирирге болмайды. Экинчиден, бусагъатдагъы тюрк тилледе инфинитивни кесини энчи айныу жоллары болгъанды. Ол татар, башкир, алтай, хакас, якъут, къарачай-малкъар тилледе бир формагъа келгенди.
Бизни тилибизде инфинитив -ргъа/-рге (-ыргъа/-ирге, -ургъа/-юрге) жалгъаулуду. Бу жалгъау, сингармонизмни жоругъуна кёре, ачыкълагъа, къысыкълагъа бошалгъан этимлеге да къошулады: къара-ргъа, тюбе-рге, чакъыр-ыргъа, тебин-ирге, къутул-ургъа, кёрюн-юрге.
Инфинитивни жалгъауу къош жалгъауду, аны биринчи кесеги (-р, -ыр/-ир, -ур/-юр) этимсыфатны боллукъ заман формасыды, экинчиси уа (-гъа/-ге) - бериучю болушну.
Бир къауум тюрк тилледе инфинитивни -макъ/-мек жалгъау кёргюзтеди. Быллай жалгъаулу сёзле къарачай-малкъар тилде аздыла, кеслери да, сёзленип, тилни башха кесеклери болгъандыла: бармакъ, батмакъ, оймакъ, къуймакъ, къаймакъ. Быллай жалгъаулу этим формала, аз болсала да, сёлешиу тилде тюбейдиле: Ары бармакъ керек.
Бир къауум тюрк тилледе, сёз ючюн, къумукъ тилде, -ма, -магъа жалгъаулу инфинитивле иги да тынгылы хайырланыладыла. Ала къарачай-малкъар тилде да тюбейдиле: барма (бармагъа) къой, ойнама (ойнамагъа) къой, сёлешме (сёлешмеге) къой.
Къарачай-малкъар тилде, бир-бир тюрк тилледеча, инфинитивни къуллугъун этимни -ыу жалгъаулу формалары да толтурургъа боллукъдула. Быллай формала керек деген предикатив сёз бла бирге келедиле: барыу керек, айтыу керек, сёлешиу керек. Бу тюрлю сёз бирлешле сёлешиу тилде тюбейдиле.
Инфинитивни морфология жаны бла бир талай энчиликлери барды:
1. Ол айырма парадигманы къурайды: тюберге, тюбеширге, тюбетирге; санаргъа, санатыргъа, саналыргъа эм д. а. к.
2. Анга соруучу кесекчик къошулады: келирге-ми, айтыргъа-мы, ойнаргъа-мы.
3. Тенглеш жалгъаулу болады: барыргъача айтады, билиргеча кёрюнеди.
4. Угъайлаучу формада хайырланылады: билмезге, тепмезге, тюшмезге, тынгыламазгъа, ачыуланмазгъа.
5. Къарыулаучу/къарыуламаучу формалада жюрютюледи: жазылыргъа - жазылмазгъа, биригалыргъа - биригалмазгъа, туталыргъа - туталмазгъа.
Инфинитив айтымда тюрлю-тюрлю синтаксис къуллукъланы да толтурады:
1. Толу магъаналы этимни инфинитив формасына бол, тюш, айлан, сюй, керек, хазырлан дегенча сёзле къошулуп, къош хапарчыла къураладыла: Къышха бичен хазырларгъа керекди (М.Т.). Таш жалап турсам да, журтумда турургъа сюеме (А.Х.). Бюгече жауун жауаргъа боллукъду (К.ж.). Ёрге къобуп къарагъанымда, тёгерегине къуш балала басынып къабаргъа кюреше тура эдиле (А.Х.). Бизге шахаргъа барыргъа тюшерикди (М.Т.). Алагъа иги окъургъа тийишлиди (Ш.).
2. Бош, айланч хапарчы да къурайды: Бизни муратыбыз окъургъады. Аланы борчлары ата-ананы ыразы этергеди.
3. Инфинтив бла ол къурагъан айланчла айтымда муратчы болумну къуллугъун да толтурадыла: Сабийле арбазгъа ойнаргъа жыйылгъандыла. Студентле университетге билим алыргъа келгендиле. Жыйын болуп, жашла маллагъа бичен хазырларгъа кетдиле.
4. Инфинитив айланчла заманчы болумланы къуллукъларында жюрютюледиле: Биз таудан тюшерге, тёгерекни къарангылыкъ бийледи.
5. Инфинитив бош эм айланч толтуруучула да къурайды: Окъургъа аны Казим хажи юйретгенди (М.Т.). Жыйылгъанла аны кеслерине тамата этерге келишдиле (М.Т.).
ЭТИМ АТ
Этим ат этимни иесиз формаларындан бириди. Ол ишни, халны эм д. а. к. затланы турушсуз, заман бла байламсыз белгилейди. Этим ат атны бла этимни тюрлю-тюрлю шартларын жюрютеди, кёбюсюнде атны къуллугъунда хайырланылады. Бир къауум тюрк тилдеде анга этимни затланнган формасы дейдиле.
Къарачай-малкъар тилде этим ат -у (-ыу/-иу, -уу/-юу) жалгъаулуду. Ачыкълагъа бошалгъан этимлеге -у жалгъау, къысыкълагъа бошалгъанлагъа уа -ыу/-иу, -уу/-юу жалгъаула къошуладыла. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: сана-у, чаб-ыу, сез-иу, соз-уу, кюл-юу эм д.б. Бу жалгъауланы жюрютюлюулери сингармонизмни жоругъуна бойсунады.
Этим атланы сёз къурауда магъаналары уллуду. Аланы бир къаууму, затланып, атланы къауумуна киргендиле. Этим атладан атла къуралгъанлары аланы тилни бу кесегини къуллугъун толтургъанлары бла байламлыдыла. Къарачай-малкъар тилде затланнган этим атлагъа была кибик сёзле саналадыла: буруу, сынау, сюрюу, жарау, ёлчеу, татыу, эсгериу, тепсеу д. а. к.
Морфология жаны бла къарагъанда, этим атны этимге ушатхан бир ненча шартын энчи айтырчады:
1. Этим атны, этимнича, айырма формалары болады, башха тюрлю айтханда, ол айырма парадигманы къурайды: жарсыу - жарсытыу, бояу – боялыу – боятыу - бояшыу, тагъыу - тыгъылыу - такъдырыу д. б.
2. Хаулау, угъайлау формалары барды: барыу - бармау, бериу - бермеу, къачыу - къачмау, ташлау - ташламау.
3. Анга соруучу жалгъаула къошуладыла: Мени жумушум аш хазырлаумуду? Аны сейирсиниуюмю келе болур кёз аллыма?
4. Къарыулаучу/къарыуламаучу формалары болады: баралыу - баралмау, сёлешалыу - сёлешалмау, билялыу - билялмау.
5. Этимни иели формаларыча, этим атла кёчюучюле, кёчмеучюле да боладыла. Ол затны бу юлгюледе кёребиз: Билим алыу ийне бла кёр къазгъан кибикди. Таугъа ёрлеу къыйын ишди.
6. Этимни иели формалары атны къайсы болушлагъа салдыра эселе да, этим атла да ол болуш формалагъа салдырадыла: юйге барыу, китап (-ны) окъуу, тауда жашау, атдан тюшюу.
7. Сонгура бирлешле бла жюрютюледиле: биреу ючюн ишлеу, чалгъы бла чалыу, юй таба барыу эм д. а. к.
Атны къуллугъунда жюрютюлгени себепли, этим ат тилни бу кесегини бир талай шартын кесине жыйышдыргъанды.
1. Болушлада тюрленеди, болуш парадигманы къурайды:
Баш б. жырлау, келишиу, чабыуу
Иел. б. жырлауну, келишиуню, чабыууну
Бер. б. жырлаугъа, келишиуге, чабыуугъа
Там.б. жырлау (-ну), келишиу(-ню), чабыуун
Орун.б. жырлауда, келишиуде, чабыуунда
Башл.б. жырлаудан, келишиуден, чабыуундан
2. Анга ие эм кёплюк санны жалгъаулары къошуладыла: чабыуум - чабыуунг - чабыуу, кёрюуюбюз - кёрюуюгюз - кёрюулери.
3. Атлача, этим атла да изафетлени биринчи эм экинчи (айгъакъланнган эм айгъакълаучу) кесеклеринде да тюбейдиле: окъутуу иш, жюрютюу халы, жашны кюлюу, окъутууну баш борчлары.
4. Бирси тюрк тилле бла тенглешдиргенде, этим атла сонгура бирлешле аз къурайдыла, кёбюсюнде бла, юс деген сонгурала бла бирге келедиле: Анга ышаныу бла ол узакъгъа бармаз. Халкъгъа билим бериуню юсюнден бизни тамата да сёлешди.
Бир къауум алим тюрк тилледе этим атла этимсыфатдан -лыкъ жалгъауну болушлугъу бла къуралгъанларын энчи чертеди. Аллай этим атлагъа была кибик этим формаланы санаргъа боллукъду: баргъанлыкъ, кюлгенлик, сёлешгенлик, ишлегенлик, ойнагъанлыкъ. Юлгюле: Ол, аны билгенлигине, билгенин кишиге барып айтмаз. Бу жукъгъа жарамагъанлыгъын мен энди билдим. Болсада быллай юлгюле жазмада тюбемегенни орунундадыла.
Этим атла, этимни бирси иесиз формаларыча, кеслерине къарагъан сёзле бла бирге айланчла къурайдыла: Тауда бичен ишлеу къыйын ишди. Студентни баш борчу билим алыуду.
Этим атла бла ала къурагъан айланчла айтымны тюрлю-тюрлю членлерини къуллукъларын толтурадыла:
1. Башчыны: Окъутуу къыйын, магъаналы да борчду хар устазгъа. Къартлагъа, къарыусузлагъа болушуу малкъар халкъны эрттеден келген иги адетлеринден бириди.
2. Хапарчыны: Сени ишинг къозуланы кютюудю. Устазны баш борчу окъуучулагъа билим бериудю.
3. Толтуруучуну: Мюлкде жашла мал аш хазырлаугъа тири къатышадыла. Бригадир анда ишни кемчиликлени кетериуден башлады. Къыралны къыбыла жанында ала темир жоллада поездле жюрюуню тыйгъандыла. Жаш тёлюню окъутууда Харунну къыйыны уллуду.
4. Айгъакълаучуну: Бизни мюлкде мал аш хазырлау ишле башланнгандыла.
59-чу иш. Айтымланы окъугъуз. Аладагъы этимсыфатланы заман формаларын белгилегиз.
1) Кёп баргъан сау къайтмаз (Н.с.). 2) Къурукълада кюе ашап, халек болдула чепкенликге айырылгъан ариу къыппала (Фольк.). 3) Тилни кесгенле - кесилирле, халкъны тыйгъанла - тыйылырла (М.Т.). 4) Ачы къызыуунгда не айтырыгъынгы билмейсе, Кашу (М.Т.). 5) Манга ышарлыкъгъа мени да ышарыр кюнлерим болурма (Т.А.). 6) Къурутуп бара туруучу суугъа мен ышанып киралмам (М.Т.). 7) Тебиннгеннге тебинмесенг, ол сени къарыусузгъа санайды (Ш.). 8) Ныгъышлада хапар айтыучу къартларыбыз бюгюнлюкде биргебизге тюйюлдюле (Б.И.). 9) Кече бешкъарышла сата тургъан Гилястырхан энди жумушундан айырылды (Фольк.). 10) Иги окъурукъ студент боллукъма деген жаш сен тюйюлмю эдинг? (З.). 11) Ол тутхан ишин ахырына дери жетдириучю нёгерлеримден бири болгъанды (Ш.). 12) Мен да бойнума салыннган борчуму толтурур-толтурмаз, бизге узакъдан къонакъла келдиле (Г.Б.). 13) Хадис, сенича, антлы тенглерин сатып туруучу жашладан болмагъанды (Ш.). 14) Алай бусагъатда аны сюдюге айтыргъа къалай эсиме келгенине сейир эте эдим (М.Т.). 15) Хорларынгы билмесенг, урма (Н.с.). 16) Къаллайла бола тургъанымы кесим да ангылаялмайма (А.Х.). 17) Сени иги сёз бла сагъынырыкъ жаланда менме (З.). 18) Къарарынг болмаса, тойгъа чыкъма (Н.с.). 19) Абыннганнга кюлме (Н.с.). 20) Къонакъла жыйылыр кезиуде жууукъ, тенг, къоншу да юйде орналгъан эдиле.
60-чы иш. Айтымланы окъугъуз алада тюбеген этимсыфатланы морфология жаны бла тинтигиз.
1) Чиллени ишлеялмагъан жюн этер, къатынын туталмагъан къул этер (Н.с.). 2) Тютюн этмеген отун жокъ, жангылмагъан адам жокъ (Н.с.). 3) Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз (Н.с.). 4) Таныргъа сюймеген танымаз, кёрюрге сюймеген кёрмез (Н.с.). 5) Ташха ийнаннган ийманындан чыгъар (Н.с.). 6) Чыпчыкъ иесин къуш суннганлай. 7) Чюйре тон бла сабийни къоркъутханлай. 8) Далхат айтыучуну сен да айталлыкъса (М.Т.). 9) Адам боллукъ жети жылда да баш болур, болмазлыкъ а къыркъ жылда да жаш болур (Н.с.). 10) Ай кёргенча, не аралып тура болурса. 11) Эрге баргъан къыйын тюйюлдю, этек бюкген къыйынды (Н.с.). 12) Адамны къаллай болгъанын билирге сюе эсенг, ол сабийлерин къалай юйретгенине къара (Н.с.). 13) Аны айтханларындан жыйылгъанладан жалан биреулен жукъ айырмады (Ш.). 14) Окъугъан кибик этсенг да, ангылауунг а хазна тюйюлдю. 15) Устазла сабийлени билим алыргъа итиннгенлерине жюрекден ыспас этедиле (З.). 16) Хасан юйге жетер-жетмез анасын сорду (О.И.). 17) Санга жалынныкъ мен болайым, сенсиз Аллах этмесин (М.Т.). 18) Жыйылыуда къой къыркъгъанланы юслеринден да айтылгъанды (К.ж.). 19) Къапхакъгъа жыйылгъанланы ичлеринде къарты, жашы да кёп болгъанды (М.Т.). 20) Учхан къанатлыдан тюк юзгенле бла киши демлешалмаз.
61-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген этимсыфатланы бла этьимсыфат айланчланы синтаксис къуллукъларындан хапар айтыгъыз.
1) Ата журтну къоругъан озар, къорумагъан тозар. 2) Халкъ баргъан жерден къалма. 3) Жеринден айырылгъан жети жыл жиляр, журтундан айырылгъан ёлгюнчю жиляр. 4) Журтун сатхан адам бетин сатар. 5) Халкъны кючю болмазны болдурур. 6) Эл ашагъан эмегенден эл къаргъышы кючлю. 7) Эришмеген эр болмаз, ахшылагъа тенг болмаз. 8) Жырны этилгени Къарачайда, жырланнганы - Басханда, эшитилгени - Чегемде. 9) Артда кесинг анга жилягъандан эсе, жашынгы сабийлигинде жилятсанг игиди. 10) Атасы сынамагъанны жашы сынар, анасы сынамагъанны къызы сынар. 11) Ахчасы кёп болгъандан байла да къоркъадыла. 12) Баланг юйретгенинге кёре болур. 13) Ишлегеннге - жёрме, ишлемегенге жукъ да берме. 14) Таматаны айтханында жалан бир терс сёз эшитмедим. 15) Бу саугъала иги окъугъанлагъадыла. 16) Жаш, асыры арыгъандан, не этерге билмей, борбайлары тутмай, турушунлай жерге тёнгереди. 17) Ала эшикге чыкъгъанлары сайын, аналары, къайгъы этип, ызларындан къарайдыла. 18) Алайгъа тийишленледен башха энди мында ары барлыкъ адам жокъду. 19) Ол жашла да насыплыдыла, сизни классда окъугъанлача. 20) Ол уучуду, огъу бир заманда да жазмагъан.
62-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген этимчаланы морфология жаны бла тинтигиз.
1) Келе келип, ол бир къочхарла кюте тургъаннга тюбеди (Г.Б.). 2) Не кёп даулашса да, Огъурлудан сёз табалмазлыгъын ангылап, Иванов, къолун булгъап, Огъурлуну кетмеге къойду (Э.О.). 3) Аслан, жукъ да айтмай, оруслу шуёхуна къарады (Т.З.). 4) Мен бери келгенли, иги кесек болады. 5) Жарлыла Махайны зулмусундан солуу алалмай турадыла (Э.О.). 6) Биз тамбла, Алчы улу келгенлей, халкъны жыйып сёлеширикбиз (Э.О.). 7) Зурум, чыгъып, артындан къадау салыннган отоуну ачдырып, ары кирди (Э.О.). 8) Ол зат белгили болгъандан сора, ала, саламлашып, жолгъа чыкъдыла. 9) Танг белги бергинчи, ала жерлеринден тебалмай къалдыла (М.Т.). 10) Сен бизни жокъламагъанлы, иги кесек заман ётгенди (Э.О.). 11) Энди биз жукъ да айтмагъанлай, ишни жетер жерин ангылап, Сакинат кесин хазырлай башлагъанды (Э.О.). 12) Ала экиси да артха къайтханларында, Халиймат тыш отоуну тёрюнде жатар жер этип тура эди (Г.Б.). 13) Алай дегенликге, акъылы терезеден ары кёз жетдириргеди (Т.А.). 14) Баймырза, Ханохха амал тапмагъанлыкъгъа, Чоллайны уа, ырбыннга тыйып, амалсыз этер эди (Г.Б.). 15) Ол кёп кере, къарамаздан, терезеге къараса, ол да, аны кесича, уллу мудахлыкъ бла жашагъанын кёреди (Т.А.). 16) Бираздан, Шарау къойчу болуп къошха кетгенден сора, Наипхан кеси кесин ангылап башлады (Т.З.). 17) Жер да, ай да хауада тохтамай айланнганлай турадыла (З.Ж.). 18) Къазакъ ат юсюнден тюшмей, тик ёрге айланып барады (Т.З.). 19) Осман хажи, асыры ачыуланнгандан не айтыргъа билмей, тёгерегине къарады (Э.О.). 20) Гелля, жукъ эштмей башлагъанын сезе, тёгерекге къарады (Т.А.).
63-чю иш. Айтымланы окъугъуз. Этимчаланы бла ала къурагъан айланчланы синтаксис къуллукъларыны юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Биязуркъа огъары къауум бла бирге алайгъа жете келгенлей, анга бир къауумла тырман этип башладыла (Г.Б.). 2) Ол кюнден башлап, аны жюрегинде Аслан кёпден кёп жер ала, Мухтарны атын эшитген жерде жюреги бекден бек къыйнала башлады (Э.О.). 3) Бир-бир, арлакъда-берлакъда да ууакъ, чиммакъ бузчукъла тюшюп, чартлай тебиредиле (Г.Б.). 4) Мен кесим кесиме от сала айланама (З.Ж.). 5) Къаншау, тили байланып, жукъ айталмай къалды (Т.А.). 6) Жалдуз, къобузну къыстау тарта, къалай эсе да кёкге къарап ийди (Т.З.). 7) Туман ол толу чатлагъа ёрлеп тохтады (Т.А.). 8) Сен, Алибий, бусагъатдан барып, Асланны адамларына быланы юслеринден билдирмей болмайса (Э.О.). 9) Суула таркъая башлагъандыла, мюлкледе кюз ишле тауусула тебирегендиле (К.ж.). 10) Фаризат бла Азаматны къызы Ханифа уа тёгерекге чапханлай айланадыла (З.Ж.). 11) Жантай, бети кете, секирип турду (Т.А.). 12) Халкъ дауур-дауур эте, Зулкъарней бла саламлашып чыкъды (Г.Б.). 13) Кеси уа Асланланы юй таба ашыгъып барады (Г.Б.). 14) Ит, юргенин сабыр этип, иесини къатына келди (Г.Б.). 15)Кюмюш, ариу айта, Чауканы жууашдырды (Г.Б.). 16) Жашла, тынгылагъанлай, къартны ызындан къарагъанлай турдула (Т.А.). 17) Жаш, жюрюп барып, саудюгерчини чачындан сермеди (Г.Б.). 18) Ол а, ашаргъа унамай, аякъларын къагъа, къычырыкъ этип жиляйды (Г.Б.). 19) Куна, тамата къайыны Къаспотдан уялып, Аскерге сёзюн эшитдиралмай, алай сюеледи (Т.З.). 20) Бусагъатда уа Къаспот, къызгъа жолугъур сылтау излей, анга кёз къыйыры бла жашыртын къарай сюеледи (Т.З.). 21) Кёп турмай, бир къауум жаш бла Залийхан чыкъдыла (Э.О.). 22) Узакъ да кетмей, ала таза кырдыкны жулкъадыла (Г.Б.). 23) Жауун жаугъанына да къарамай, сабийле орамда къаукъалакъ этип айланадыла (Т.З.). 24) Дюгербийни юйюню жаны бла ёте туруп а, бюенин алгъа тургъузуп, башын ёрге тутуп, аз-аз ышара, къаты-къаты атлап барады (Г.Б.) 25) Мен билгенликден, сизни сюймегенле бир къар ызны марап турадыла ансы, ал къар тюшгенден къалмай, сизни ызыгъыздан болурла (Э.О.).
64-чю иш. Айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген инфинтивлени морфология жаны бла тинтигиз.
1) Бизге иги окъургъа керекди. 2) Бир ыйыкъгъа агъач кесерге жети жаш кетдиле (А.Х.). 3) Азизни аладан айырылыргъа кёзю къыймайды (К.ж.). 4) Танг атаргъа, тёгерекни къар бояды (М.Т.). 5) Ала къуру солугъан заманларын зауукълу ётдюрюрге угъай, бу ариулукъну суратлада кёргюзтюрге, бирле китаплада жазаргъа ашыгъадыла (К.ж.). 6) Новочеркасскеге келигиз окъургъа, терен билим, усталыкъ алыргъа (Л.б.). 7) Бу сабийле иги окъургъача айтадыла (М.Т.). 8) Алай бир келгенден ары Харун алагъа кирмезге болмады (Ш.). 9) Балтуз чюгюндюр ёсдюрюрге уста Айчолпан келиннге кесини къатында жер бёлдюрген эди (Т.А.). 10) Тыялмазын ангылап, Асхат жашланы юйге бармагъа къойду. 11) Сабийни анасына бёлетдирирге керекди (М.Т.). 12) Ала кеслери энчи бёлюнюрге тебиредиле (Ш.). 13) Жашла бирге тийиширге оноу этдиле (Л.б.). 14) Энди ол биз айтхан затладан ангылаялыргъа боллукъду. 16) Бу къарыусуз сабийчикди, бирсиле бла тенг чабалмазгъа боллукъду. 17) Мени кеси жолум бла барма къойсанг, бек игиси олду (М.Т.). 18) Анга асыры къууаннгандан, къарт киши жилямсыраргъа къалды (М.Т.). 19) Аланы жумушларын болдурмазгъа кюреше, ол энди тынчлыгъын тас этгенди (М.Т.). 20) Эринмейме мен Ата журтума къулланыргъа (Ш.).
65-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Инфинитивлени бла ала къурагъан айланчланы синтаксис къуллукъларыны юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Дерсге кирирге къонгуроу урулду, сабийле да классларына кирдиле (М.Т.). 2) Сени бизни бла алай сёлеширге эркинлигинг жокъду (М.Т.). 3) Линейка арбазгъа кирирге, аны тёгерегине сабийле басындыла (Г.Б.). 4) Таулула къонакъгъа ариу тюберге сюедиле (М.Т.). 5) Элчиле, жыйын болуп, маллагъа бичен хазырларгъа айланадыла (Ш.). 6) Биз бери ойнаргъа, кюлюрге жыйылгъанбыз (М.Т.). 7) Асыры арыгъандан, ала ёлюрге жетдиле (Ш.). 8) Ол жаныуар къышны узуну жукъларгъа болады (К.ж.). 9) Ол, тенглеринден артха къалмай, иги окъургъа сюеди. 10) Бригадир биченчилеге эки трактор жиберирге айтды. 11) Жашынг иги жашды, хар нени да билирге итинеди (М.Т.). 12) Аманлыкъчыла, бир болуп, ол жашны сопакъларгъа кюреше тура эдиле (М.Т.). 13) Аны кесини сюйген ишин тамамламагъа къояргъа керекди (Ш.). 14) Сен марал эсенг, атма къой (Фольк.). 15) Ол, не мадар да этип, чийин билдирмезге кюрешеди (З.). 16) Танг атмагъа къой да, сора жолунга тебирерсе (Ш.). 17) Жаш жортууулдан къайтыргъа, эли алайдан кёчюп тура эди (Фольк.). 18) Окъуугъа барыргъамы чыкъгъанса, жашчыкъ? 19) Да бу уа биз салгъан борчланы барын да тамамларгъа айтады (М.Т.). 20) Кёпден бери элге келмегени себепли, Махмут жууукъ юлюшлерине къонакъгъа къайтмазгъа амал тапмады (Ш.).
66-чы иш. Айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген этим атланы морфология жаны бла тинтигиз.
1) Малкъарны культура оюмуну айныуунда Мёчюланы Кязимни магъанасы уллуду (Т.А.). 2) Къумукъ улу билимни ёсдюрюуню юсюнден дайым къайгъыргъанды, ол китап окъургъа сюйгенди (З.). 3) Мадинаны жюрегин бютюн жарсытхан Мухтарны саулугъун игиге айланмагъаныды (Т.А.). 4) Бизни бек баш ишибиз кесибизни саулай жауну къолуна бермеудю (Э.О.). 5) Ол ишни баш магъанасы жаш адамланы илмугъа айландырыуду (Ш.). 6) Башын тута билиу, жатхан жеринги жылы этип, юй мюйюшюнде артыкъ тулукъ асыраудамыды? (Т.З.). 7) Колхоз жашауну хорламгъа чакъырыуу ёгюз болуп жегилген Лейляны да жокъ эди ёз баласын ийнакълар заманы (Т.А.). 8) Ачыкъ кёкде жулдузла жилтиреулерин къоймазла (Г.Б.). 9) Аны эсгериу къыйын болса да, ол эрини сыфатын бир заманда кёз аллындан кетермегенди (М.Т.). 10) Нарт улу Ёрюзмек нартланы арасында хар не затда да: къол таш атышыуда, тутушууда, тюрлю-тюрлю оюнлада аты айтылгъан киши болгъанды (Фольк.). 11) Жашланы жюреклеринде кеслерине бюсюреуден бла тели безиреуден башха оюм, агъыш, къайгъы хазна жокъду (З.З.). 12) Ёрюзмек а, кюнню тийгенин кёрюп, шайтанлагъа барыуун къойду (Фольк.). 13) Эрини безиреулери анга бир хата келтирликлерине Нёхчюк ийнанады (Г.Б.). 14) Жууап орунуна кючсюнюу чалынды (Т.А.). 15) Уялыу, буюгъуу аллай начаслагъа тюкге да тиймей эди (“Зорлукъ”). 16) Къыз кёп кечесин жиляуда ашыргъан эди (Ш.М.). 17) Гельмутну сёзлери алдау, масхарау сёзле эдиле (Т.А.). 18) Тойну жаны тепсеудю (Ш.М.). 19) Жайны солуу кюнлеринде сабийле заманларын зауукъ ётдюредиле (З.). 20) Бёрю улууу энди бекден-бек эшитиле башлады (Х.М.).
67-чи иш. Айтымланы окъугъуз. Этим атланы бла ала къурагъан айланчланы синтаксис къуллукъларындан хапар айтыгъыз.
1) Бахчалада ханс артыу тюнене бошалды (К.ж.). 2) Билим алыу не заманда да халкъда баш ишледен бири бола келгенди (М.Т.). 3) Ол тюрлю къыйынлыкъланы барысыны да чуруму бирди: жолда къалайда болса да, алайдан ётюудю; сюелип тургъан автомашинаны арт жанындан жолгъа ашыгъышлы чыгъыуду (З.). 4) Келир ыйыкъда бизни мюлкде урлукъ себиу башланырыкъды (З.). 5) Бизни ары барыуубузну баш мураты аны кёрюудю (Ш.Х.). 6) Алайда да биз миллетле аралы халланы, бир бирибиз бла сёлешип, ниетибизни ангылатыуну амалын хар кюн ишибизде хайырлана, тохташдыра барабыз (З.). 7) Элде асфальт тёшеу, терек орнатыу ишле бардырылгъандыла (М.Т.). 8) Андан сора да эки къыралны башчылары кёп жылланы ичинде экономика эм культура жаны бла да бирге ишлеуню юсюнден келишимге къол салгъандыла (З.). 9) Продукция чыгъарыу ишни хайырлылыгъын кётюрюу жаны бла кёрюмдюлери намыслы толтурулгъандыла (К.ж.). 10) Анда эл мюлкню ырысхысын кючлеуге эс бурулады (К.ж.). 11) Мында аякъ кийим тигиуню тюрлендире барадыла (Ш.). 12) Факультет миллет культураны сакълаугъа, аны айнытыугъа бир да болмагъанча уллу себеплик этгенди (Ш.Х.). 13) Кенгешиуде аскер хазырлыкъны дерслерин, алгъынча, дерс халда къайтарыуну тюз оюмгъа санагъандыла (З.). 14) Османны асырауда хар керегин мюлк кесине алыргъа керекди (К.Х.). 15) Жылны бек къууанчлы кезиую жылы кюнню хычыуун ышарыуу бла, жашил каполланы юсюндеги чыкъ тамычыланы жылтырауу бла, жерни жашил бет ала башлауу бла жууукълашады (Г.Э.). 16) Кюн сайын школгъа жюрюу, дерс этиу, Асланны иши кёп болады (З.). 17)Жыр айтыу, назму окъуу. Фольклор конкурсда дагъыда жырлагъанла, тепсегенле да бар эдиле (М.Т.). 18) Ата-анасын, туугъан жерин сюйюуден башланады адамны миллет сезимини ёсюую (З.). 19) Кеч къалгъанлыгъынга, санга киши айып салаллыкъ тюйюлдю.
КЪАРАМЧЫ СЁЗЛЕ
Бир бирге муратларын ангылатыр ючюн, адамла айтымланы хайырланадыла. Айтымда бир затны, ишни юсюнден хапарланады. Аны бла бирге, айтымда сёлешген адамны айтылгъан затха, кёргюзтюлген ишге къарамы да кёрюнеди: Расул университетде окъуйду. Расул университетде окъуй болур. Расул университетде окъуй кёреме. Бу айтымлада Расулну университетде окъугъаныны юсюнден хапарланады. Къарамчылыкъларына къарасанг а, биринчисинде сёлешген адамны айтхан затыны кертилигине ишексизлиги, экинчисинде аны ол затха ишекли болгъаны, ючюнчюсюнде уа къууаннганы неда сейирсиннгени кёрюнедиле. Алада къарамчылыкъ магъаналаны этимни формалары кёргюзтедиле.
Къарамчылыкъны кёргюзтюр ючюн, этим формаладан тышында, кенг халда, къарамчы сёзле, сёз бирлешле, айтымла да хайырланыладыла: Баям, эл бошуна айта болмаз ол хапарны (Т.З.). Мени сартын, эртте - кеч болса да, анга келген кюн бизге да келлик болур (М.Т.). Манга десенг, жокъду сенден багъалы (М.Т.).
Къарамчы сёзле деп сёлешген адамны айтымда кёрюннген ишге кёз къарамын (ишни боллугъуна ийнаннганын, анга ишекли болгъанын, къууаннганын, жарсыгъанын, сейирсиннгенин, ыразылыгъын д. а. к.) кёргюзтген сёзлеге айтадыла.
Къарамчы сёзле, бирси болушлукъчу сёзлеча, тюрленмейдиле, сёз тюрлендириучу, сёз къураучу аффикслени да алмайдыла.
Къарамчы сёзле, тилни башха болушлукъчу кесеклерича, энчи кесеклеге кирген сёзледен къуралгъандыла. Аны бла байламлы, къарамчы сёзлени бир къауумлары, энчи магъаналарын тас этип, жаланда къарамчылыкъны кёргюзтедиле, башхалары уа, контекстге кёре, къарамчы сёзлени магъаналарында да, айтымны энчи членини къуллугъунда да жюрюйдюле. Анга кёре, къарамчы сёзлени быллай къауумлагъа юлеширге боллукъду: 1) энчи магъаналарын тас этип, жаланда къарамчылыкъны кёргюзтюп келген сёзле: айхай, маржа, маржама, ярабий, мени сартын, эшта, ийсагъан д. б. Юлгюле: - Энди къонакъ алгъан адет къалгъан эсе да, бу затны кётюртюп турмагъыз, маржа, - дегенни айтып кастрюлню кеси элтип, печь башына салды (Г.Э.). Айхай да, Бекир, урушдан къоркъуп, кесини энчи жашауун элни, жамауатны, къыралны жашауундан артха салыргъа излеген къоркъакъ, къызбай эр киши тюйюл эди (Т.А.). Ийсагъан, бизни батальону да аллай бири болса эди! (Х.М.) Маржама, мен муну не жарсыуу болгъанын бир сормасам (З.Ж.). Мени сартын, жигитле аллай осал сёзню ойнап айтыргъа да керек тюйюлдюле (З.Ж.); 2) тилни ат кесеклеринден къуралгъан къарамчы сёзле: насыпха, баям, керти, белгили, ишексиз, жарсыугъа, биринчиден д. а. к. Юлгюле: Алай, жарсыугъа, машина тебиреген угъай да, автобус да келмеди (З.Ж.). Къолу уллу - асыу, аягъы уллу - жарсыу (Н.с.). Баям, ишни башланнганы ючюн болур, Шарауну жюреги къууанады (Т.З.). Айтхан сёзюнг - дуниягъа баям (Н.с.). Белгилиди, алгъын жерлери болмагъан жарлыланы, Тогъай башына кёзлери къараса да, жол ишлерге къолларындан келмегенди (Т.А.). - Да, Кавказда табийгъат ариу болгъаны кимге да белгилиди (Л.Р.). Ишексиз, ким эсе да къууанч этерикди тамбла (Т.С.). - Ишексиз айтып къояма, Таулу анга айран берир (Г.М.). Кертиди, тенглик болмагъан жерде къарыулу къарыусузну къыйынын ашайды (Г.Б.). - Комиссияны тамбла келлиги кертиди (К.ж.). Насыпха, киши да жукъ билмеди (Г.И.). - Муну Аллах сизге насыпха жаратхан болур эди (Ш.). Биринчиден, ол алыкъа сабийди, экинчи жаны бла, бизни аллай къайгъыбыз жокъду (Э.Г.). - Ючюнчюден экинчи школну спортчулары онглуракъ болдула (К.ж.); 3) этим формаладан къуралгъан къарамчы сёзле: билемисе, ийнан, къарайма да, тилейме, кет, кёреме д. а. к. Юлгюле: - Бек кесине базыннган адам кёреме бу Адик, - деп ышарды Васильченко (Э.О.). - Бек гитчебизни уа эрттеден бери да мен барып кесим кёралмагъанма (З.Т.). Билемисе, Ата журт дегенинг - ол тенгинг, шуёхунг тюйюлдю (Х.М.). - Жашла къачан къайтырыкъларын билемисе? Да сора сен, къарайма да, къуйрукъ булгъар акъылдаса (Т.А.). - Аны мында хапары бар эди да, къарайма да кёралмайма. Ол а, ийнан, ойнай да биледи, кюле да биледи (Б.Х.). - Юсюпню айтханына ол ийнанды, алай аны чыгъып, масхаралап айтханы анга ачыу тийди (Г.Э.). Кет, тели болмагъыз (Т.А.). - Тик тауладан суула энишге кетедиле, къыш къыямасы, сууугъу ётедиле (Ш.). Тилейбиз, бизни къурулай ызыбызгъа айландырып иймегиз (Т.А.). Ахмат, амалсыз болуп, къоншусундан ахча тиледи.
Къуралыуларына кёре, къарамчылыкъны кёргюзтген тил ёлчемле юч къауумгъа юлешинедиле: 1) къарамчы сёзле: баям, айхай, маржа, насыпха, тейри д. б.; 2) къарамчы сёз бирлешле: мени сартын, Аллахны хакъына, Аллаха шукур, сен айтханнга кёре, ол угъай эсенг, керти окъуна д. б.; 3) къарамчы айтымла: ким биледи, билген Аллахды, къуран бла ант этеме, сёз жокъду д. б.
Къарамчы сёзле айтымда къарамчы членлени къуллукъларында жюрюйдюле. Алай айтымны баш эм сансыз членлери бла къарамчы членлени араларында башхалыкъ барды. Айтымны членлери бир бирлери бла келишип, бир бирге тагъылып, къысылып келедиле, сансыз членле баш членлеге бойсунадыла. Къарамчы сёзле уа айтымны членлери бла грамматика жаны бла байланмайдыла, башха тюрлю айтханда, ала бла келишмейдиле, алагъа къысылмайдыла, тагъылмайдыла. Къарамчы сёзле битеу айтым бла магъана жаны бла байланадыла, аны себепли ала айтымны аллында, ортасында, ахырында да келедиле: Баям, Ахмат тамбла келликди. Ахмат, баям, тамбла келликди. Ахмат тамбла келликди, баям. Алай къарамчы сёз бирлешле, бютюнда къарамчы айтымла, асламысында айтымны аллында келедиле: Мени сартын, ол аланы бирине да хорлатырыкъ тюйюлдю. Ким биледи, анда тюбешип къалыргъа да болурбуз. Аллах бирди, ол алай этерге амалы жокъду.
Къарамчы сёзле, сёз бирлешле, айтымла айтымны къалайында келселе да, андан интонация бла айырылып айтыладыла, бирси членлеринден запятой бла айырыладыла: Насыпха, къалгъанла да аныча кертичи адамла эдиле. Жандыра, маржа, былай нек къычыраса! Мен анга тюбемей къаллыкъ тюйюлме, ийнан.
Къарамчы сёзле ушакъ кем айтымны къуллугъунда келирге боладыла: - Тамбла манга болушаллыкъмыса? - Сёзсюз! - Энди бизге къачан келликсе? - Билген Аллахды (Ким биледи).
Магъаналарына кёре, къарамчы сёзле, сёз бирлешле эм айтымла бир талай къауумгъа юлешинедиле:
1) адамны айтымда айтылгъан ишни боллугъуна ишеклилигин кёргюзтгенле: Билген Аллахды, сен кеси боюнунга, ол айтылгъан тауукъча, багушну къаза кетип, бичакъ тапханнга ушайса (Г.Э.). Элде адам болмагъанын, баям, ала да сезгендиле: Ким биледи, Аллахны буйругъу болуп, тюбеген этсек, кёрген къыйынлыкъланы барысын да санарма санга (Ш.Х.);
2) адамны айтымда айтылгъан ишни боллугъуна ишексизлигин кёргюзтгенле: Жангыз къызлары «брах народну» жашына кетерин ала, айхай да, сюймей эдиле (Г.Э.). Сёзсюз, быйыл жаз башы жауунлу боллукъду (З.);
3) тилекни кёргюзтгенле: Ы, маржа, къатын, бир зат мадар, лёкъум, чырлама, хычин бишир, халыуа да эт (Къ.Х.). Тилейме, арбагъа мин (Т.А.);
4) адамны айтымда кёргюзтюлген иш бла байламлы къууаннганын, жарсыгъанын, ачыуланнганын д. а. к. сезимлерин билдиргенле: Ай, юйюнге, урушда аз зат болмайды, аллай бир тюнгюлюп, хомух болургъа жараймыды? (Х.М.). Ай, таланнган, башыбызны алып кетмей эсек, билмейме энди (Къ.Х.). Насыпха, жазгъан иги эте эди (Къ.Т.);
5) айтымда кёргюзтюлген оюмланы бир бирлери бла байламлыкъларын билдиргенле: Биринчиден, алыкъа кеч тюйюлдю; экинчиден а, кечирек барсакъ да, ала бизни къонакъ этерикдиле (Т.А.);
6) ишни этиллигин бла этилмезлигин айтханда, адамны неге таяннганын кёргюзтгенле: Синоптикле билдиргеннге кёре, быйыл жаш башы кеч келликдиле (К.Ж.). Сен айтханнга кёре, ала тамбла келликдиле;
7) адамны айтымда кёргюзтюлген ишни боллугъуна ийнандырыр ючюн хайырланылгъанла: Аллах бла ант этеме, бу жолдан сора мен сени башынгы жерге къаратмам;
8) айтымда айтылгъан оюмну кертилигин, тюзлюгюн кёргюзтюр ючюн хайырланылгъанла: Кертиди, экиси да ол узакъ жыллада кёп къыйынлыкъ сынагъан болурла (Г.Э.). Тюздю, сен эски заманда да темирчи эдинг, энди да темирчисе (Г.Э.).
68-чи иш. Айтымланы былай юлешип жазыгъыз: 1) къарамчы сёзлери атладан къуралгъан айтымла; 2) къарамчы сёзлери сыфатладан бла санауладан къуралгъан айтымла; 3) къарамчы сёзлери этимледен къуралгъан айтымла.
1) Насыпха, къалгъанла да аныча кертичи адамла эдиле (Г.Э.). 2) Ийнан, аманыбызны игибиз унутдуруп, алай жашайбыз (Т.З.). 3) Кертиди, экиси да ол узакъ жыллада кёп къыйынлыкъ сынагъан болурла (Г.Э.). 4) Къарайма да, сизни манга башха жумушугъуз да болур дейме, агъай (Т.Ж.). 5) - Ахшы! Сен тюлкю эсенг, мен а - къуйругъу, - деп, немислиге ичинден уруша, аны жангыдан кётюрюлюрюн сакълайды (Х.М.). 6) - Сиз, тукъум, дейме, барыгъыз да бир биригизге ушайсыз, - деди ана, къарамын эшиу ийнелеринден алмай (Г.Э.). 7) Биринчиден, не уллу, не гитче деп да къарамай, тапсыз сёлешесе. Экинчиден, сен быллай бир жарсырча зат болмагъанды (М.Т.). 8) Кечгинлик, азыгъыбыз фараонланы азыгъы тюйюл эсе да, дуния сейирликди (Х.М.). 9) Тюзю, эрине къуллукъ этиу Аллахха къуллукъ этиу бла тенг даражагъа салынады (Б.А.). 10) Билемисиз, ол аллай белгили адам болгъанды, саулай Малкъаргъа белгили (К.ж.). 11) Биринчиден, кёчгюнчюлени аскерге алмай эдиле. Экинчиден, уруш болгъанлы жылдан атлап бара эди (Г.Э.). 12) Жарсыугъа, жаш заманында адам саулугъун сакълаугъа иги сагъыш этип къарамайды (Г.Б.).
69-чу иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) къарамчы сёзле баш къуллукъларын толтургъан айтымла; 2) энчи сёзлени къуллукъларын толтуруп келген къарамчы сёзлю айтымла.
1) Керти адам болама деп тебирединг эсе, бел бауунгу тартып къысхан, юсюнгю учхара тутхан кюнюнг да болур (Х.О.). 2) Жашха тишинги ышартсанг, керти сюйген сунар (О.О.). 3) Озсам сейир тюйюлдю, керти, мен санга оздурсамды сейир (Б.И.). 4) Баям, ишни башланнганы ючюн болур, Шарауну жюреги къууанады (Т.З.). 5) Ол, къарангы ачыкъ бла алышыннганча, баям затды (Т.З.). 6) Тёбен элни старшинасы Биймырза бла бир-эки мыртазакъ, сора къазакъ аскерчик, ишексиз, бир къайгъылары болуп айлана болур эдиле (Къ.Д.). 7) Къызыу кюнде жол къыдыргъан, Элге кирип суу тилесе, Ишексиз айтып къояма, Таулу анга айран берир (Г.М.). 8) Юсюпню айтханына ол ийнанды, алай аны чыгъып, масхаралап айтханы анга ачыу тийди (Г.Э.). 9) Угъай, ийнан, Найыпханда терслик кёрмегенме, къызны минг тилер да, биреу алыр (Т.З.). 10) Аны тамбла къайры барлыгъын билемисе? 11) Билемисе, Ата журт дегенинг – ол тенгинг, шуёхунг тюйюлдю (Х.М.).
70-чи иш. Айтымланы быллай къауумлагъа юлешигиз: 1) ишни боллугъуна ишеклиликни кёргюзтген къарамчы сёзлери (сёз бирлешлери, айтымлары) болгъан айтымла; 2) ишни боллугъуна ишексизликни кёргюзтген къарамчы сёзлери болгъан айтымла; 3) къууаныуну, жарсыуну, ачыуланыуну эм башха аллай сезимлени кёргюзтген къарамчы сёзлери болгъан айтымла; 4) ишни боллугъуна ийнандырыр ючюн хайырланылгъан къарамчы сёзлери болгъан айтымла.
1) Сарычач жашчыкъ, баям, бригадирни жунчугъанын эслеп, аны къатына келмей болмады (Т.А.). 2) - Оллахий деп айтама, Герий жашчыгъыны къоллары алтындыла, - деди председатель Шабазгъа жюрек ыразылыгъын жашырмай (Т.З.). 3) Айхай, урушну къайгъылы, къоркъуулу кюнлеринде адамланы жюреклеринде да къайгъы, къоркъуу уллу жер алады (К.Х.). 4) Ким биледи, кесин къонакъ сундуруп, сынай келгенле да болурла (Г.Б.). 5) Аллах хакъына, сенден не букъдурлугъум барды, аманны кебинден турабыз (К.Х.). 6) Жаз башына алай чыкъгъанына да, Аллах, санга шукур (Г.И.). 7) Аны бир алайлыгъы жокъду, бир Аллах, ишни къурап къояргъа керекбиз (Г.Б.). 8) - Бу тамата, тейри, намысыбызны кютюрдю, - дедиле киеу нёгерлени бирлери (М.Т.). 9) Ант этеме, не эсе да бир тюрлю жаныуарды, кеси да сауду (К.Х.). 10) Оллахий, Муса, школгъа быллай аман зыкылланы къойсала, мен анда бир кюн да къалмаз эдим (А.Ш.). 11) - Аллах бирди, сени сабийлериннги табыллыкъларына ийнанып эдим, - деди Халау, Фаризат письмону аны хайырындан алгъанына базына (Ш.Б.). 12) Насыпха, анасы угъай демеди, Сакинатны жан жарыгъына къарангы болмады (Т.А.).
71-чи иш. Айтымланы жетмеген тыйгъыч белгилерин сала жазыгъыз. Жаланда къарамчы магъанада жюрютюлген къарамчы сёзлери болгъан айтымланы белгилегиз.
1) Ярабий была шахарданмы келген болурла деп къарап къайдан эселе да халал адамла болурла къарт киши уа къарт эсе да алыкъа ётгюрдю тири атлайды деп алай оюм этдим (Г.М.). 2) Баям иги тойдургъан болмам деп жерден эркин берип атха Кёсе ыйыкъ бакъды (М.Т.). 3) Да тейри билмейме бюгюн эрттенликде 6-чы разъездни къатында бир сабий жашны поезд басханды дегендиле да хапаргъа кёре ол бизни телиге бир бек ушагъанды (Г.Б.). 4) Оллахий айтдырмай къоймай эсенг жаныбыздан тойдургъанса Токаш деп сёзню ачыкъдан биринчиге салды (А.Т.). 5) Айхай урушну къайгъылы къоркъуулу кюнлеринде адамланы жюреклеринде да къайгъы къоркъуу уллу жер алады (Х.К.). 6) Тейри бу шуёхну аякъ бюкгенине къарайма да керти окъуна эгечингден туугъанладан бири бизни орамгъа келинлик этерикди Темукку деди Мухаммат кюллюгюн кючден тыя (Г.И.). 7) Алан оллахий бир тапсыз заманыбызда келдигиз уялтдыгыз былай муну тигелетир затыбыз да болмай дей тегенеча ишленнген агъач табакъгъа да алыка чыр-чыр этген тауушлары аууз суу келтире тылпыулары хауагъа окъуна татыу жая тургъан жалбауурны салып жетди Юзейир (Г.И.). 8) Алан айып этме Аллах ючюн сорама дейме да унутама да къояма: бери бош кётюрюлгенлигингмиди огъесе жумушунг ишми барды (Г.И.).
МЕЖДОМЕТИЯЛА
Междометияланы ангылатыу
Междометияла тюрленмеучю сёзледиле. Ала адамны тюрлю-тюрлю сезимлерин (аны жарсыгъанын, къууаннганын, элгеннгенин, къоркъгъанын д.б.) белгилейдиле: а, ы, о, у, ах, ох, ай, ой, су, ту, пу эм башхала. Аланы бир къауумуну буйрукъ магъаналары да болады: кишт, тсс, юш. Междометияла тилни энчи, болушлукъчу кесеклерине да кирмейдиле. Сёз ючюн, ат затны, сыфат аны шартын, этим ишни белгилеп келедиле. Междометияла ол затланы кёргюзталмайдыла, жаланда сезимлени белгилейдиле, аланы атларын билдирмейдиле. Междометияланы тилни болушлукъчу кесеклеринден башхалыкълары алача сёзлени, айтымланы бир бирлери бла байлар ючюн хайырланылмагъанларындады.
Междометияла сёз къурауда хазна хайырланылмайдыла, аланы асламына, тилни бирси кесеклеринича, грамматика формалары болмайды. Башха тюрлю айтханда, алагъа сёз къураучу эм сёз тюрлендириучю жалгъаула хазна къошулмайдыла.
Айтымны членлери бла синтаксис жаны бла байламлыкъ тохташдырмагъанлары себепли, междометияла айтымда энчи орунну аладыла, аладан айырылып жюрютюледиле.
Бир бирде междометия сёзле айтымны члени болуп да келедиле. Ол кезиуде алагъа ие эм бет аффиксле къошуладыла. Юлгюге: Сени ох-охунг мени эрикдиргенди. Мен аны ох-тухуна тёзюп туралмайма. Бизге тынчлыкъ бермеген сени ой-оюнгду.
Къарачай-малкъар тилде, бирси тюрк тилледеча, междометияла айтымны къуллугъунда келирге да боладыла. Ол затны бу юлгюледе кёргюзтюрге онг барды: Аха! Къарачы, тор ат къаягъа чыкъды. Ууай! Поезд кетип къалгъанды. Быллай юлгюле междометияла сёлешиу тилде кёбюрек хайырланылгъанларына шагъатлыкъ этедиле.
Тилде таза междометияла иги кесекдиле, кеслерини да тилни бирси кесеклери бла ахыры бла да бир тюрлю байламлыкълары жокъду. Междометияланы бу тюрлюлери, къурамларына, жюрютюлюулерине кёре, бир ненча къауумгъа юлешинедиле. Биринчиден, ала, бир тюрлю къошакълары болмай, жангызлай келедиле: а, ай, ой, ох, ух, уф, охо эм д.б. Андан тышында быллай сёзле экиленип, ючленип (талай кере къатланып) да тюбейдиле: а-а, э-э, эй-эй, ай-ай-ай, ой-ой-ой, чу-чу-чу-чу, пай-пай-пай-пай. Къатланып айтылгъан заманда таза междометияланы таууш къурамлары тюрленирге болады: ох-тух, ах-ух, ай-хай-хай.
Къарачай-малкъар тилде къуралгъан междометияла да асламдыла. Быланы къауумуна тилни тюрлю-тюрлю кесеклери, сёз бирлешле, фразеологизмле къошулгъандыла: ай медет, пу анасыны, оу отум кёмюлген, бар алай, угъай да, ма санга, чечек алсын д. б. Къуралгъан междометиялагъа башха тилледен келген бир къауум сёз да саналады: алло, марш, аперим, оллахий-билляхий, машалла д. б. Былайда келтирилген сёзлени бир къаууму бош, башхалары уа къош междометияладыла. Ол да междометияланы къауумлауну бир тюрлюсюдю.