Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары 27-28 қазан 2011 жыл
| Вид материала | Документы |
- С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат, 6313.58kb.
- Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары, 8814.45kb.
- Программа международной научно-практической конференции «независимости казахстана, 406.39kb.
- Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
- Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
- Әдебиеттер тізімі, мерзімді басылымдар және конференция материалдары альфавиттік тәртіппен, 376.99kb.
- Iii халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Қазақстан Республикасы, Павлодар, 412.06kb.
- «Болашақ» халықаралық стипендиясына ғылыми тағлымдамадан өтетін үміткерлер тапсыратын, 92.29kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1216.39kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1312.01kb.
Түйін
Бұл мақалада ағылшын тілінің тарихы, оның дамуы және Англиядағы басқа тайпалардың тілдерінің ағылшын тіліне ықпалы қарастырылады
ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ САМОСОЗНАНИЯ В
ПОДРОСТКОВОМ ВОЗРАСТЕ
В.К. Христофорова, ст преподаватель кафедры педагогики и психологии АОИПРК, г. Алматы
Самосознание представляет собой высший уровень развития сознания и понимается как представление о себе и отношение к себе. Под самосознанием понимается процесс познания человеком самого себя, в результате которого образуется представление о себе в качестве субъекта действий и переживаний и складывается эмоционально-ценностное отношение.
Отечественные и зарубежные авторы подчеркивают значение подросткового возраста для развития самосознания, как основного новообразования этого возраста, которого являются появление сознательного “Я”, возникновение рефлексии, осознание своих мотивов, моральные конфликты и нравственные самооценки, интимизация внутренней жизни (И.С. Кон) [61].
Этот период считается периодом возникновения самосознания во всей его целостности. Согласно С.Л. Рубинштейну, процесс формирования самосознания протекает от наивного неведения в отношении самого себя ко все более глубокому самопознанию, соединяющемуся со все более определенной, а иногда резко колеблющейся самооценкой. В процессе этого развития центр тяжести для подростков все более переносится к ее внутренней стороне, от отражения более или менее случайных черт к характеру в целом [100].
Чувство взрослости – психологически самая важная характеристика подростка. В переходный период на стыке двух возрастов, возникают процессы, знаменующие завершение предыдущего этапа и начало последующего. Во-первых, это пограничность и неопределенность социального положения. Во-вторых, внутренние трудности переходного возраста, начиная с психогормональных процессов, вследствие нарушения соотношений в физиологических функциях центральной нервной системы и эндокринных желез и заканчивая перестройкой «Я-концепции». В-третьих, противоречия, обусловленные перестройкой механизмов социального контроля, основанных на соблюдении внешних норм и послушании взрослым, которые уже не действуют, и взрослые способы, предполагающие сознательную дисциплину и самоконтроль, которые еще не сложились до конца и не окрепли.
Одним из важнейших новообразований подросткового возраста является изменение внутренней позиции личности.
По мнению Л.И. Божович, Л.С. Выготского, формирование нового уровня самосознания в подростковом возрасте обусловлено возникновением и развитием теоретического мышления, которое формирует новый тип познавательных интересов, порождает широкий взгляд на мир, приводит к появлению рефлексии [28, 45].
В подростковом возрасте впервые в развитии личности акты самосознания – самопознание, самонаблюдение, самоотношение, саморегуляция - становятся одной из необходимых потребностей субъекта. Появляется желание изменения себя в связи с осознанием собственных психологических несоответствий внешним требованиям, идеалам, нравственным образцам. Если раньше процесс развития самосознания шел стихийно, здесь появляется, наряду с этим, активность самого субъекта.
Развитие самосознания в подростковом возрасте обусловливает выделение новых форм существования человека как личности: субъекта самосознания; субъекта предметной деятельности; субъекта общения; человек субъекта жизнедеятельности (В.А. Петровский) [82].
Развитие самосознания совершается в шести различных направлениях, из которых и складываются в основном главнейшие моменты, характеризующие структуру самосознания подростка.
Первое направление есть просто рост и возникновение собственного образа.
Второе направление в развитии самосознания ведет этот процесс извне вовнутрь. Интроспекция, осознание собственных психических операций, появляется у ребенка относительно поздно. Вначале дети знают только свое собственное тело. Лишь в 12-15 лет возникает сознание, что существует внутренний мир и у других людей. Собственный образ переносится вовнутрь. Сначала он охватывает сновидение и чувство. Важно, что развитие во втором направлении не идет параллельно с нарастанием самосознания в первом направлении.
Третье направление развития самосознания - это его интегрирование. Подросток все более и более начинает сознавать себя как единое целое. Отдельные черты все более и более становятся в его самосознании чертами характера. Он начинает воспринимать себя как нечто целое, а каждое отдельное проявление - как часть целого. Здесь наблюдается ряд качественно различающихся друг от друга ступеней, которые постепенно проходит ребенок в зависимости от возраста и социальной среды.
Четвертым направлением развития самосознания является отграничение собственно личности от окружающего мира, сознание отличия и своеобразия своей личности. Этот кризис также сопровождается актуализацией восприятия себя самостоятельным субъектом. У подростка стремление к самостоятельности выражаются в появлении осознания своей причастности к взрослым, в том, что он начинает считать самого себя взрослым.
Пятая линия развития состоит в переходе к суждениям о себе по внутренним, моральным критериям, которые начинают применяться ребенком и подростком для оценки своей личности и которые заимствуются ими из объективной культуры, а не обосновываются просто биологически. В подростковом возрасте главным критерием оценки себя и других становятся нравственно - психологические особенности личности, проявляющиеся во взаимоотношениях с окружающими. Подростки овладевают умением отделять то или иное качество от конкретных случаев его проявления в поведении и поступках. Самооценки подростка уже становятся более многозначными и содержательными, для аргументации своей точки зрения ребята используют ссылку на объективную общественную оценку их достижений, ссылку на мнения и оценки товарищей, собственные наблюдения.
В подростковом возрасте впервые в развитии личности акты самосознания - самопознание, самонаблюдение, самоотношение, саморегулирование поведения и деятельности становятся одной из необходимых потребностей личности. Степень развития этой потребности влияет на формирование нравственных качеств личности в процессе дальнейшего ее становления. В свою очередь потребность в самосознании стимулируется возникновением в этом возрасте другой важнейшей потребности - потребности в самовоспитании, в целенаправленном стремлении изменить себя в связи с осознанием собственных психологических несоответствий внешним требованиям, идеалам, нравственным образцам, которым надо следовать.
Следующая стадия в развитии приводит к нравственности и достигается подростками только около 17 лет, да и то не всеми [61].
Шестая линия развития самосознания и личности подростка заключается в нарастании различий между индивидами, в нарастании интериндивидуальной вариации. В этом отношении рефлексия разделяет участь остальных функций. По мере все более зрелого развития задатков и большей длительности влияния среды люди становятся все менее похожими друг на друга. Особенно существенно проявление саморегуляции, как пик развития самосознания в подростковый период, в такой важной деятельности подростка, как самовоспитание. Самовоспитание, как свидетельствуют многочисленные исследования, впервые становится возможным именно в подростковом возрасте. Оно подготавливается соответствующим уровнем общего психического развития, в частности развитием интеллектуальных и эмоционально-волевых процессов и соответствующим уровнем развития отдельных сторон самосознания - самопознания, эмоционально-ценностного отношения к себе и саморегулирования. Обладая такой психологической готовностью к более полному восприятию требований жизни и осознанию своего положения во внешнем мире, своей ценности, подросток пытается изменять себя, самосовершенствоваться.
Л.И.Божович выделяет несколько периодов в развитии самосознания подростка [28]:
1) сначала дается описание собственной деятельности, поведения, характера взаимоотношений с окружающими людьми. Это описание носит уже обобщенный характер, но подростки еще не пытаются проникнуть в причины поступков и сделать вывод о качествах личности;
2) в дальнейшем суждения подростков о себе содержат уже выводы о качествах личности, сделанные на основе анализа поведения. Но делаются они без сопоставления различных фактов поведения и часто носят случайный и противоречивый характер, который подростком не чувствуется. Это свидетельствует о том, что познание внутреннего мира людей в силу его чрезвычайной сложности еще трудно для подростка;
3) в дальнейшем подросток переходит к обобщению качеств личности и соотнесению их с характерной для него системой поведения, начинает оценивать и характеризовать не только свое поведение, но и себя самого как субъекта деятельности, обладающего определенными качествами личности. Подростки еще не умеют соотнести между собой отдельные качества личности и дать ее синтетическую характеристику. Суждения о других людях отличаются большой самостоятельностью, конкретностью и содержательностью. Осознание черт другого стоит у подростка на более высоком уровне, чем осознание самого себя. Самосознание вырастает из познания окружающего мира, людей, причем, в первую очередь, осознаются их действия и поступки, все то, что выражается вовне, а затем путем анализа и обобщения постепенно приходит к пониманию качеств личности, к познанию внутреннего мира других людей. Равным образом и его собственные качества, черты его личности выступают для него не сразу;
4) потребность в познани самого себя усиливается рядом дополнительных обстоятельств: возрастающими в средней школе требованиями к самостоятельности; стремлением найти свое место в системе доступных ему общественных отношений; возникновением интереса к другим людям, в частности, к другому полу и т. Д.
5) интерес к внутреннему миру и его оценка неразрывно связаны с формированием нравственных идеалов [28].
Согласно С.Л.Рубинштейну, в процессе развития самосознания центр внимания подростка переносится от внешней стороны личности к ее внутренней стороне, от случайных черт – к характеру в целом. В результате подросток самоопределяется как личность на более высоком уровне [100].
Рост самосознания и интереса к собственному «Я» у подростков непосредственно связан с процессами полового созревания. Половое созревание активизирует у подростка интерес к себе и своему телу, потому как физическое созревание является одновременно социальным символом, знаком взросления, возмужания. Противоречивость положения подростка, изменение его структуры его социальных ролей и уровня притязания актуализирует вопрос: «Кто Я?»
Ценнейшее психологическое приобретение подросткового возраста – открытие своего внутреннего мира. Подросток начинает понимать и осмысливать свои эмоции как состояние своего собственного «Я».
Нередко объективная, безличная информация стимулирует подростков к интроспекции, размышлению о себе, своих проблемах, о сверстниках. Таким образом, постепенно у подростка формируется своя Я-концепция, которая способствует дальнейшему, осознанному или неосознанному, построению поведения подростка.
Подросток, интегрируя свой социальный опыт и осмысливая его, может создавать себе идеалы семьи, общества, профессии. Он смещает акцент на личностные качества. Когнитивная составляющая продолжает наполняться, но она уходит из фокуса профессионального самосознания на периферию, а на первое место выходит творческая составляющая профессионального самосознания в рефлексивном виде: личности интересны свои качества, кто они и каким образом репрезентативна во внешнем мире (А.А.Деркач, О.В.Москаленко (1999); Л.С.Выготский (1983), Д.Б.Эльконин (1989), М.Кле (1991), Э.Эриксон (1975).
Анализ положений о развитии самосознания, представленных выше, позволяет судить о том, что важная роль в развитии самосознания подростка отводится формированию моральных качеств, суждению о себе по внутренним моральным критериям и ориентации в своем поведении на нравственные общечеловеческие ценности.
Литература
- Леонтев А.Н. Деятельность, сознание, личность. – М.: Политиздат, 1975. – С.173-182.
- Овчарова, Р.В. Социально-педагогическая запущенность детей и подростков. – Курган: Изд-во КГУ, 2009 – 376 с.
- Петровский В.А. Личность в психологии: парадигма субъектности. – Ростов-н / Д., 1996. – 509 с.
- Джакупов С.М. Об исследовании смысловых образований личнисти// Актаульные проблемы социалистической культуры и развитие личности. - Караганда, 1985. – С.83-93.
- Божович Л.И. Проблемы формирования личности. - М., Воронеж -1997. – 349 с.
ЖАС ҰРПАҚҚА ДҰНИЕТАНЫМ МЕН ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Ж. Нәжімеденов, өнертану ғылымдарының кандидаты,
ББЖ КБАРИ-ның тілдер дамыту мәдениеттану
кафедрасының доценті
Жаңа ғасырда Қазақ елі өзінің тарихи-мәдени тамыр-тегіне сүйене отырып, ұлттық болмыс пен дүниетанымын, ұлттық рухын жаңғырту үдерістері кең сипат алып отырған кезеңде ұлттық діл, тіл, мәдениет, дәстүр айрықша құндылықтар ретінде бағалануда. «Діл-Қоңыр-Әдеп-мәдениет», міне осылардың тоғысуы ұлттық болмысты береді. Бұл ұғымдар әрқилы, күрделі болғанмен де, өзара үйлесімде өмір сүретін құбылыстар, рухани қазына. Сондықтан да бұл ұғымдар ұлттық философия аясында қарастырылып, жаңаша түсіндіріліп, талдануы тиіс. Сондай-ақ әлемдегі ең үздік жаңа технологияларды мақсатқа жетудің құралы ретінде пайдалана отырып, «үн-қоңыр» ұғымына жаңаша сипат беру, бренд деңгейіне көтеру мәселесі қарастырылып отыр. Мысалы, бүгінгі таңда «Діл-Қоңыр үн-жәдігер» дүниетаным даналығы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Үшқоңыр», «Елім менің» сияқты ән-толғауларында және Қазақстан Республикасының Әнұранында көрініс тапқан.
Осының барлығы ХХI ғасыр табалдырығын жаңа аттаған қазақ халқының осы уақытқа дейін сақталып келе жатқаны да осы төлтума мәдениеттің, ділдің арқасы екені аян. Ұлттық ділді жаңғыртып, дамыту мәселесінде бүкіладамзаттық тәжірибенің жағымды үрдістерін пайдалану, оларды өзара үйлестіру - ұлт мүддесіне қызмет етуге бірден-бір қабілетті әрі қоғамдық қажеттіліктен туындап отырған құбылыс. Еліміздің егемендігі мен мемлекеттік тәуелсіздігін нығайту тұрғысында әлемдік инновациялық, нанотехнологияларды қолдану және игеру - бүгінгі күн талабы.
Қазақтардың «үн-қоңыр» ұғымын брендке айналдыруда маңызды орын алатын бір нәрсе − ата-бабамыздан мирас болған дәстүрлі музыкаға тән үн - домбыраның Қоңыр үні! Осы бір адамзаттың алғашқы жәдігері саналатын даналық қоңыр үнді қалпына келтіру мәселесі кезек күттірмей жүзеге асуы тиіс шаралардың бірі.
Табиғаттың жаратылыс тіршілігінің бастауында алғаш үн – (қоңыр үн) пайда болған. Үннің ішінен жаңғырығып жеті дыбыс, сосын жарық пайда болғанда ішінен жеті спектр (жеті бояу) шыққан деген ғалымдардың болжамы бар. Жаратушы бірінші сұйықты, ауаның түзілуін жаратқанда солардың түзілуінен қуат, жарық, қызу шығады, әрмен қарай сол қызу бояуланып спектр шығады. Қуат – жылу, жарық, дыбыс шығарады. Ретсіз ыдыраудан – хронотоптың темпоритмі өзгереді – харам дыбыстар, шу шығады.
Егер оқуды әлемдік технология оқыту процессына қосатын болсақ, оның ішінен үш нәрсені бөліп алу керек деп ойлаймыз. Дамытудан бұрын, бірінші технология оқыту, осы алынған білімді тәлім мен тәрбиеге айналдыру керек, содан кейін барып іскерлік пен машық деген, содан кейін үйретуге шығу керек. Алдымен осы затқа шығыу үшін бір нәрсеге көңіл аудару керек. Оқытуды ұлттық тәлім мен тәрбиеге алып келу керек. Оқытуды іскерлік пен машыққа әкелмес бұрын, адамның әдеп-ғұрып салт-дәстүр демекші бір ұлттық болмысқа бет бұрып алуымыз керек сияқты. Автордың көп жылдардан бермен қарай айналысып келе жатқан ғылымы «Қоңыр үнді домбыра» атты ғылыми концепциясына назар аудару арқылы алып шығуға болады. Біз қазір оқу орнында қоғамда жаңадан «электрлі тақта», «электрлі кітап» деп жатамыз осылардың бәрін көрсеткенмен біздің ауылдың қазақтары бірден қабылдамайды. Қабылдау үшін, еске сақтау, еске ұстау дегенді, біздің қазақтардың бұрынан келе жатқан тарихымыз бар осылардың бәрін айтатын болсақ, қоңыр деген нәрсені қазақтың домбырасының ішінде барлық ғылыми заңдылықтар мен сақталған және енгізген. Үннің ішінде жеті дыбыс, жеті бояу бар болатын болса онда темпа ритм және хронотоп бар деген сөз. Домбыраның ішегін қақсаңыз тербеледі – тербеліс жиілігін зерттейтін ғылым - физика, адам құлағына дыбыс неше миллисекунда келіп жетеді оны зерттейтін ғылым – математика, дыбыс мына бағытқа кетіп жатыр деп сызып көрсетсеңіз ол - геометрия, дыбысты түрлі жаққа бұрсаңыз ол – оптика ғылымы екен. Жоғарыдағы аталған ғылымдар домбыра үні ішінен бір-бірлеп өріліп шығып жатқандай.
Жеті үн мен жеті бояуды әкеліп домбыраға қоссақ, бір-бірімен үйлесуі бұны үндестік гармонияға, гармонизацияға әкеліп қосылғанын білеміз. Онан шығады темпа ол үндестік болса, ритм ол ырғақ болады, екеуін бір-біріне қосқанда, біздің қазақтың тәлім-тәрбиесін, әдеп-ғұрпын, салт-дәстүрін, музыкалық аспап домбыраға әкеліп, үлкен білім мен ғылымға алып шығуға болады. Қазір Еуропа, Америка, Жапония, Индия т.б. елдердің білім-ғылымдарының ішінде бәрі бар, бірақ, бәрінде де бір нәрсе жетпей тұрған сияқты. Оған әлемдік үндестік заңы мен үйлестік заңын қалай қалыптастыру керек деген ұғым қажет. Аталған нәрселердің бәрін басын қосатын біздің қарапайым қазақтың домбырасы екен. Ол үшін тәлім мен тәрбиені тоғыстыру керек. Еуропа елдері үшін «тәлім» деген сөз түсініксіз мағанада қалуда. Кейбір ғалымдардың болжауынша өркениет-еуропадан, мәдениет- шығыстан басталады деп жүр. Шындығында олай емес, мәдениет пен өркениет қазақ жерінен бастау алғандығын (тастағы домбыраның таңбасы б.з.д. 4000 ж. мен б.з.д. 2500 ж. «Байқоңыр-2» жәдігерлерді айтсақ жеткілікті болар) ғалымдар зерттеп дәлелдеген. Сондықтан темпа ритом үндестік заңы мен хронотоп үйлестік заңын басын қосатын, қазақтың домбырасы екен.
Домбыра да хронотопты екіге бөліп қарауға болады, екпін деген бар ол уақыт өлшемі, екінші ырғақ бар бұл кеңістік заңы. Үндестік заңы ол домбыраның үні және үйлестік заңы ол домбыраның ырғағы. Үйлестік заңы ол батыстың өркениеті, ал үндестік заңы ол шығыстың мәдениеті деп жүр. Еуразияға жетпей тұрғаны осы екеуінің басын қосуы. Әдептің басы да осы домбырадан басталып тұр.
Ал, әлемдік музыкалық аспаптар ыспалы, ұрмалы, үрмелі, шертпелі аспатарға жатады десек, домбыра – қағып, шертіп, іліп қағып ойнауға жататын аспап. Темпоритм (жиілік гц), хронотоп (дыбыс күші дВ) – уақыт пен кеңістікке, яғни – қоңырға тәуелді. Қазіргі әлемдегі еуропалық (классикалық аспаптар) шіркеулік музыкалық аспаптардың қасиеттерінің бастауы домбырадан басталған. Себебі – бастапқы музыкалық аспаптардың тарихы домбырадан (6000 ж.) басталып тұр, оған тарихи замандас келер музыкалық аспап жоқ. Осы уақытқа дейінгі археологиялық зерттеулердің ешбірінен мұндай тасқа қашалып таңбаланған скрипка немесе гитараның суретін көре алмайсыз.
Тәлім – көлем мен кеңістік. Тәрбие – темпоритм. Темпоритм мен хронотоп бір өлшем – 10-5-10-6 нанометрмен өлшенетінін ғалымдар дәлелдеп отыр. Басқа өлшемдер жеті өлшеммен қалыптастырылады. Бұны халал дейді.
Әдеп – болмаған жерде қоңыр болмайды, музыка, хронотоп, ритм – бұл домбырада бар. Музыка – өлшем емес, қоңыр – өлшем. Наноөлшемде – қоңыр, осыдан әдеп-ғұрып шығады. Адамды әдепке қалыптастырған – қоңыр. Сонда әдепті әдетке айналдырған өркениет– діл болып шығады. Өркениет – діл ол қоңырдан басталады.
Қазір мемлекеттік саясат, басқару, оқу-тәрбие жұмысының негізі рухы күшті, текті тұлға, бірлігі жарасқан халық мемлекет қалыптастыруға әр қазақстан азаматының өз орнында ат салысуы, іске асырылып жатқан реформалар негізі екені түсінікті болып тұр. Адам баласы жетілу барысында осы рухани сатылардан өмір сынақтары арқылы өтіп, жақсы әдет, жүріс-тұрыс, көркем, сабырлы мінез, тектілік, парасаттылық қасиеттер иесі болатыны анық.
Білім беретін орта мектептің болашақ он екі жылдық бағдарламасына жаңадан «Домбыра тану» пәнін енгізсе көптік етпеген болар еді. Қазақтың ақиық ақыны Қадір Мырзалиев айтпақшы: «Нағыз қазақ домбыра» деп, біздің азмұз айтарымыз, әр қазақ домбыра емес, себебі 50-60 пайыз қазақ домбыра ойнап білмейді. Оны нағыз қазақ деп айталамыз ба? Есту, есте сақтау қабілеті нашар, жалпылама адамдарға домбыра үйретуді менің «санды тәсіл» атты кітабымды инновациялық технологияға жатқызуға болады, себебі «санның» басқармайтын, бағындырмайтын ғылымы жоқ. Музыкаға оның ішінде домбыра ойнауға ықылас білдірген адам менің ұстанымда, тек жиырмаға дейін санап білсе болғаны. Домбыра тартқан бала адаспайды, жамандыққа бармайды деп те талай мақала жазған болатынмын.. Домбырада тартылған ән – күйді тыңдай білуде өнер.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Ж..Нәжімеденов «Қоңыр үнді домбыра» «Дэйк-Пресс» баспасы, Алматы-2008, 440 бет, (қазақша, орысша, ағылшынша үш тілде), монография.
2. Ж..Нәжімеденов «Жәдігерлік рухани машина ішегінің үні –этнофуторлық діл бренд», Алматы: ҚазМСӨИ баспасы, 2011.- 344 бет, монография.
3. Ж.Нәжімеденов «Домбыра ойнау оңай ма?», Алматы, «Өнер» баспасы, 2011-160 бет. Ән сабағынан беретін ұстаздарға көмекші оқу -әдістемелік құрал (қазақша, орысша, ағылшынша үш тілдегі басылым).
БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
А.Ә. Маханбетова,
ББЖ КБАРИ «Білім берудегі менеджмент»
кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.к.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі қоғам өмірінің барлық саласындағы терең өзгерістермен сипатталады. Осыған орай қазіргі заман адамға: өз іс-әрекетіне жауапты болу, әлеуметтік өзгерістер жағдайына тез бейімделе отырып, байыпты шешім қабылдай білу және т.с.с. жаңа талаптар қоюымен ерекшеленеді. Қазіргі кезеңде педагогтардың әлеуметтік-педагогикалық, құқықтық құзыреттіліктерін қалыптастырудың ерекше маңызы зор.
Әлеуметтік–педагогикалық құзыреттілік – бұл әлеуметтенуге, яғни жеке тұлғаға әлеуметтік педагогика мен практикада бейімделуге және өнімді қызмет етуге қажетті білім, дағды, қабілеттіліктердің жиынтығы.
Энциклопедиялық сөздікте «әлеуметтендіру» ұғымы қоғамның тең құқылы мүшесі ретінде қызмет етуіне жағдай туғызатын адамның белгілі бір білімдерді, нормалар мен құндылықтарды меңгеру үдерісі ретінде ашып көрсетіледі.
Барлық білім беру үдерісіне қатысушыларды оқушыларды әлеуметтендіруге ықпал етуге белсенді тарту қажеттіліктері мен педагогтардың әлеуметтік-педагогикалық, құқықтық іс-әрекет саласында біліктіліктерін арттырудың теориялық-әдістемелік негіздері мен практикалық нұсқаулықтары жетіспеушіліктерінің арасында қайшылықтар бар екендігі бүгінгі күні байқалады.
Қоғамда әлеуметтік – экономикалық үдерістердің дамуы жағдайында қоғамда келеңсіз құбылыстар да белең алуда: құқық бұзушылықтың, қылмыстың көбеюі, балалардың қадағалаусыз қалуы, зиянды әрекеттердің кең етек алуы (маскүнемдік, есірткіге тәуелділік және т.б.), өскелең ұрпақтың адамгершілік дамуына, салауатты өмір салтын қалыптастыруға зейін қоюдың бәсеңдеуі. Бұл жағдайлар білім беру ұйымдары мен білім беру саласы қызметкерлерінен жастарды әлеуметтендіру үдерісіне белсенді араласуын талап етеді.
Мемлекеттік саяси-құқықтық қайта құрудың маңызды құрамдас бөлігі – адамның құқықтық мәдениетінің деңгейін көтеруге тікелей тәуелді. Өйткені, құқықтық мемлекетке азаматтардың жоғары саяси және құқықтық білімділігі, құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу қабілеттілігі мен дайындығы тән. Сондықтан да республикамыздың қоғамдық-саяси және экономикалық өміріндегі қазіргі жүзеге асырылып жатқан түбегейлі өзгерістердің бірі – құқықтық реформа. Ол еліміздің әрбір азаматынан құқықтық сауаттылықты талап етеді.
Педагогтардың білім алушыларға әлеуметтік–педагогикалық, құқықтық қолдау көрсету бағытындағы біліктіліктерін арттыруға педагогикалық зерттеулер жүргізудің маңыздылығы жоғары. Әлеуметтік педагог мамандар барлық білім беру ұйымдарында жеткілікті болмағандықтан, қазіргі қалыптасқан жағдайда әр оқушыға бір ғана әлеуметтік педагогтің дер кезінде әлеуметтік-педагогикалық, құқықтық көмек беруі мүмкін еместігін ескерсек, әрбір пән мұғалімдері балаға өз пәні арқылы тұлғалық қалыптасуына әсер ете алатындығына көз жеткіземіз. Сондықтан да біліктілікті арттыру жүйесі аталған мәселенің түйінін шешуге ықпал ете алады.
Педагогтардың әлеуметтік-педагогикалық, құқықтық біліктіліктерін арттырудың мазмұнында ерекше мән берілетін тақырыптардың аясына тоқталайық.
Ерекше назардағы оқушыларды анықтау жолдары
Оқушылар арасында құқықбұзушылықтың, өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу өз құрамына мына компоненттерді кіргізеді:
1.«Ерекше назардағы» оқушыларын анықтау, мінез-құлық ауытқушылығының себептерін анықтау.
2. Оқушының мінез-құлқындағы ауытқушылықтың себептерін болдырмау:
- тәрбиеленушілердің құрдастарымен және үлкендермен жеке қарым-қатынастарының сипатын өзгерту; мінез ауытқушылығына ұшыраған оқушыларды әр түрлі жағымды іс-әрекеттерге тарту; жанұялық тәрбие жағдайын өзгерту.
«Ерекше назардағы» оқушыларды анықтау
Оқушының мінез-құлық ауытқушылығын анықтауға болатын өмірлік іс-әрекет салалары:
- оқу іс-әрекеті; құрдастарымен қарым-қатынасы; үлкендермен қарым-қатынасы; бос уақытын өткізуі; еңбекке қатынасы және мамандыққа бағыттылығы; мінез-құлқы мен іс-әрекеті.
Қажетті ақпараттарды алу тәсілдері:
- сынып журналдарын талдау; оқушы туралы ұстаздардың пікірлерін сұрау; сабаққа қатысуын талдау; тіркелген тәртіп бұзушылықтарына талдау; оқушының ата-анасымен әңгімелесу; социометриялық зерттеу жүргізу; бақылау; оқушымен әңгімелесу; кәсіби бағыт берумен айналысатын орталықтардан сұрау салу; егер оқушыға көмек берілген болса психологиялық-педагогикалық орталықтарға сұрау салу; жасөспірімдер ісімен айналысатын бөлімшелерге ақпараттық сұрау салу; оқушының бұрынғы оқу орнынан ақпараттық сұрау салу.
Баланың мінез-құлқындағы ауытқушылықты болдырмауға байланысты психолог жұмысының әдістемелік бағыттары
Оқушының мінез-құлық ауытқушылығын анықтауда осы мақсатқа психодиагностика әдістерін қолдану арқылы мектеп психологы көп көмек көрсете алады.
Жанұялық тәрбие ерекшеліктерін анықтау мақсатында мына әдістерді қолданған тиімді:
- Рене Жиль әдістемесі; Эйдемиллердің «Жанұялық тәрбиені талдау» пікіртерімі.
Сыныптағы өзара іс-әрекеттерде тұлға аралық ерекшеліктерді анықтауда мына әдістерді:
- социометрия; К.Томастың дау-жанжалға қаншалықты жақын екендігін болжауға арналған әдістемесі; С.Розенцвейгтің фрустрациялық реакциясын зерттеуге арналған әдістемесін қолданған дұрыс.
Жеке тұлғаның психикалық жағдайы мен тұлғалық ерекшеліктерін анықтауға:
- Филипстің мектептік алаңдаушылық деңгейін анықтауға арналған әдістемесі; Люшер тесті; Жобалау әдістемесі НАND-тест; А.Басс пен А.Дарктің агрессияның көрсеткіштері мен формаларын болжау әдістемесі; Р.Кеттелдің жеке тұлғаны жан-жақты зерттеуге арналған әдістемесі; К.Леонгардтың мінез акцентуациясын анықтау әдістемесі.
Әрбір психологтің өзінің диагностикалық жинақтары болады, сондықтан бұл тізім жалғасуы немесе өзгеруі мүмкін. Психодиагностикалық әдістерден басқа мінез-құлық ауытқушылығын анықтауда педагогтар мен психологтар «қиын» оқушыдан сауалнама алу әдісін қолдануға болады.
Психолог немесе әлеуметтік педагогтің «ерекше назардағы» жасөспірімнен сауалнама алуының сызбасы:
1. Оқу іс-әрекеті:
- ұнайтын және ұнамайтын пәндері; мектептегі табыстарының және сәтсіздіктерінің себептері; оқытушылармен қарым-қатынасы; қоғамдық жұмысқа қатысуы; тәртіп бұзған жағдайлары.
2. Оқуды жалғастыруға, мамандық таңдауға, болатын қиындықтармен санасу қабілеті мен өзінің мүмкіндіктерін нақты бағалауға байланысты болашаққа жоспарлары.
3. Құрдастарымен қарым-қатынасы:
- жақын досын немесе достарын бағалауы; жолдастарының арасындағы жағдайы ( «көңілді», «басқаға тәуелсіз жалғыз» т.б.); достарды таңдау критерийлері (кейбір жеке сапаларына, ортақ қызығушылыққа байланысты, бос уақытты бірге өткізу үшін т.б.)
4. Қазіргі және бұрынғы қызығушылықтары:
- қызығушылықты кімнің ықпалымен таңдады, қандай жетістіктерге жетті; неге белгілі бір қызығушылығын тастап кетті т.б.
5. Ата-анасымен, ішкі жанұялық қарым-қатынасы, отбасының құрамы:
- кімді бірінші атады, кім туралы айтуды ұмытып кетті; оның тәрбиесімен кім айналысты, жанұяда кім оған өте жақын; отбасында кіммен дау-жанжалды қарым-қатынасы бар және отбасының басқа мүшелерімен жағымсыз қарым-қатынасының себептері, оларға жасөспірімнің қарым-қатынасы.
Егер жанұясы ажырасқан болса, олар ажырасқанда бала неше жаста болған, оның ата-анасының ажырасуына көзқарасы қандай, кім жанұядан кеткен болса, онымен байланыс орнатылған ба осыларды анықтау қажет. Оқушының өз ата-анасының мінездері туралы айтқан пікірлерін тыңдаудың пайдасы бар (егер бұл туралы әңгіме қозғалса).
6. Мінез-құлқындағы ауытқушылықтар (бұрынғы):
- сабаққа қатыспауы; кіші-гірім бұзықтықтары; темекі шегуі мен ішімдік ішуі әр түрлі есінен аудыратын құралдармен танысуы; үйден қашуы; милиция ұстап алған немесе тіркеуге алған жағдайлар болды ма (егер болса қашан және не үшін).
7. Бұрын болған ауыр оқиғалар және оларға өзіндік көзқарасы. Бұрын өзіне қол салу жайлы ойлары болды ма?
8. Ауырған аурулары: олар оқуына және құрдастарымен жағдайында қалай әсер етті. Қазір немесе бұрын ұйқысының, асқа тәбетінің, көңіл-күйінің бұзылуы болды ма?
9. Жыныстық жетілуіндегі проблемалары (алдымен жасөспірімге бұл сұрақтардың психологты немесе әлеуметтік педагогты өзінен-өзі қызықтырмайтынын, тек осы себептерге байланысты уайымы болды ма және оның мінез-құлқы туралы толық мәлімет алу үшін қажеттігін алдын ала түсіндірген дұрыс, оқушының барлық айтқан мәліметтері оның келісімінсіз оның туғандары мен таныстарына айтылмайтындығы жайлы ескерту қажет): алғашқы рет ғашық болуы және осыған байланысты психикалық жарақаттары; өзінің тартымдылығына баға беруі; жыныстық өмірінің басы және өзінің жыныстық жетілмеушілігіне жасырын қауіптенуі.
Әлеуметтік-педагоикалық, құқықтық білімдік бағдарламалардың мазмұны педагогтардың жобалық іс-әрекет, ақпараттық және байланыс технологияларды қолдану, білім беру үдерісін ұйымдастыру туралы білімдерді меңгеруге бағытталады. Білім беру ұйымдары басшыларына арналған білімдік бағдарламалардың мазмұны басшының жобалық іс-әрекетін ақпараттық технологиялар негізінде дамытуға бағытталуы қажет.
Әлеуметтік-педагогикалық, құқықтық білім берудегі біліктілікті арттыру бағдарламасын іске асыру сапасын жетілдіру мақсатында курстық жұмыстарды қорғау, бағдарламаның тараулары бойынша мұғалімнің кәсіби құзыреттілігіне қатысты курстың бастапқы кезеңдегі мен соңындағы деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін бақылау жұмыстарын өткізу, тестілеу, өзіндік бағалау сауалнамасын өткізу сияқты кері байланыстың белсенді түрлерін қолдану мен тыңдаушылардың білім, білік, дағдыларды меңгеру сапасына мониторинг жүргізіледі.