Къарачай-малкъар тилни морфологиясы
| Вид материала | Лекция |
- Cols=3 gutter=32> Къабэрдей-Балъкъэр Республикэм и тариф хэмкlэ къэрал комитет Къабарты-Малкъар, 30.57kb.
Бусагъат заманны этимсыфатлары
Бусагъат заманны этимсыфатлары -ыучу/-иучю, -уучю/-юучю жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла: таныучу, келиучю, толтуруучу, кюлюучю.
Алимлени оюмларына кёре, быллай этимсыфатла этим атладан -чы/-чи, -чу/-чю жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла. Аллай жалгъаула уа тюрк тилледе тюрлю-тюрлю атланы къурагъан жалгъауладыла. -ыучу/-иучю жалгъаулу этимсыфатланы заманларын тохташдыргъан бек къыйынды. Кертисин айтханда, ала не озгъан, не бусагъат, не боллукъ заманнга тынгылы келишмейдиле, кеслери да дайым, тохтаусуз тамамланнган ишни белгилейдиле. Бу затны эсеплеп, тюрк тил билимни келечилери аланы бусагъат заманны формасына жууукълукъларын айтадыла.
Бусагъат заманны туруучу деген этимсыфат этимчаны биринчи тюрлюлери бла бирге къош бирлешле къурап да белгилейди: ойнай туруучу, келе туруучу, къарап туруучу. Быллай бирлешлени экинчи кесеклеринде магъана жаны бла башха тюрлю этимсыфатла да хайырланыладыла: кюле айланыучу, тёнгереп къалыучу, тепсей жюрюучю.
Бусагъат заманны этимчаларына -а/-е, -й неда -ып/-ип + тургъан деген юлгю бла къуралгъан аналитика формала да саналадыла. Юлгюле: ойнай тургъан, айлана тургъан, келе тургъан, барып тургъан, келип тургъан, кюлюп тургъан, тутуп тургъан.
Айта (кюле, къарай) тургъан дегенча этимчала тюз да бу чакъда тамамлана тургъан ишни белгилейдиле.
Барып (келип, ойнап, сёгюп, окъуп) тургъан дегенча этимсыфатланы энчиликлери уа ала дайым хар заманда тамамланыучу ишлени кёргюзтюулериндеди.
Боллукъ заманны этимсыфатлары
Къарачай-малкъар тилде этимсыфатланы бу тюрлюлери -р (-ар/-ер, -ыр/-ир, -ур/-юр), -лыкъ/-лик (-лукъ/-люк), -рыкъ/-рик (-рукъ /-рюк), -ныкъ/-ник (-нукъ/-нюк) деген жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла. Алагъа юлгюле келтирейик: къарар (табар, тебер, къайтарыр, билдирир, окъутур, кёргюзтюр) адам; тюзеллик (чабаллыкъ, кёрлюк) жаш; табарыкъ (окъурукъ, эригирик) сабий эм д.а.к.
-р жалгъаулу этимсыфатла белгисиз боллукъ заманны кёргюзтедиле, затны ол кезиуде тамамланырыкъ шартын ачыкълайдыла. Аны алайлыгъына быллай юлгюле келтирирге боллукъду: Аны билир бир онг тапсам эди (М.Т.). Жашны бери чакъырыр онгубуз жокъду бусагъатда (Ш.).
Этимсыфат, -маз/-мез жалгъаулу болса, затны дайым юсюнден кетмеген бир белгили шартын кёргюзтеди: жууулмаз айып, къопмаз ауруу, къанмаз адам.
Башха тюрлю жалгъаулу этимсыфатла кесгин боллукъ заманны белгилейдиле. Ол къарачай-малкъар тилни баш энчиликлеринден бирине саналады. Юлгюле: Ары бараллыкъла бери жыйылсынла. Санга къарарыкъ жаланда менме. Абынныкъ жокъду былайда бир жан да.
Этимсыфатны синтаксис къуллукълары
Этимсыфатланы синтаксис къуллукълары этимни бирси иесиз формаларындан кенгирекдиле. Аланы айтымны магъанасын ачыкълауда орунларын энчи чертирчады. Бу затла барысы да этимсыфат кёп тюрлю жаны бла этимге, атха, сыфатха ушагъаны бла байламлыдыла.
Къарачай-малкъар тилде этимсыфатла бла ала къурагъан айланчла айтымны къайсы членини да къуллугъун толтурадыла.
1. Башчыны: Окъугъанны кёлю - жарыкъ, окъумагъан болур жазыкъ. Арбадан тюшген табылмаз, къолдан тюшген табылыр (Н.с.). Бёрю атарыкъ бёркюнден белгили (Н.с.).
2. Хапарчыны: Аскер сен таныгъанды (М.Т.). Ол бизге жюрюучюледенди. Мен а сени къартлыгъынгда кечиндирликледенме.
3. Толтуруучуну: Эгечим, къызчыкъны сау болгъанына бек къууанабыз (А.И.). Сосурукъ ары нек баргъанын айтды (Фольк.). Сени айтханынгда да бир сейир зат барды (М.Т.). Менде къалгъанладан юлюшюнгю ала бар.
4. Болумну: Биз мындан кетерден алгъа, сиз муратыгъызны бу олтургъанлагъа билдирирге керексиз. Эмиллик атха минер ючюн, аны юйретирге керекди. Аны эшитген бла, Жабалакъ ёрге кётюрлдю (Г.Б.).
5. Айгъакълаучуну: Мен аллай къуллукъчу боллукъма, элимде уллу юйле ишлеген. Сен манга берген ауруугъа бир дарман болмайды. Аны алтын суу ичирилген ышым баулары гён чарыкъ башларындан къарагъан саламла бла аз да келишмейдиле.
ЭТИМЧА
Этимчаны ангылатыу
Этимчалагъа тюрк тил билимде эрттеден бери эс бурула келеди. Тюрк тиллени грамматикаларында, башха илму ишледе аланы юслеринден талай хайырлы зат жазылгъанды. Аны хайырындан, этимчаланы форма-магъана жаны бла энчиликлери, синтаксис къуллукълары тынгылы ачыкъланнганды. Болсада этимча айланчланы грамматика энчиликлери бла байламлы бир къауум затла керекли даражада тинтилмегендиле. Сёз ючюн, бюгюнлюкде тил билимде этимчаланы, этимча айланчланы синтаксис къуллукъларын белгилеу бла байламлы юч тюрлю оюм жюрюйдю. Алимлени бир къаууму аланы бойсуннган айтымлагъа санайдыла, экинчи къаууму уа - айтымны айланч членлерине. Башха тюрлю оюм да барды: айланчны башчысы (субъекти) бар эсе, ол бойсуннган айтымды. Аллай айланчдан къалгъанла айтымны бир белгили членини къуллугъун толтурадыла.
Къарачай-малкъар тилни материалында этимчала энчи тинтилмегендиле. Аланы юслеринден илму грамматикаларыбызда, окъуу пособиялада, башха илму ишледе къысха, учхара айтылып къалады.
Тюрк тил билимде этимчаны ангылатыу бла байламлы алимле алыкъын бир оюмгъа келмегендиле. Аланы бир къаууму этимчаны этимни тюрленмеучю, къошакъ ишни кёргюзтген формасына санайдыла. Башхалары этимча этимни бла сёзлеуню грамматика шартларын жюрютгенин энчи чертедиле. Кертиси бла да, этимча башха иш бла байламлы ишни белгилейди, анга морфология категорияланы белгилеген жалгъаула къошулмайдыла, аны жюрютюлюую да айтымда башха (иели) этимлеге кёреди.
Этимчаны морфология жаны бла энчиликлери
Этимни иесиз формасы болгъаны себепли этимчаны этимге ушатхан бир талай шарты барды.
1. Этимча ишни белгилейди: Нанаш, жыйылыуну ачып, сёзню Алчы улугъа берди (Э.О.).
2. Этимчала, этимлеча, кёчюучюле эм кёчмеучюле боладыла. Кёчюучю этимчалагъа тамамлаучу болушдагъы сёзле къарап келедиле. Юлгюле: Алты адам Кичибатырны башчылыгъында, Домашны суудан ётдюрюп, ёргеракъ элтип, жар башында тохтатхан эдиле (Э.О.). Добай бла Махмут да арлакъда, илипинни жагъасында, таша олтуруп, Сарыбийни сакълай эдиле (Э.О.).
3. Этимчаланы айырма парадигмалары барды: къарап, къарашып, къаралып, къаратып.
4. Этимле сёзлени къайсы болушлагъа салдыра эселе да, аладан къуралгъан этимчала да ол сёзлени ол болушлагъа салдырадыла. Сёз ючюн, чыкъ деген этим атны бериучю, тамамлаучу, башлаучу болушланы формаларына салады. Ол затны этимчада да эслерге боллукъду: жолгъа чыкъ, тауну чыкъ, юйден чыкъ.
5. Этимчаны хаулаучу эм угъайлаучу формалары да болады. Этимчаланы биринчи тюрлюлери, угъайлауну кёргюзтгенде, -май/-мей жалгъаулудула: бармай, келмей, тапмай, ишлемей. Угъайлауну кёргюзтген жалгъау этимчаны экинчи тюрлюлеринде да тюбейди: кёрмегенли, билмегенлей, айтмагъанда. Болсада угъайлауну -п (-ып/-ип, -уп/-юп), -гъынчы /-гинчи жалгъаулу этимчала кёргюзталмайдыла.
6. Бир къауум этимчала къарыулаучу эм къарыуламаучу формалада да жюрютюледиле: баралып, баралмай, жеталмагъанлай, билялмагъанлай эм д. а. к.
Иели этимле болмагъанлары ючюн, этимчала къарачай-малкъар тилде сёзлеуге келишген бир талай ышанны жюрютедиле. Алагъа бир къарайыкъ.
1. Этимчала, сёзлеулеча, асламына башха ишни шартын белгилейдиле, аны ачыкълайдыла. Башха тюрлю айтханда, ала башха этим бла неда аны формасы бла байламлыдыла. Кеслерини бойсунуу формаларыны хайырындан, ала этимча жалгъауланы болушлукълары бла бир талай магъананы белгилейдиле. Сёз ючюн, Келе келгенлей, ол халкъны жыйып сёлешди деген айтымда этимча заманны кёргюзтеди. Ол Добайны ашыгъып сакълайды деген айтымда уа этимча башха ишни шартын белгилейди.
2. Сёзлеулегеча, этимчалагъа жалгъаула къошулмайдыла. Алай былайда айырманы, угъайлауну, къарыулауну/къарыуламауну жалгъауларын эсге алыргъа керек тюйюлдю. Быллай жалгъаула этимча жалгъауланы алларында келедиле: чабышып, сёлешалмай, тюбемегенде, баралып.
3. Болуш жалгъаусуз неда сонгурасыз жюрютюлмегенлери ючюн, этимчала кеслери бойсуннган сёзлеге къысылып келедиле: билмей тохта, ашыгъып бар, чапханлай жюрю, учуннганлай жаша.
4. Этимчала башха этимлеге къарап жюрюйдюле. Аны алайлыгъын алгъаракъда келтирилген юлгюледе кёребиз.
5. Этимчала бла этимча айланчла, сёзлеуча, айтымда асламына болумну къуллугъун толтурады: Аланы кёргенде, Андрей Васильевич тамаша этди (З.Ж.). Киргенлей, манга сёлеширсе (З.Ж.).
Былайда келтирилген шартланы эсге алсакъ, этимча формаланы тизмесин къураргъа боллукъду. Алай бла этимчаны жалгъаулары быладыла:
1) -а /-е, -й;
2) -п (-ып/-ип, -уп/-юп);
3) -гъанлай/-генлей / -ханлай, -нганлай/-нгенлей;
4) -гъанлы /-генли, -нганлы/-нгенли;
5) -гъанда /-генде, -нганда /-нгенде;
6) -гъанлыкъгъа /-генликге, -нганлыкъгъа/-нгенликге;
7) -гъынчы/-гинчи, -нгынчы/-нгинчи;
8) -маздан/-мезден.
Этимчаланы къурамларын эсеплесек, аланы эки къауумгъа юлеширге болады: а) этимчаланы биринчи тюрлюлери, б) этимчаланы экинчи тюрлюлери.
1. Этимчаланы биринчи тюрлюлери этимни тамырына -а/-е, -й, -п (-ып/-ип, -уп/-юп) деген жалгъаула къошулуп къураладыла.
-а/-е, -й жалгъаулу этимчала тюрк тиллени асламында тюбейдиле, кеслери да бек эрттегилилеге саналадыла. Бир къауум алим, сёз ючюн, А.Н.Кононов, -й -а жалгъауну тюрлюсюдю дейди: бошла + -а бошлай. Башхаланы айтханларына кёре уа, -й, инфиксни къуллугъун толтура келип, этимча жалгъау болуп къалгъанды: боша –й -а бошай.
Ачыкълагъа бошалгъан этимлеге -й къошулады (къарай, ойнай), къысыкълагъа бошалгъанлагъа уа - -а/-е (биле, айта). Быллай жалгъаулу этимчала баш иш бла бир кезиуде тамамланнган ишни кёргюзтедиле. Аланы кеслерини энчи заман категориялары жокъду: Суу баппушла шорхалагъа кире-чыгъа барадыла (Г.Б.). Махай, Байкъасымны ашыра, эшикге чыкъды (Э.О.).
Къарачай-малкъар тилде, бирси тюрк тилледеча, -п (-ып/-ип, -уп/-юп) жалгъаулу этимчала эркинирек хайырланыладыла. Аны сылтауу ала кёп тюрлю магъанада жюрютюлюулериндеди. Быллай этимчала бек эрттегилилеге саналадыла, -п жалгъау ачыкълагъа бошалгъан, -ып/-ип (-уп/-юп) а, сингармонизмни жоругъуна кёре, къысыкълагъа бошалгъан этимлеге къошуладыла (къарап, чабып, билип, тутуп, кёрюп).
Быллай этимчала кёбюсюне баш ишден алгъа тамамланнган ишни белгилейдиле: Саламлашып, жашла жолгъа чыкъдыла (Э.О.). Алай, ишни заманын тюз билир ючюн, контекстни саулай эсеплерге тийишлиди. Сёз ючюн, Ол мени сорууума жууап этер орунуна, бютюнда бек ынычхап тохтады деген айтымда баш, къошакъ иш да бир чакъда толтурулгъан ишни белгилейдиле. Быллай зат халны кёргюзтген айтымлада тохташады. Этимчаланы бу тюрлюлери бошалгъан, бошалмагъан ишни да кёргюзтедиле.
2. Этимчаланы экинчи тюрлюлери асламына -гъан жалгъаулу этимсыфатлагъа тюрлю-тюрлю жалгъаула къошулуп къураладыла.
а) -гъынчы/-гинчи жалгъаулу этимчала къошакъ ишни белгилейдиле. Быллай этимчалары болгъан айтымлада баш иш къошакъ иш башланнгынчы барыргъа неда бошалыргъа боллугъу кёрюнеди: Биз къазауат этдик, отубуз-огъубуз тауусулгъунчу (Т.А.). Кеч болса да, ала, ушхууур бишгинчи, жукъугъа хорлатмай турадыла.
Быллай этимчаланы угъайлау формалары жокъду. Аланы жалгъаулары ачыкълагъа, къысыкълагъа бошалгъан этимлеге да къошуладыла (тюбегинчи, семиргинчи, бошагъынчы, баргъынчы).
б) -гъанлы/-генли жалгъаулу этимчалада -лы, тарых жаны бла къарагъанда, барлыкъны кёргюзтеди: топуракълы, таулу. Быллай жалгъаулу этимча заманны бир белгили кезиуюн ачыкълайды: сёлешген заманны бла этимча кёргюзтген ишни ортасында тамамланнган, тамамланмагъан баш иш бла байламлы ишле болгъанлары ачыкъланады. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Анамдан туугъанлы, мен бир жолгъа къолумда беш сом тутмагъанма (Э.О.). Жюрегибиз ырахат болгъанды, сизге тюбегенли (Э.О.).
в) -гъанлай/-генлей жалгъаулу этимчала, къошакъ иш бошалып, баш иш башланнганын белгилейдиле. Аланы араларында кезиу бек къысха болады: Ала къая жухну аллына жетгенлей, андан басхыч салынды (Э.О.). Бу тюрлю этимчала иели формада да тюбейди: келгенлейиме, сюелгенлейинге, тутханлайына. Ала баш иш бла бир чакъда тохтаусуз тамамланнган ишни да кёргюзтюрге боладыла: Аслан башын кырдыкдан кётюрмегенлей къарады (Э.О.).
г) -гъанда/-генде жалгъаулу этимчалагъа иеликни жалгъаулары къошулургъа боладыла. Бу формала асламына озгъан заман бла байламлыдыла: Ибрахим бла Зулкъарней юйге киргенлеринде, Халиймат кюлде бишген хычинлени, чоюн ичине сугъуп, жууа тура эди (Г.Б.). Ала юйге къайтханда, мен школда болама (М.Т.).
д) -гъанлыкъгъа/-генликге жалгъаулу этимчалары болгъан айтымлада баш иш къошакъ ишге да къарамай этилгени кёрюнеди: Аланы ауазлары атлылагъа иги эштилгенликге, тышындагъылагъа уа артыкъ шарт эштилмей эди (Г.Б.).
е) -маздан/-мезден жалгъаулу этимчала къарачай-малкъар тилде аз тюбейдиле. Асламына айтымда бу формалы эки этимча жюрютюледи. Ала белгилеген къаршы къошакъ ишле баш иш бла бирге тамамланадыла: Къонакъ унамаздан, Асхат къоймаздан кюрешедиле (З.Ж.).
Этимчаланы биринчи, экинчи тюрлюлери да кеслерине къарагъан сёзле бла бирге этимча айланчла къурайдыла: бара - юйге бара, кёргюнчю - аны кёргюнчю, тапханлыкъгъа - сен аны тапханлыкъгъа эм д. а. к.
Этимчаланы бла этимча айланчланы синтаксис къуллукълары
Къарачай-малкъар тилдде этимчала бла этимча айланчла асламына болумну къуллугъун толтурадыла. Быладан къуралгъан болумла магъана жаны бла бир ненчадыла.
1. Халчы болумла: Межгит эшик чырылдап ачылды (Г.Б.). Ол тарх деп шкок атарыкъ тюйюлдю (Т.А.). Эллиле кёпюрден къоркъмай ётедиле (Т.З.). Ол, чапханлай, уллу ташны юсюне минди (Т.А.).
2. Сылтаучу болумла: Байкъасым, не айтыргъа билмей, къолун булгъады (Э.О.). Халиймат, эрини ачыуун кётюралмай, жюреги жарылып ёлгенди (Г.Б.).
3. Муратчы болумла: Мариям да, аны кёре, жангыз кеси келди (Т.А.). Хабайлагъа сора кетгенди (Т.З.).
4. Мардачы болумла. Кёп мычымай, Байрымукъ жипи чалып келди (Г.Б.). Ол сууукъ суудан къызгъан санларын сууутхунчу ичди (Т.А.).
5. Сансызлаучу болумла: Кюн аязып болгъанлыкъгъа, атлыланы жоллары тынч тюйюлдю (Т.Ж.). Шарау къошха кетгенликге, Наипхан бетин, чачын жыртмаз (Т.З.).
6. Заманчы болумла: Эл башына жете, аппа жырып бошады (Т.А.). Малжей, юйюне бара, Аслангерийге тюбеди (Г.Б.). Ол, келе-келгенлей, Апанасенко бла жарыкъ саламлашды (Э.О.).
Этимчала этимни иели формалары бла бирге къош хапарчыла къурайдыла. Аланы кесеклерин бир бирге байлар ючюн, этимча жалгъаула хайырланыладыла. Этимчалары болгъан къош этим хапарчыла магъана жаны бла бир ненча тюрлю боладыла.
1. Ишни тюрлю-тюрлю кезиулерин кёргюзтген хапарчыла: Анга бир къауумла тырман этип башладыла (Г.Б.). Билмей тургъанымлай, жыгъылып къалдым (М.Т.). Дырынчыла терк окъуна батанланы жыйып башладыла (З.). Ол дайым тойда тепсегенлей турду (Ш.).
2. Бир заманны ичинде неда бир бири ызларындан этилген ишлени кёргюзтген хапарчыла: Ала Жалпакъдан бичен ала келликдиле (М.Т.). Биз бахчада урлукъ салып тюшерикбиз.