Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетті

Вид материала

Документы

Содержание Число родившихся 2008 (на январь) 2010 (на январь) Смертность населения. О старении населения. Миграция населения. Сальдо миграции 2008 (на январь) 2010 (на январь) Орталық азияда аймақтық ұйымдардың рөлі: қауіпсіздік мәселесі Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Еуропа қауіпсіздік құралдарының өзара ынтымақтастық мәселелері

Подобный материал:

• Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің баспасөЗ орталығЫ, 24.63kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті «болашақ», 4480.5kb.
• Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
• Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің баспасөз орталығЫ, 38.13kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде осы оқу орнының студенттеріне, 157.57kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті кафедра : Халықаралық қатынастыр, 133.64kb.
• Диссертациямен Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ғылыми кітапханасында, 462.16kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының аға, 217.87kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 212.98kb.

на начало года

Годы	^ Число родившихся	Число умерших	Естественный прирост населения
2007 (на январь)	29 452	16 498	12 954
^ 2008 (на январь)	31 508	16 033	15 475
2009 (на январь)	33 219	13 859	19 360
^ 2010 (на январь)	31 228	12 904	18 324

Как свидетельствуют официальные статистические данные, начиная с 2002 г. в Казахстане наблюдается увеличение рождаемости населения. Особенно высокие уровни естественного прироста отмечаются в южном и юго-западном регионах Казахстана, где в основном преобладают коренные жители республики, в казахских семьях сохранились традиции многодетности.

В то же время в условиях урбанизации, большой занятости женщин и их активного вовлечения в общественную деятельность, роста уровня образованности и в целом повышения качества жизни населения наблюдается ограниченная потребность семьи в количестве детей. В современных условиях возникают сложности и в воспитании детей – достойных членов общества. В Казахстане не хватает дошкольных учреждений, по разным оценкам, в стране порядка 38 - 40% детей посещают детские сады, следовательно, больше половины детей дошкольного возраста вполне вероятно находятся дома с одним из родителей, что в свою очередь ограничивают им возможность участия в трудовой деятельности. Высокая оплата обучения в высших учебных заведений, отсутствие жилья, либо не вполне нормальные жилищные условия не позволяют многим семьям заводить детей, многие ограничивается рождением одного ребенка. Однако для простого воспроизводства населения коэффициент суммарной рождаемости должен составлять 2,1.

^ Смертность населения. Наряду с рождаемостью, важнейшей составляющей процесса воспроизводства населения является смертность. По мере развития человечества, устранения массовых эпидемий, улучшения работы системы здравоохранения, углубления медицинских знаний этот показатель претерпел существенные изменения в сторону снижения.

Первое десятилетие суверенного развития характеризовалось тенденцией роста общей смертности. В 2006 г. по сравнению с 1990 г. этот показатель вырос с 7,7 до 10,27. В структуре причин смертности лидируют болезни системы кровообращения 50% от общего числа умерших (в 2000 г. на 100 000 чел – 500,5); несчастные случаи, отравления и травмы – 14% от общего числа умерших; от злокачественных новообразований – 13%.¹⁷ Особенно вызывает тревогу увеличение смертности в трудоспособном возрасте среди мужчин.
Как известно, Казахстан одним из первых реформировал систему пенсионного обеспечения в СНГ, с 1998 г. в РК функционирует новый Закон, в соответствии с которым произошло поэтапное увеличение возрастного ценза выхода на пенсию граждан: женщин - с 58 лет, мужчин – с 63 лет.

В РК наблюдаются улучшения показателей и средней ожидаемой продолжительности жизни. Так, если в 2006 году в РК ожидаемая продолжительность жизни при рождении у мужчин составило 60,55 лет, у женщин – 72,3 года, то в 2009 году составил 63,62 лет, у женщин – 73,55 года соответственно. Однако в западноевропейских странах показатель ожидаемой продолжительности жизни при рождении все еще выше казахстанского¹⁸.

Страна	годы	Все население	мужчины	женщины
Казахстан	2009	68,60	63,62	73,55
Австрия	2005	79,5	76,7	82,3
Испания	2005	80,7	77,4	83,9
Италия	2005	80,5	77,6	83,2
Беларусь	2006	69,0	64,0	75,5
Кыргызстан	2006	68	64	72
Россия	2005	65	59	72

Проблема снижения показателей смертности видится нам не только в улучшении системы здравоохранения, увеличения численности медицинских учреждений, прежде всего, сами граждане должны нести ответственность за свою судьбу. Кроме того, следует СМИ активно внедрять среди казахстанцев здоровый образ жизни. Алкоголь, курение способствует развитию многих заболеваний. Во многих странах Западной Европе существуют запреты на курение в общественных местах, следует внедрять этот опыт и в нашей республике.

^ О старении населения. Низкий уровень рождаемости чреват демографическим старением населения. Если в 1996 году численность населения Казахстана в возрасте 65-69 лет составляло 3, 1% всего населения, то в 2007 году – 7,8%.¹⁹ Сегодня аналитики акцентируют внимание на проблему демографического старения, которая становится одной из главных вопросов современности. По классификации экспертов ООН, если удельный вес населения 65 лет и старше во всем населении страны ниже 4%, оно считается молодым, если составляет от 4 до 7% - находящимся на пороге старости, а если равен 7% и более – постаревшим.²⁰ По оценкам ООН, Казахстан относится к числу постаревших государств.

^ Миграция населения.

Миграционные процессы, происходящие в РК – барометр социально-экономических изменений. Если в первые годы суверенного развития страны, постоянно наблюдалось отрицательное сальдо миграций, то начиная с 2004 года в Казахстане ситуация полностью изменилась: численность эмигрантов составило 65 530 чел., а иммигрантов – 68 319 чел, сальдо миграции впервые было положительным – 2789 чел. На 1 января 2010 г.положительное сальдо миграции составило 320.

Активная работа со стороны государства осуществляется в отношении оралманов, проводится политика их социальной поддержки и адаптации. Казахстан становится привлекательным для трудовых мигрантов, главным образом из Узбекистана, Кыргызстана.

Годы	^ Сальдо миграции	прибыло	выбыло
2007 (на январь)	1 612	3 762	2 150
^ 2008 (на январь)	524	2 605	2 081
2009 (на январь)	-224	2 465	2 689
^ 2010 (на январь)	320	1 576	1 256

Деятельность государства. Демографические проблемы не раз становились объектом обсуждения на правительственном уровне. В 2000 году была принята «Концепция государственной демографической политики Республики Казахстан", в которой указано, что «демографическая политика выдвинута в ранг ведущих приоритетов национальной безопасности страны», целью которой является – «преодоление негативных тенденций в демографических процессах, предотвращение депопуляции, обеспечение количественного и качественного роста населения в соответствии с долгосрочной стратегией развития страны». В 2001 году - утверждается «Программа демографического развития Республики Казахстан на 2001-2005 годы» с целью «выработки и реализации комплексных решений для преодоления негативных тенденций в демографических процессах Республики Казахстан и на этой основе достижения роста численности населения».

Для стимулирования рождаемости и улучшения демографической ситуации с 2010 года государство усиливает социальную поддержку многодетных семей. Единовременные пособия на рождение четвертого и более ребенка будут повышены до 50 месячных расчетных показателей. Ежемесячные пособия по уходу за ребенком по достижению им одного года увеличиваются в среднем в два с половиной раза²¹.

Предпринимаемые властью мероприятия имеют позитивные результаты, чтобы сохранить наметившуюся тенденцию следует осуществить целый комплекс социально-экономических мероприятий.

Во-первых, именно экономический рост государства, который наблюдается в Казахстане, служит первоочередным условием для реализации намеченных социальных программ, улучшения сферы здравоохранения.

Во-вторых, эффективная социальная политика государства. На фоне соответствующего финансирования социальных сфер: увеличение средств на развитие здравоохранения, обеспечение больничных учреждений высокотехническими медицинскими оборудованиями, рост заработной платы медицинским работникам, систематическое повышение их квалификации.

В-третьих, всесторонняя пропаганда в СМИ здорового образа жизни, расширение сети детских, спортивных площадок.

В-четвертых, пропаганда СМИ культа семьи, в том числе, многодетной.

Если обратиться к Программам Правительства РК, Посланиям Президента Казахстана Н.А.Назарбаева, государственным социальным программа, то становится очевидным - власть обозначила социальную политику как приоритетное направление своей деятельности, реализация которой вероятнее всего позволит улучшить демографическую ситуацию в республике.

БИБЛИОГРАФИЯ

1. Используются материалы Агентства Республики Казахстан по статистике. kz/.
   
2. Казахстан: 1991-2001 годы. Информационно-аналитический сборник. Агентство Республики Казахстан по статистике. Алматы, 2001.
   
3. Концепция государственной демографической политики Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казахстан от 2000 г. № 1272.
   
4. Назарбаев Н.А. Повышение благосостояние граждан Казахстана – главная цель государственной политики. Послание Президента РК народу Казахстан. Астана, 2008.
   
5. Программа демографического развития Республики Казахстана на 2001-2005 годы. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 октября 2001 г. № 1380.
   
6. Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник (Под ред. А.Е.Мешимбаевой) Агентство Республики Казахстан по статистике. Астана, 2007.
   
7. Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник. Агентство Республики Казахстан по статистике. Алматы, 2001.
   
8. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник (Под ред. А.А.Смаилова) Алматы, 2001. Электронная версия.
   
9. Фридман Л.А. Очерки экономического и социального развития стран Центральной Азии после распада СССР. М.: Изд-во «Гуманитарий» Академии гуманитарных исследований, 2001.
   
10. Шокаманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане. Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2001
    

^ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА АЙМАҚТЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ РӨЛІ: ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІ

Тәңірберген Айгерім Тәңірбергенқызы

Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУІ, магистранты


Кеңес Одағының ыдырауымен байланысты халықаралық қатынастар жүйесінде орын алған құрылымдық өзгерістер әлем сахнасына жаңа тәуелсіз мемлекеттерді алып келді және осыған орай ХХ ғасырдың 90- жылдарынан бастап Орталық Азия елдері әлем жүйесінде өзіндік дербес саясатын жүргізуде. Егемендік алғаннан кейін бұрынғы кеңестік республикалар әлем қауымдастығының назарына ие болды. Орталық Азия аймағының геосаяси кеңістігі ұлы державалардың бәсекелестік сахнасына айналды. З. Бжезинский сөздері бойынша, «Еуразия континентінде басымдық алатын держава Батыс Еуропа мен Шығыс Азия секілді экономикалық тұрғыдан ең дамыған үш планета аймақтарының екеуінде шешуші ықпал жасайды; Таяу Шығыс пен Африкадағы оқиғалардың даму барысын бақылайды» [1].Осыған орай қазіргі таңдағы Орталық Азия аймағының геосаяси жағдайына әсер етіп отырған шарттарды қарастыру қажеттігі аса зор. Халықаралық қатынастардағы Орталық Азияның қазіргі кездегі геосаяси жағдайы мен даму үрдісі әлемдік геосаяси күш державаларының арасындағы аймақ елдеріне ықпал ету үшін бәсекелестігінің күшеюіне әсер етіп отыр.Сонымен бірге әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайындағы Орталықазия республикаларындағы ішкі саяси мәселелердің белсенділігінің артуы, соған қатысты жаңа қауіп-қатерлердің пайда болуы аймақтағы тұрақтылыққа қауіп төндіреді.

Орталық Азия аймағындағы жағдайды тұрақсыздыққа тірейтін факторлар сақталуда. Трансшекаралық қатерлер – халықаралық лаңкестік, экстремизм, трансұлттық ұйымдасқан қылмыс, есірткі, заңсыз көші-қон, қару-жарақтың заңсыз тасымалы айқын көрініс алуда. Шынайы қауіп-қатер экономикалық қауіпсіздік мәселелерінен, әлемдік энергия тасымалдау мен азық-түлік нарығындағы тұрақсыздықтардан туындамақ. Аталған қауіп-қатерлер мен мәселелер барлық аймақ мемлекеттері тарапынан ұдайы өзара әрекеттесуді және олардың алдын алуға күш-жігерін жұмылдыруды талап етеді.

Б. Бьюзен «қауіпсіздік жиынтығы» ұғымына географиялық жағынан жақын, ұлттық мүдделері бір- бірінен жеке қарастырылмайтын мемлекеттер тобын жатқызады [2]. Осыған орай бір аумақта орналасқан мемлекеттердің өзараәрекеттесу, әсіресе қауіпсіздік шеңберінде әскери- саяси, әскери- техникалық т.б. ынтымақтастығының рөлі зор.

Орталық Азиядағы қауіпсіздіктің өзекті мәселелері және аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі ынтымақтастықтың маңызды механизмдері ретінде Орталық Азия Одағымен қатар ЕҚЫҰ, ШЫҰ, ҰҚШҰ, АӨСШК (Азия кеңесі) рөлі ерекше. Орталық Азия аймағына трансшекаралық қауіп-қатерлер

ықпалының күшеюі, аталған аймақтық ұйымдарға мүше мемлекеттер ынтымақтастығы жандануы өзекті болып табылады.

Азияның қауіпсіздік жүйесін қамтамасыз етуде және Азия өңірінде

халықаралық қатынастардың жаңа сапалы өзгерістері пайда болуында 1992

1 жылы 5 қазанда БҰҰ-ның 42-ші Бас Ассамблеясында ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесін (АӨСШК) шақыру туралы ұсынысы алғашқы ірі бастамалардың бірі болды [3, 366 б.]. ҚР Президентінің тарихи бастамасының негізі берік, ал ең бастысы, азиялық құрылықта тиімді болып табылатын алдын алу дипломатиясы тетігін құруда болды. Сонымен қатар, бастама азиялық мемлекеттердің саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени-гуманитарлық қарым-қатынастар үдерісін жандандыруды, ал болашақта, президенттің сиымды айтуы бойынша «еуразиялық құрылықта бірегей қауіпсіздік белбеуін» құруды көздеді [4].

2002 жылы өткізілген Самиттен кейін АӨСШК-ің нақты іс-әрекеттерінің негізі болып табылатын - «АӨСШК Сенім шаралар тізімдемесі» бойынша жұмыс басталды. 2004 жылы өткен сыртқы істер министрлерінің кездесуі барысында қабылданған бұл құжат Кеңеске мүше елдердің айқын еңбегі ретінде санауға болады, өйткені ол өз еркімен қандай да бір елге өзіне тиімді экономикалық, экологиялық және гуманитарлық өлшемде нақты сенім шараларын таңдауға мүмкіндік береді. Азиялық құрылықтың тарихында бірінші рет тұрақтылық пен қауіпсіздік мәселелері бойынша кең спектрде көпжақты ынтымақтастықты қамтитын осындай ауқымды құжат пайда болды [5].

АӨСШК сенім шаралары, алайда, дәстүрлі тұжырымдамалардың шегіне сыймайды. АӨСШК-ге мүше елдердің басшылары 21-ші ғасырдағы өзара байланысты және өзара тәуелді әлемде әлеуметтік-экономикалық өлшемдегі сенім шаралары да әскери-саяси саласындағыдай маңызды екенін мойындады.

Сондықтан АӨСШК Сенім шаралар каталогы сенім шараларын іске асырудың бес өлшемін белгілейді: әскери-саяси, жаңа қауіп қатерге және сын-қатерлерге қарсы тұру, экономикалық, экологиялық, және гуманитарлық [6].

Азия қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз етуде ШЫҰ- ының елеулі рөлін атап кеткен жөн. Бұл аймақтық ұйымға тең құқылы мемлекет мүшелермен қатар, бақылаушылар да кіреді. ШЫҰ шеңберінде Қытай, Қазақстан, Ресей, Қырғызстан мен Тәжікстан мемлекеттерімен өзара іс- әрекет жүргізуі барысында шекаралық мәселелерді шешу арқылы қауіпсіздік жүйесінде біршама алғышарттар жасалынды. Сонымен 1996 жылы сәуір айында Мәскеу және Шанхайда сенім шарттарын нығайту мен шекара аймақтарында қарулы күштер санын азайту туралы келісімдерге қол қойылды. Осы іспеттес келісімшарттар негізінде шекаралас елдерге Еуразияның кең территориясындағы қауіпсіздік мәселелеріне қатысты келіссөздер жүргізуге мүмкін болды.

Қазақстан және жалпы Орталық Азия қауіпсіздік жағдайына аймақ мемлекеттерінің әскери- саяси одақтарға қатысуы үлес қосады. Ресей, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан мемлекеттерінің негізгі қорғаныс құралы болып 1992 жылдан негізін алған Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт болып келеді. Ортаазиялық және Каспий аймақтарында ҰҚШҰ Ресейдің әскери- саяси мүдделерін қамтамасыз етудің құралы болып келсе де, ҰҚШҰ- ның мақсаттары- түрлі сыртқы әскери- саяси агрессорлар, халықаралық 2 террористер, сонымен бірге ірі масштабтағы табиғи апаттардан қорғау мақсатында ТМД мемлекет министрліктері мен ведомстволарының құрылымдары мен армияларының бірлескен әскери әдістері арқылы ТМД елдерінің жалпымәдени, экономиялық және территориялық кеңістігін қорғауда өз алғышарттары бар. ҰҚШҰ аясында әуе қорғанысының Құрама жүйесі құрылып, жұмыс жасайды. ҰҚШҰ позициясын күшейту үшін Орталықазия аймағының Жедел Жүзеге асыру Ұжымдық Күштерін өзгерту жүргізіледі. Есірткі саудасына қарсы күрес шеңберінде ҰҚШҰ мемлекеттерінің ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, кедендік, шекаралық органдарының қатысуымен жедел- алдын- алу шаралары ұйымдастырылады (мыс., «Арна» атты операция).

ҰҚШҰ әскери блок болмағанымен, қауіпсіздік аумағында шоғырланып, өзге аймақтық одақтармен өзараәрекеттесуге ашық саяси ұйым болып келеді. 2010 жылдың 5 қазан күні ШЫҰ мен ҰҚШҰ ынтымақтастығы туралы меморандумға қол қойылып, трансұлттық қауіп- қатерлерге қарсы біріккен шараларды қарастырады.

Қандай да бір аймақтағы мемлекеттердің өзара ынтымақтастығының қауіпсіздік және экономикалық аспектілері аймақтық, халықаралық қауіпсіздік жүйелерін құрудың негізі болып табылады. Орталықазия мемлекеттері жекелей және жалпы аймақ сыртқы дүниенің геополитикалық, мәдени, саяси, экономикалық т.б. ықпалын сезе отырып, осы жағдайда әсіресе қауіпсіздік саласында өзара ынтымақтастықты орнату мәні зор. Орталық Азия аймағындағы ҰҚШҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, АӨСШК секілді ұйымдар сипаты топтанған емес, яғни олар өзге мемлекеттер мүшелігіне ашық болып келеді. ҰҚШ- тың 1- бапына сәйкес мемлекет- мүшелер бір- біріне қарама- қарсы қойылған келісім- шарттар жасай алмайды [7]. Халықаралық қауіпсіздік саласында келіссөздер, диалогтық, сенім шаралары механизмдері, яғни өзара әрекет етудің ымыралы түріне негізделген әрекет жатыр. ШЫҰ мен ЕҚЫҰ өз іс- әрекеттері аясында қауіпсіздіктің әскери- саяси ғана емес, экономикалық және экологиялық аспектілерімен жұмыс жасайды. Яғни, аталған ұйымдар кездесулер механизмінен аймақтық ұйымдарға айналған. Осы жерде БҰҰ-ң кейбір қағидаларының орнын атап кеткен жөн, өйткені ҰҚШҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, АӨСШК мүше мемлекеттер халықаралық қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтауда БҰҰ-ң маңызды орнын мойындай отыра, оның негізгі міндет- мақсаттарын басшылыққа алады- ұйым мүшелерінің егеменді теңдігі, мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, шиеленістерді бейбіт жолмен шешу, күш қолдану қаупінен ұстану. Осы халықаралық құқық шарттары мен ҰҚШҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, АӨСШК ұйымдарының өзара ұқсас міндеттерінің болуы аймақтағы қауіпсіздік, тұрақтылықты сақтаудағы өзара ынтымақтастықтыққа негіз болады. ЕҚЫҰ мен ШЫҰ аясындағы сенім шаралары өзара іспеттес болып келеді, өйткені олар осы ұйым мүшелері арасындағы мүмкін қарама- қайшылықты шешуге арналған. ҰҚШҰ аясындағы сенім және қауіпсіздікті нығайту шараларының бағыты негізінен одақтас мүше- мемлекеттер арасындағы әскери- саяси ынтымақтастыққа шоғырланған. Осы ұйым мүшелері арасындағы сенім шаралары негізінен әскери- техникалық және әскери- саяси 3өзара ынтымақтастық пен көмек негізінде жүзеге асырылады.

1992 жылы ЕҚЫҰ аясында ІІ Хельсинки атты құжат қабылданды. Олбойынша шиеленістерді болдырмау және реттеуге бағытталған дағдарысқа қарсы механизмдер құрылды. Осы тұрғыдан ЕҚЫҰ- ң бейбітшілік сақтау механизмінің қалыптасқан ескерту жүйесі мен превентивті дипломатиясы секілді күшті жақтары және Ұйым аясында шешімдерді орындау міндеттілігі, мәжбүрлі іс- әрекеттерді қолданудан бас тарту секілді де әлсіз тараптары байқалады.

ШЫҰ мен ҰҚШҰ шеңберіндегі дағдарысқа қарсы механизмдер өзгеше болып келеді, өйткені алғашқы кезде Шанхай форумы мүше- мемлекеттердің шекаралас аймақтарында әскери- саяси сенім жағдайын нығайту мақсатын көздесе, ҰҚШ мүшелерінің ұлттық қарулы күштерін құруға негіз болуы керек еді. Бұл жерде әскери- саяси альянс ретінде ҰҚШҰ мен топтасқан ұйым емес ШЫҰ міндеттері ұқсаса да, әлі де өзара тығыз қарым- қатынасы байқалған жоқ. Сонымен бірге дағдарысқа қарсы механизмдері ішінен лаңкестік, сепаратизм, есірткі сатуға қарсы күрес рөлі бөлек.

Бүгінгі күні Орталықазия аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылықтық сақталуына ҰҚКҰ, ШЫҰ, АӨСШК мен ЕҚЫҰ аясындағы аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты үйлестірілген әрекет, мемлекетаралық келісімдер мен уағдаластықтардың және де өзара ынтымақтастық әрекеттері себеп болып отыр. Күш-жігерді біріктірудің қажеттілігінің бірі ретінде ортақ қауіптің – халықаралық ланкестік, діни экстремизм, есірткі және заңсыз қару саудасы, халықаралық қылмыстардың артуы трансшекаралық мазмұнда болғандықтан, олармен күрес үйлестірілген саяси әрекетті талап етеді.

Соңғы күндері Қырғызстанда биліктің кенет ауысуына ұласқан революциялық қалыптасқан жағдай барлық орталықазия мемлекеттері мен әлем қауымдастығының алаңдаушылығын туғызып, аймақтың оңтүстік шекараларына қауіп төндіретін факторлар ретінде танылады. Осы оқиғаларға орай ЕҚЫҰ, ҰҚШҰ секілді аймақтық ұйымдардың қырғыз елінде азаматтық қақтығысты болдырмай, гуманитарлық көмек көрсетуде өзара толықтырушы күш жұмылдыруы байқалуда.

Түйін сөзге келгенде, аймақ елдерінің геосаяси жағынан өзара тәуелділігі олардың өз тәуелсіздігі мен тұрақтылығын сақтауға қажетті ішкі және сыртқы жағдайды қалыптастыруға ортақ қызығушылығы арқылы анықталады. Және Орталықазия құрлығында әскери- саяси, сауда- экономикалық механизмдер ретінде пайда болған қауіпсіздік институттарының әрқайсысының аумақ шеңберінде өз алдына қойған әскери- стратегиялық бақылау орнату мақсаты болғанымен, аумақ қауіпсіздігің қамтамасыз етуде аймақтық, макроаймақтық маңызы болуы асыра айтылмаған. Әсіресе Қазақстан Республикасы Ұйымға төрағалық ету барысында, бір жағынан, ЕҚЫҰ мен АӨСШК секілді еуропалық және азиялық қауіпсіздік жүйелерін, екінші жағынан, ШЫҰ мен ҰҚШҰ құрылымдарының ортақ және түрлі элементтерінің қиыстыра отырып, еуразиялық қауіпсіздік диалогын ұйымдастыруы әбден ықтимал.

^ Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы.- М.: Международные отношения.- 1999 г.- 256 с.
   
2. Малашенко А., Коппитерс Б., Тренина Д. Этнические и региональные конфликты в Евразии. Кн.1. Центральная Азия и Кавказ.- М.: Весь мир, 1997 г.- С. 10
   
3. Токаев К. Дипломатия Республики Казахстан.- Астана, 2001 г. - 550 с.
   
4. Тәжин М. Қауіпсіздік парадигмасы және Азиядағы тұрақтылық // Казахстанская правда.- 2008 г.- 23 августа.
   

5. Ермекбаев Н. Азиядағы қауіпсіздікті нығайтудың құралы ретінде сенім шараларын қолдану // www.kisi.kz

6. Asanov J. Evolution of CICA // The Journal of Turkish Weekly.- 2007. September 23.

7. Договор о коллективной безопасности // Сборник документов по международному праву. - Т.1.- Алматы: САК, 1998. - С.260-263.


^ ЕУРОПА ҚАУІПСІЗДІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ӨЗАРА ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ


Болысбекова М.Қ.

1 курс Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУІ, магистранты


80 ж. аяғында Еуропада басталған өзгерістер, халықаралық аренада «таптық күрестен» біртіндеп бас тартып, әскери потенциялдарын азайтуға дайындық білдіріп, саяси жүйелерін демократизациялауға алғашқы қадамдарын жасау арқылы адам құқықтарын қамтамасыз етудің халықаралық механизмдердеріне қатыса бастаған КСРО-ның да саясатына өзгерістер алып келді. Кеңес одағының «Брежнев доктринасынан» бас тартуы, 1990 ж. басында Шығыс Еуропада коммунизмнің жойылуына себепші болған, демократиялық революциялардың орын алуына жол ашты. Нәтижесінде, Шығыс Еуропадағы қарқынды өзгерістер, Еуропаның батыс бөлігін де назардан тыс қалдырмады. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі кезең аралығында Батыс әлемінің басты қорғаныс құралы болып келген Солтүстікатлантикалық альянстың (НАТО) жаңа мақсаттарын айқындаумен қатар, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымын (ЕҚЫҰ) институционализациялауға келісім білдіру туралы шешімнің 1990 ж. Лондон Декларациясында қабылдануы әлемдік саясатта үлкен өзгерістердің орын алуына түрткі болды. 1990 ж. 19-21 қарашасында 34 Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық кеңесіне мүше елдерінің бас қосуы нәтижесінде қабылданған Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық кеңесінің жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы Еуропада қарсыластық пен бөліну кезеңінің аяқталғанын білдіріп, НАТО мен Варшава шартты ұйымының мүшелері жаңа әлем жағдайында қарсыластар емес, керісінше серіктестікке бағытталған жаңа қатынастар құруды мақсат етеді [1].

Сонымен қазіргі заманғы жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесінің қалыптасуы, «қырғи қабақ» соғысы аяқталғаннан кейін еуропалық қауіпсіздік архитектурасын құруда шешуші рөл ойнаған, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы мен Солтүстікатлантикалық альянстың қатынастарының тарихымен тығыз байланысты болып табылады. Хельсинки үрдісінен бастап қазіргі күнге дейінгі ЕҚЫҰ-ның өзінің қауіпсіздік жүйесі моделінің құрылуына НАТО-ның ықпалы зор болғандығын ерекше атап өткен жөн. Екеуі де мақсаттары ұқсас ұйымдар бола тұра бір бірін бақталастар тұрғысынан қарастырмайды, керісінше, шиеленістерді болдырмау, жеңіп шығу, ретке келтіру үшін өз күштерін үйлестіруге тырысады. 1990 ж. ортасынан бастап НАТО мен ЕҚЫҰ арасындағы саяси диалог серіктестік әрекеттестікке айналды. Екеуінің арасындағы қатынастар екі жақты ынтымақтастықтың негізінқалаушы принциптерді сипаттайтын бірнеше құжаттардың негізінде құрылған. Осылайша 1991 ж. НАТО-ның мемлекет және үкімет басшыларымен қабылданған бейбітшілік пен ынтымақтастық туралы Рим декларациясында, тарихи өзгерістер кезеңінде Еуропада демократия мен тұрақтылыққа көмек бере отырып, маңызды рөл ойнауы тиіс Еуропадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік кеңесі үдерісін әрі қарай нығайту қажеттігі ерекше аталып өтілген болатын [2].

Басқыншылық пен зорлықтың алдын алу, орын алған мәселелердің түбкі себептерін талдау, сонымен қатар шиеленістерді шешуде бейбіт құралдарды пайдалану сияқты маңызды мәселелерде ЕҚЫҰ-ның орталық рөлін мойындай отырып, НАТО шиеленістердің алдын алуда бұл ұйымның ұстанымдарын нығайтуды өзінің мақсаты етеді. 1997 ж. НАТО мен Ресей арасындағы өзара қатынастар, ынтымақтастық және қауіпсіздік туралы негізін қалаушы актіде екі жақпен первентивті дипломатия, шиеленістерді ретке келтіру, постшиеленісті қайта құру және аймақтық ынтымақстықта негізгі құралы ретінде ЕҚЫҰ-ның дамуына күш салатындары атап айтылды [3]. 2005 ж. Венадағы ЕҚЫҰ кеңесінің Тұрақты отырысында сөз сөйлеген, сол кездегі НАТО-ның бас хатшысы Яап де Хооп Схеффер мырзаның айтқанындай, «НАТО ЕҚЫҰ бейнесінде күшті әрі ынтымақтастыққа бағытталған серіктесті көреді». ЕҚЫҰ да өз алдына еуропалық кеңістіктің қауіпсіздігін қамтамасыз етуде НАТО-ның рөлі мен маңызын ерекше атап өтеді, ол бірнеше ЕҚЫҰ-ның құжаттарында көрініс тапқан, соның ішінде 2003 ж. ЕҚЫҰ-ның ХХІ ғ. қауіпсіздік пен тұрақтылықтың қауіпіне қарсы тұру стратегиясы.

2001 ж. 11 қыркүйектегі оқиғалардан кейін, әрекет ету аймақтарына халықаралық терроризм мен қаруды заңсыз таратуға қарсы күресу сияқты мәселелерді қоса отырып, ЕҚЫҰ мен НАТО арасындағы қатынастар кеңейе түседі. 2004 ж. өткен НАТО-ның Ыстамбұл саммитінде, екі ұйымның қызмет ету аймақтарын қоса, географиялық тұрғыдан да ұқсас міндеттері мен ортақ қызығушылықтары бар екендігі назарға алынған болатын.

Сонымен, НАТО мен ЕҚЫҰ қатынстарында өзара байланыстар олардың географиялық орналасуларының түйісу себебі, көптеген елдердің бірдей мүшелігі немесе қауіпсіздікті қамтамасыз ету функцияларының ортақтығына ғана сүйенбейді. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық кеңесінің пайда болуының өзі, оның эволюциясы, «қырғи қабақ» соғысының аяқталуына байланысты қайта жаңадан пайда болуы, одан кейінгі институционализациясы (ұйымға айналуы) және әрекет ету аймағының кеңеюі осы жайттардың барлығы – Альянстың өзінің дамуы мен трансформациялануының себебімен тығыз байланысты болды. ЕҚЫҰ әскери-саяси, экономикалық, экологиялық және гуманитарлық мәселелер бойынша алдын ала ескертумен, первинтивті дипломатиямен, шиеленістерді реттеу және постшиеленісті қайта қалпына келтіру сияқты көптеген т.б. мәселелермен айналысатын болса, НАТО «қырғи қабақ» соғысы аяқталғаннан кейін өзінің жаңа, ауқымды қауіпсіздік концепциясына сүйене отырып шиеленісті реттеуді қадағалау мақсатына байланысты әрекет ету аймағын барынша кеңейтті.

Екі ұйымды мақсаттары тұсынан қарастырсақ, НАТО – басынан ақ мүше елдердің ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуші ұйым болса, ЕҚЫҰ – аймақтық жалпыеуропалық ұйым, ұжымдық қауіпсіздік жүйесінің бір түрі бола тұра, олардың арасында көптеген параметрлерде нақты жақындастықтар байқалады, және қазіргі таңда көп ортақ мәселелерін айқындауға болады. Атап айтсақ екі ұйым да өз жұмыстарындағы халықаралық құқықтың шеңбері мен мандаты ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының басты рөлін мойындайды; негізін қалаушы құжаттарына қарасты НАТО да, ЕҚЫҰ да демократия құндылықтары, адам құқығы және заңның жоғарылығы үшін күреседі; серіктестік құралдарын белсенді пайдаланады ("Бейбітшілік үшін серіктестік", және де НАТО-ның басқа да серіктестік бағдарламалары; Жерорта теңізі аумағындағы ЕҚЫҰ-ның серіктес елдері – Алжир, Египет, Израиль, Иордания, Марокко, Тунис. Азияда – Ауғаныстан, Монғолия, Корей Республикасы, Таиланд, Жапония); аймақтық ықпалдасуды пайдаланады, оңтүстік-шығысеуропалық (балқандық), жерорта теңіздік, кавказдық және орталықазиялық сияқты ұқсас аймақтық өлшемдері бар; алып жатқан кеңістігіне байланысты ЕҚЫҰ әмбебап ұйым болғанымен, ол сонымен қатар трансатлантикалық құрамдастығы да бар (АҚШ мен Канадың мүшелігі); екі ұйымның да басты мақсаты еуропалық және халықаралық қауіпсіздікті нығайту және шиеленістер мен дағдарыстарды ретке келтіру болып табылады [4].

ЕҚЫҰ мүше елдердің саны жағынан да, мақсаттарының кеңдігінен де НАТО-дан «үлкен», алайда күш потенциалы тұрғысынан кіші, себебі тек қана әскери емес, басқа да тараптардан әсер ету құралдары жоқ, мұны да өз алдына екі ұйымның ықпалдасуының бір көрінісі ретінде қарастыруға болады. Яғни шиеленістер кезеңінде НАТО көбіне әскери әрекеттерді ұйымдастырса, ЕҚЫҰ саяси кеңестер, кепілдемелер берумен айналысады.

Екі ұйым арасындағы байланыстар әртүрлі деңгейлер мен түрлі контекстерде жүзеге асады. Ең алымен олар, үнемі ЕҚЫҰ төрағасының Солтүстікатлантикалық кеңесі алдында сөз сөйлеуі және керісінше, НАТО бас хатшысының ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесінің алдында сөз сөйлеуі, НАТО мен ЕҚЫҰ бас хатшыларының үнемі байланыста болулары, екі ұйымның өкілдері арасындағы төрт ай сайын кездесулер, НАТО басшылығымен өтетін әскери дайындық жұмыстарында ЕҚЫҰ бақылаушыларының қатысуы.

НАТО мен ЕҚЫҰ Еуропа, Азия, Жерорта теңізінің бірдей немесе жақын аймақтарында әрекет ету арқылы бірін бірі толықтырады. Екі ұйым арасындағы іс жүзінде көптеген ынтымақтастықтарды байқауға болады. Мысалы, Босния мен Герцеговинадағы, Косоводағы, Оңтүстік Сербиядағы, Македониядағы шиеленістер НАТО-ның күштері мен ЕҚЫҰ-ның миссияларының бірлескен күштерімен ретке келтірілді.

Қазіргі таңда НАТО және ЕҚЫҰ – қауіпсіздік басты әрекет ету аймақтары болып табылатын, әлемдегі жалпыға танылған ұйымдар болып танылады. Егер ЕҚЫҰ үшін ең алдымен – саяси кеңестер мен кепілдемелер, әрекет аймағы болса, НАТО үшін – ол нақтырақ, қауіпсіздікті қамтамасыз етуде күштерін біріктіруді тәжірибеде іске асыру мүмкіндігі болып табылады. Екі ұйым да қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етеді, бір біріне қарама қайшы келмейді және де әр қайсысында өз әрекет ету аймағы және орындау деңгейі бар.

НАТО мен ЕҚЫҰ-ның басқа серіктестермен қатынастары жаңа– асқан құрылымдылық пен әріптестік арқылы орын алған халықаралық институттардың торында интеграцияның жоғарғы деңгейіне жету фазасында тұр.

Қазіргі таңда еуропалық қауіпсіздік түсінігі Еуразия кеңістігін қоса отырып континентальды шеңберден көпке асып кетеді. Сонымен қатар, қазіргі халықаралық жағдайлардағы көптеген қауіпсіздіктің қауіп қатерлері трансшекаралық сипатта болғандықтан, олардың алдын алу, барлық халықаралық қауымдастықтардың ұжымдық шаралары арқылы ғана жүзеге асатындығы тәжірибе жүзінде дәлелденген. Осы орайда Орталық Азия аймағындағы тұрақтылыққа қауіп келтіретін көптеген факторларды мысал ретінде келтіруге болады. Яғни, террористік ұйымдардың белсенділігі, Ауғаныстаннан тасымалданатын наша құралдары, мәжбүрлі миграция мен қашқындар мәселелері, экологиялық дағдарыс, этникааралық белгілері бойынша аймақтың шиеленіске беймдігі сияқты т.б. көптеген ауыр мәселелердің болуына байланысты аймақта бірнеше халықаралық ұйымдардың әрекет етулерін байқауға болады. Бұл ұйымдармен байланыстар ең алдымен Орталық Азия елдерінің сыртқы ойыншылармен екіжақты әскери саяси келісімдері негізінде жүзеге асып отыр. Осы жағдайда ең алдымен Орталық Азия елдерінің мүшесі болып табылатын Қазақстан Республикасының еуропадағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуші құралы, ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі кезеңінде өзекті мәселелердің басын ашуына өз септігін тигізетіні сөзсіз анық екендігі белгілі [5].

Бұрынғы Кеңес мемлекеттерінің бірі, Орталық Азия елдерінің ішінде бірінші болып Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымына Қазақстан Республикасы 2010 ж. 4 қаңтарынан бастап төрағалық етуде.

Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі алғашқы жылдарында, басты мақсаты биполярлықтан кейінгі жүйеде өз орнын, саяси кеңістігін табу барысында Н.Ә.Назарбаевтың «әлемнің жаһанды, өзара тәуелді жағдайында басты басымдықтарының бірі жаһанды серіктестік болуы тиіс» деген сөзінің айтылуы, Қазақстан Республикасыныңның сыртқы сясатының негізгі мақсаттарына жаһанды және аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтау үшін алдыңғы қатарлы елдермен стратегиялық қатынасты кеңейту қажеттігін білдірген болатын [5]. Осыған байланысты ҚР-ның ЕҚЫҰ-на төрағалық етуін еліміздің халықаралық аренада беделінің өскенінің белгісі деп айтсақ артық болмас.

Қазақстанның осы еуропалық қауіпсіздік құралына төрағалық етуіндегі мақсаттарына тоқтала кететін болсақ, олар қазіргі таңдағы халықаралық қауіпсіздік шараларының орталығы болып отырған, ең алдымен Ауғаныстандағы жағдай (бұл елдегі жағдайдың өрбуін Қазақстан жаһанды қауіпсіздік, терроризм, наша саудасы, діни экстримизм сияқты мәселелер тұрғысынан қарастырады. Осыған байланысты ЕҚЫҰ мен барлық халықаралық қауымдастықтардың басты мақсаты, соғыстан зардап шеккен Ауғаныстанды жаңа бейбіт, демократиялық құндылықтарды құрметтейтін өз алдына азат мемлекетке айналдыру болып отыр), экологиялық қауіпсіздік (жалпының күшін пайдалану арқылы экологиялық мәселелерерді шешу жүйесін жасау, Арал мәселесін ЕҚЫҰ-ның жауапты аймағы ретінде ала отырып, экологиялық мәселелерді ұжымдық жолмен шешу үлгісін көрсету), Афинадағы министрліктердің шешімі бойынша миграциялық және энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жұмысын жалғастыру, конфессионалдық және этникааралық қатынастарды қамтамасыз етілуіндегі Қазақстанның жағымды тәжірибесін атай отырып, ЕҚЫҰ кеңістігінде толеренттылық пен өркениет аралық диалог мәселелерін еліміздің төрағалық етуіндегі басты басымдығы ретінде анықтау болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Торкунов А.В. Современные международные отношения. Уч.пос. - М.,1999. - 498б
   
2. Declaration on Peace and Cooperation issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council\\ ссылка скрыта)
   
3. Founding Acton Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation 27 May. 1997 int/natolive/htm
   
4. Поздняк В. Глобальное партнерство как реальность и вызов для НАТО // ссылка скрыта.
   
5. Государственная программа «Путь в Европу» на 2009-2010 годы. // ссылка скрыта .kz/ site.phpl?id=5724