Морфологиясе

Вид материала

Документы

Содержание ярдәмлек сүз төркемнәре Мљстђкыйль сњз тљркемнђре Камил, Ирек, Илсљяр, Рифђ Рахман, Айдар Хафиз; Идел елгасы, Казан шђџђре, Чатыр тавы, Зљџрђ йолдыз, Ќидегђн йолдыз 2. Предметлыкны белдерђ торган исемнђр. 3. К онкрет џђм абстракт мђгънђле исемнђр 4. Ќыйма исемнђр.

ìšñòêûéëü ñœç òšðêåìíðå

ярдәмлек сүз төркемнәре (бәйләгечләр)

ìîäàëü ñœç òšðêåìíðå

| ↓ ↓

èñåì

бéëåê

ûìëûê

| ↓ ↓

сûéôàò

Òåðêãå÷

êèñê÷

| ↓

ñàí

ìîäàëü ñœçëð

|

àëìàøëûê

|

ôèãûëü

|

ðâåø

|

àâàç èÿðòåìíðå

§ 22. Сњз тљркемнђренећ њзара мљнђсђбђте. Морфологик яктан сњзлђр татар теленећ XVIII йљз ахырында чыга баш­лаган беренче грамматикаларында ук сњз тљркемнђренђ берлђштереп љйрђнелњгә карамастан, аларны тљркемлђњдђ ђле бњгенге кљндђ дђ бђхђсле џђм ахырга кадђр хђл ител­мђгђн мђсьђлђлђр бар.

Бу љлкђгђ караган ќитди бђхђслђрнећ булуы асылда та­тар телендђ џђм гомумђн тљрки теллђрдђ сњзлђрне тљр­кемлђњдђ о б ъ е к т и в к ы е н л ы к л а р булу белђн аћ­латыла:

1) флектив теллђрдђн аермалы буларак, татар телендђ сњзлђр тышкы яктан, ягъни формаль књрсђткечлђр белђн бер-берсеннђн аерылмыйлар. Икенче тљрле ђйтсђк, татар телендђ, мђсђлђн, рус телендђге кебек, сњз тљркемнђрен генђ ясый торган махсус суффикслар юк. Тышкы яктан нђкъ бер тљрле яћгырый торган сњзлђр татар телендђ тљрле сњз тљркемнђренђ карарга мљмкин (мендђр, зђћгђр);

2) икенче объектив кыенлык – грамматик (морфологик џђм синтаксик) яктан охшаш сњз тљркемнђре булу. Шућа бђйле рђвештђ хђзерге татар тел белемендђ сыйфат џђм рђ­веш сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру иң бђхђсле мђсь­ђлђлђрнећ берсе булып тора. Сыйфат та, рђвеш тђ мор­фо­ло­гик яктан тљрлђнми, аларга љлешчђ дђрђќђ категориясе генђ хас. Синтаксик яктан сыйфатныћ ќљмлђдђге типик функ­циясе аергыч џђм хђбђр булып килњ; сыйфат сњз тљркеменђ кергђн бер тљркем сњзлђр (матур, яхшы, начар џ.б.) ќљмлђдђ хђл булып та килђ алалар: матур ќырлый, яхшы эшли, начар књрђ џ.б. Рђвеш башлыча ќљмлђдђ хђл функциясендђ килђ, аерым очракларда ул, сыйфат кебек, аергыч булырга мљмкин: књп халык, аз сњз, ђкрен кеше џ.б. Сыйфат џђм рђвешне аеру љчен иң ђџђмиятле критерий итеп, аларныћ лексик-семантик ягы алына, ягъни – сыйфатлар тел кулланылышында књбрђк п р е д м е т б и л г е с е н, ђ рђвешлђр э ш-х ђ л б и л г е с е н белдерђлђр;

3) сњзлђрне тљркемлђњдђге љченче объектив кыенлык итеп татар телендђ контекстта исемлђшњ (субстантивация) књренешен џђм сњз тљркемнђренећ бер-берсенђ књчеше – конверсия ысулы белђн сњз ясалышын билгелђргђ мљмкин. Чыннан да, мђсђлђн, килеш, килешлђр белђн тљр­лђнњ морфологик аспектта исем сњз тљркеме љчен хас грамматик билге булып саналса да, татар теленећ њзенчђлеге нигезендђ, башлыча и с е м л ђ ш њ књренешенђ бђйле рђ­вештђ, телђсђ кайсы сњз тљркеме диярлек килешлђр белђн тљрлђнђ. Ђмма џђр килеш белђн тљрлђнгђн сњз исем була алмый, билгеле.

Хђзерге тел белемендђ сњз тљркемнђрен аеру, сњзлђрне тљркемлђњдђге тљп бђхђсле моментлар да асылда и с е м-с ы й ф а т мљнђсђбђтен џђм, югарыда књрсђтелгђнчђ, с ы й ф а т-р ђ в е ш сњз тљркемнђренећ њзара мљнђсђбђтен ачыклауга кайтып кала.

1. Исем-сыйфат мљнђсђбђте. Исем џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзара мљнђсђ­бђ­тенђ килгђндђ, татар теленећ грамматик њзенчђлеклђренђ бђйле рђвештђ (ачыклаучы сњз алдан килђ), бер исем бернинди кушымча алмаган хђлдђ икенче исемне ачыклап килђ ала (I тљр изафђ). Тљрки изафђдђ алдан килгђн исем ахырдан килгђн исемне ачыклый): таш йорт, агач књпер, салам эшлђпђ, йон кофта џ.б. – беренче исем икенчесен м а т е р и а л ы буенча ачыклый; укытучы апа, инженер егет, укучы малай – беренче исем икенчесен билгеле бер ш љ г ы л ь, п р о ф е с с и я буенча ачыклый џ.б. Рус телендђ исђ мондый сњзтезмђлђрдђ исем­нђн махсус суффикслар ярдђмендђ ясалган сыйфатлар килђ: каменный, деревянный џ.б. Тљрки тел белемендђ аерым очракларда бу рђвешле кулланылган исемнђрне сыйфат сњз тљр­кеменђ кертеп карау бар. Шућа бђйле рђвештђ «Татар грамматикасы»ныћ I томында џђм Ф.Ђ.Ганиевнећ сњз ясалышы буенча хезмђтлђрендђ књп кенђ исемнђр сыйфат сњз тљр­кеменђ књчкђн сњзлђр дип бђялђнђ (конверсия). Икенче тљрле ђйткђндђ, димђк, татар телендђ таш, йон, агач џ.б. дигђн исемнђр џђм шундый ук сыйфатлар бар булып чыга.

Књпчелек галимнђр исђ, аерым алганда татар тел белемендђ, бу мђсьђлђгђ башкачарак карашта торалар.

Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, таш йорт, агач љй, алтын сђгать, књн итек кебек мисалларда таш, агач, алтын, књн кебек сњзлђрне турыдан-туры сыйфат дип санауга каршы чыга, болай карау бу сњзлђрнећ татар телендђге мђгънђсенђ туры килми дип саный [Тумашева, 1964: 83 ], џђм аны тњбђндђгечђ дђлилли: «…чљнки алар билге тљшенчђсен тњгел, предметлык мђгънђсен белдерђлђр џђм, аергыч булуларына карамастан, и с е м б у л ы п к а л а л а р (ассызык безнеке. – Ф.Х.). Исемнђр икенче исемгђ тартым аша бђйлђнђлђр: таш љеме, агач њзђге, алтын эшлђре остасы, књн заводы џ.б.».

М.З.Зђкиев шундый ук карашны фђнни яктан гаять нигезле итеп синтаксик яктан дђлилли. Ул бер исемнећ икенче исемне бернинди кушымчасыз ачыклап килђ алуын урал-алтай теллђренећ њзенчђлеге, џинд-европа теллђре тљзелешеннђн аермасы дип саный: «…татар телендђ исемнђр, исем белђн бирелгђн тљшенчђлђрне конкретлаштырганда, ягъни аергыч булып килгђндђ, исемнђр дђ, фигыльлђр дђ, саннар да, хђбђрлек сњзлђр дђ сыйфатка ђй­лђнмилђр, шул ук сњз тљркеме булып калалар. Мђсђлђн, агач књпер, укыган кеше, икенче тљркем, юк сњз кебек тез­мђлђрдђ синтаксик планда агач, укыган, икенче, юк сњзлђре аергыч булып килђлђр, ђ морфологик яктан агач – исем булып, укыган – фигыль булып¹ , икенче – сан булып, юк – хђбђрлек сњз булып кала» [Татар грамматикасы, т. II, 2002:13 ].

Тљрки тел белемендђге бу бђхђсле мђсьђлђне, ягъни исем – сыйфат, сыйфат – рђвеш мљнђсђбђтен ачыклауга Д.Ђ.Сђлимованыћ без югарыда искђ алган хезмђтендђ дђ шактый зур урын бирелђ. Аерым алганда, галимђ икенче бер исемне ачыклап килгђн исемнђрне сыйфатка књчњ (кон­версия) дип карауга каршы чыга џђм њз фикерен фђн­ни юнђлештђ тљрле яктан дђлилли. Ул, беренчедђн, исемне ачыклаган телђсђ нинди исемне «Татар грамматикасы»ныћ I томында сыйфат буларак бђялђњ белђн килешми, лексик-семантик ысул белђн (полисемия) ясалган кайбер сыйфатларныћ яки троплар рђвешендђ кулланылган сњзлђрнећ дђ конверсия књренеше буларак билгелђнњен хаклы рђвештђ тђнкыйтьли: баш врач, арыслан егет, елан хатын џ.б. [Сђлимова2001,  168–169].

Бу хезмђттђ шулай ук сњз тљркемнђрен аеруда сњзлђр­нећ лексик-семантик ягы (семантик принцип) хђлиткеч роль уйнавына басым ясала, агач, тимер, алтын кебек сњз­лђрнећ аер­гыч ролендђ килгђндђ дђ билге мђгънђсен тњгел, п р е д м е т л ы к н ы белдерње ассызыклана. Мондый сњз­лђрнећ сыйфатка (нисби сыйфатларга) књчмђвенђ љстђмђ дђлил итеп Д.Ђ.Сђлимова, беренчедђн, нисби сыйфатларныћ татар телендђ дђ, рус телендђге кебек њк (весенний, зимний), бары тик махсус кушымчалар белђн ясалуын (язгы, кышкы, шигъри, педагогик), икенчедђн, сыйфатларныћ ачыкланган исем алдындагы позициялђре ирекле булуын, ягъни сыйфат џђм сыйфатланмышларныћ аралары ерагаю мљмкинлеген књрсђтђ [шунда ук]. Чыннан да, мђ­сђлђн, кышкы юл, кышкы озын юл, кышкы озын, авыр юл дип ђйтелђ, ђмма зур таш йорт тез­мђсен таш зур йорт яки матур агач кашык тезмђсен агач матур кашык дип ђйтеп булмый.

Изафђ бђйлђнешенђ кереп, икенче бер исемне ачыклаган исемнђрне џђр очракта сыйфат дип билгелђњ телебездђ сыйфатларныћ исемнђр исђбенђ сан ягыннан табигый булмаганча артуына китерђчђген дђ галимнђр дљрес билгелилђр: «...аергычлар рус телендђ башлыча сыйфатлар белђн, ђ та­тар телендђ исемнђр белђн бирелђлђр, шуныћ љчен сыйфат сњз тљркеменђ керђ торган сњзлђр сан ягыннан рус телендђ књбрђк, татар телендђ азрак, џђм, аергыч булып исемнђр дђ килђ алганлыктан, татар теле љчен (џђм гомумђн, урал-алтай теллђре љчен) сыйфатныћ књп булуы кирђк тњгел. Бу – закончалык» [Татар грамматикасы т. II: 2002: 14 ]. Ђ бит шул ук вакытта типология дљньядагы телђсђ кайсы телдђ исемнђрнећ сыйфатларга караганда берничђ тапкыр артык булуын да билгели.

Тљрле теллђр арасындагы мондый типологик аермалыклар морфология буенча булган гомумтеоретик хезмђтлђрдђ дђ искђ алына. Мђсђлђн, «Общая морфология» дигђн хез­мђттђ сыйфатларныћ, яки билге белдерњче сњзлђрнећ кулланылышы буенча теллђр љч тљргђ бњлеп карала:

1) адъектив теллђр, ягъни сыйфат сњз тљркеменђ бай теллђр;

2) фигыль теллђр («глагольные»), бу теллђрдђ исемне ачыклау љчен књбрђк сыйфат фигыльлђр («причастие») кулланыла;

3) исем теллђр («именные»), ягъни исемнђр икенче бер исем белђн ачыклана торган теллђр. Мондый теллђр сыйфатларга ярлы теллђр дип билгелђнђ, џђм аларда нисби сыйфатлар ролендђ књбрђк иялек килешендђге яки башкача бђйлђнештђге и с е м н ђ р килә: «Так называемые относительные прилагательные в адъективно бедных языках будут иметь не адъективную, а иную, главным образом субстантивную реализацию.<...> Семантиче­скими эквивалентами относительных прилагательных в таких языках являются существительные (ассызык безнеке. – Ф.Х.) в генитиве или другие конструкции с участием существительных» [Плунгян, 2000: 245]. 

2. Сыйфат-рђвеш мљнђсђбђте. Татар тел белемендђ сњз тљркемнђре турындагы бђхђсле карашларга шулай ук сыйфат џђм рђвеш сњз тљркемнђренећ њзара мљнђсђбђтен ачыклау да керђ. Семантик яктан џђр икесе б и л г е тљшенчђсе белђн бђйле џђм грамматик яктан тљрлђнми торган бу сњз тљркемнђрен аеруда чыннан да билгеле бер кыенлыклар бар. Классификация билгелђре буенча карасак:

л е к с и к-с е м а н т и к яктан сыйфатлар п р е д м е т б и л г е с е н, рђвешлђр э ш-х ђ л б и л г е с е н белде­рђ­лђр: матур ќыр, язгы кљн – сыйфатлар; тиз эшли, књп укый, геройларча кљрђште – рђвешлђр;

м о р ф о л о г и к яктан сыйфат та, рђвеш тђ тљрлђнми торган сњз тљркеме. Сыйфатка бары тик дђрђќђ категориясе хас: яхшы – яхшырак – ић яхшы; рђвешлђр дђ еш кына дђрђќђ књрсђткечлђрен алалар: тиз – тизрђк – ић тиз;

с и н т а к с и к яктан исђ сыйфатлар књбрђк исем сњз тљркеме белђн бђйлђнешкђ керђлђр џђм ќљмлђдђ а е р г ы ч функциясен башкаралар; бер тљркем сыйфатлар исђ (ях­шы, матур, пљхтђ, начар џ.б.) фигыльлђр белђн бђйлђ­нешкђ кереп, хђл функциясендђ дђ килђ алалар: яхшы эшли, матур яза, пљхтђ киенђ џ.б. Рђвешлђр књпчелек очракта эш-хђлне ачыклыйлар џђм фигыль белђн бђйлђнешкђ кереп, ќљмлђдђ хђл булып килђлђр, сирђгрђк а е р г ы ч булып та кулланылырга мљмкиннәр: шђп кеше, аз сњз, татарча китап џ.б.

Шул рђвешле, семантик яктан џђр икесе б и л г е тљ­шенчђсен белдерђ торган џђм грамматик яктан, аеруча синтаксик функциялђре белђн бер-берсенђ охшаш бу сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру мђсьђлђсенђ галимнђр тљрлечђ якын килђлђр. Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, грамматик билгелђре белђн охшаш булган бу сњз тљркем­нђрен аеруда л е к с и к-с е м а н т и к якка љстенлек бирергђ кирђк дип саный, ягъни телдђ гомуми кулланылышында теге яки бу сњз књбрђк п р е д м е т б и л г е с е н белде­рђме, ђллђ э ш-х ђ л н е тљрле яклап характерлыймы, шуннан чыгып, аларныћ сњз тљркеме буларак статусын билгелђњ ягында тора. Бер њк сњзне синтаксик функциясенђ карап, бер очракта сыйфат дип, икенче очракта рђвеш дип билгелђњгђ галимђ каршы чыга: «Ђгђр дђ сњзнећ семантикасында б и л г е т љ с м е р е (ассызык безнеке. – Ф.Х.) кљчле булса, аларны, аергыч яки хђл булып килњлђренђ карамастан, сыйфат дип карарга кирђк: сљйкемле кыз, сљйкемле сљйлђшђ, авыр мђсьђлђ, авыр чишелђ, ќићел кием, ќићел карау, матур ќыр, матур ќырлау џ.б. Мондый очракларны сыйфат­ларныћ рђвеш ролендђ килње џђм, киресенчђ, (књп кеше, татарча китап џ.б.) рђвешнећ сыйфат ролендђ йљрње дип бђялђњ мђсьђлђне хђл итњдђн ерак тора…» [Тумашева, 1964: 83 ].

Бу мђсьђлђгђ њз чорында В.Н.Хангилдин да игътибар иткђн, џђм аныћ фикерлђре шактый оригиналь џђм кызыклы. Ул татар телендђ сыйфатларны семантик џђм грамматик билгелђре буенча ике тљркемгђ бњлеп карый. Беренче тљркемгђ ул бары тик п р е д м е т б и л г е л ђ р е н генђ бел­дерђ торган сыйфатларны кертђ: кышкы, язгы, кичке, авылдагы, ќирдђге, тозлы, тозсыз, књтђренке, кызыл, сары џ.б. Икенче тљркемне ул предмет џђм эш-хђл билге­лђрен белдерђ ала торган с ы й ф а т л а р дип атый, џђм аларга яхшы, матур, тыныч, књћелле, вак, кић, тыгыз, начар џ.б. сњзлђрне кертђ. Шундый ук мәгънәдәге сњзлђргђ ул аз, књп, якын, ерак рђвешлђрен дђ китерђ. Галим фикерен­чђ, мондый сњзлђрнећ статусын билгелђњ «аларныћ сыйфатлык яки рђвешлеклђре шул ике сњз тљркеменђ хас тљп грамматик билгелђрнећ кайсы аларда кљчлерђк булуын, књбрђк табылуын чамалау аша» хђл ителергђ тиеш була [Хангильдин, 1954: 84–85 ].

Телебездђге бу чыннан да катлаулы књренешне аћлатуда башка тљрле карашлар да бар. Татар телендђ сњз ясалышын љйрђнњгђ багышланган хезмђтлђрендђ, мђсђлђн, Ф.Ђ.Ганиев мђсьђлђне башка фђнни юнђлештђ чишњгђ ом­тылыш ясый. Рђвеш џђм сыйфатныћ охшаш кулланылышын галим конверсия ысулы белђн сњз ясалышы буларак билгели [Татарская грамматика, Т. I]. Бу караш шулай ук татар теленећ 3 томлык аћлатмалы сњзлегендђге искђр­мђлђрдђ дђ чагылыш тапкан. Ђмма бу очракта, безнећ карашыбызча, типологиядђ сњзлђрне тљркемлђњгђ карата куелган тљп талђп бозыла, чљнки бер њк сњз, бер њк вакытта џђм бернинди тышкы билгелђрсез, тљрле сњз тљркемнђренђ карый алмый: матур – сыйфат, матур – рђвеш; яхшы – сыйфат, яхшы – рђвеш дип билгелђњ сњзлђрне тљркемнђргђ бњлњ зарурлыгын да юкка чыгара. Бу очракта башка галимнђр белђн беррђттђн Д.Ђ.Сђл­имованыћ: «Возникает резонный вопрос: как вообще производить классификацию частей речи (морфологических единиц) татарского языка, если одно минимальное условие – окружение слова – способно изменить частеречную принадлежность слов?» – дип сорау куюы бик урынлы.

Белемегезне тикшерегез

1. Татар телендђ сњзлђр нинди билгелђре буенча тљркем­лђ­нђлђр?

2. Сњзлђрнећ лексик-семантик, морфологик, синтаксик билге­лђре дигђндђ нђрсђлђр књздђ тотыла?

3. Татар телендђ сњз тљркемнђренећ саны џђм составы. Бу турыда нинди карашлар бар? Сњз тљркемнђренећ традицион бњлешен џђм яћача бњленешен аћлатыгыз.

4. Сњз тљркемнђрен њз эчендђ бњлњ нинди њзенчђлеклђргђ нигезлђнђ?

Мљстђкыйль сњзлђр, ярдђмлек сњзлђр, модаль сњз тљркемнђре. Терминнарда нинди аермалыклар бар?

5. Сњзлђрне тљркемлђњдђ нинди объектив кыенлыклар џђм бђ­хђс карашлар бар? Исем-сыйфат, сыйфат-рђвеш мљнђсђбђтен аћлатыгыз.

МЉСТЂКЫЙЛЬ СЊЗ ТЉРКЕМНЂРЕ

Исем

§ 23. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик яктан исем­нђр п р е д м е т л ы к н ы белдерђлђр. Предметлык тљшенчђсе бу очракта кић мђгънђдђ кулланыла. Аћа беренче чиратта з а т н ы (кеше, укучы, шагыйрь), конкрет п р е д м е т л а р н ы (китап, љстђл, љй, капка), к њ р е н е ш џђм в а к ы й г а л а р н ы (буран, бђйрђм, тантана) џђм џђртљрле а б с т р а к т т љ ­ш е н ч ђ л ђ р н е (акыл, зиџен, белем), предметлаштырылган б и л г е яки э ш- х ђ л л ђ р н е (гњзђллек, эшчђнлек, эш, уку) џ.б. белдерњ керђ.

М о р ф о л о г и к яктан исемгђ к и л е ш, т а р т ы м, с а н џђм х ђ б ђ р л е к категориялђре хас. Функциональ семантик планда исемнђр шулай ук б и л г е л е л е к џђм б и л г е с е з л е к н е дђ белдерђ алалар.

С и н т а к с и к яктан исемнећ ќљмлђдђге типик функциясе и я яки т ђ м а м л ы к булып килњ. Ђмма тљрле килеш формаларын алган исем ќљмлђдђ телђсђ нинди ќљмлђ кисђге буларак кулланыла ала: Габдулла Тукай – шагыйрь – хђбђр. Тыпыр-тыпыр биергђ тимер идђннђр кирђк – аергыч. Ђйдђ, чап, кучер, Казанга! Атларыћ ку: на-на-на! (Г.Тукай) – эндђш сњз, хђл.

§ 24. Исемнећ лексик-грамматик тљркемнђре. Исем­нђр њз эчендђ: 1) ялгызлык џђм уртаклык; 2) предметлыкны џђм матдђлекне белдергђн; 3) ќыймалыкны белдергђн; 4) кон­крет џђм абстракт мђгънђле исемнђр кебек лексик-грамматик тљркемнђргђ бњленђлђр. Шул ук вакытта бу бњленеш аерым тљркемнђр арасында катгый чик куймый, тљрле тљркемнђр бер-берсенђ керешергђ дђ мљмкин. Ђйтик, конкрет мђгънђле исемнђргђ предметлыкны белдергђн сњз­лђр дђ, матдђлекне белдергђннђре дђ керђ; уртаклык исемнђр тљркеме калган љч тљркемгђ караган (конкрет џђм абстракт мђгънђле, предметлыкны џђм матдђлекне белдер­гђн, ќыйма) исемнђрне њз эченђ ала џ.б.

1. Ялгызлык џђм уртаклык исемнђр. Бер тљрдђн булган предметларныћ берсен генђ аерып атый торган исем я л г ы з л ы к и с е м дип, бер тљрдђн булган предметларныћ барысы љчен дђ уртак булган исем у р т а к л ы к и с е м дип атала. Гадђттђ ялгызлык исемнђрнећ ике тљрен аерып карыйлар:

1) беренче тљргђ кеше исемнђре, фамилиялђр, ђтисенећ исемнђре, географик џђм астрономик атамалар керђ: Камил, Ирек, Илсљяр, Рифђ Рахман, Айдар Хафиз; Идел елгасы, Казан шђџђре, Чатыр тавы, Зљџрђ йолдыз, Ќидегђн йолдыз џ.б. Ялгызлык исемнђрнећ бу тљре њзлђренећ даимилеге џђм чагыштырмача аз санлы булуы белђн аерылып тора;

2) икенче тљр ялгызлык исемнђргђ исђ уртаклык исемнђр нигезендђ ясалган џђртљрле атамалар керђ:

а) ђдђби ђсђрлђр, газета-журнал исемнђре: «Намус» романы, «Кошларга» шигыре, «Мђгърифђт» газетасы, «Шђџ­ри Казан» газетасы џ.б.;

б) тљрле авыл хуќалыгы, сђнђгать џђм сђњдђ оешмалары џ.б. исемнђре: «Заря» фабрикасы, «Њзђк» књмђк хуќалыгы, «Киемнђр» кибете, «Татарстан» кунакханђсе џ.б.;

в) спектакль, кинофильм атамалары: «Зљлђйха» спектакле, «Титаник» фильмы, «Шњрђле» балеты џ.б.

Бу тљр ялгызлык исемнђр яшђешнећ тљрле љлкђлђрендђ ђледђн-ђле барлыкка килеп торалар, џђм аларныћ књбесендђ атама итеп алынган уртаклык исем белђн књпмедер дђрђќђдђ мђгънђ бђйлђнеше дђ саклана: «Башлык» кибете, «Мђгариф» журналы џ.б.

Морфологик яктан ялгызлык исемнђр књплек санда ки­лђ алмыйлар. Аерым очракларда я л г ы з л ы к и с е м ­н ђ р г ђ сан категориясе кушымчалары ялганса да, алар гади књплекне тњгел, башка љстђмђ мђгънђлђрне белде­рђлђр.

2. Предметлыкны белдерђ торган исемнђр. Аларга данђ исђ­бе буенча санала торган предмет атамалары керђ: пар­та, љстђл, йорт, тђрђзђ џ.б.; м а т д ђ л е к н е белдергђн исем­нђр исђ саналмыйлар, алар књбрђк: ( а) азык-тљлек исемнђрен: он, тоз, май, бђрђћге; б) масса хђлендђге ђйбер исемнђрен: су, керосин, ком, балчык џ.б. белдерђлђр.

3. К онкрет џђм абстракт мђгънђле исемнђр. Конкрет мђгънђле исемнђргђ затларны, предметларны, гомумђн барлык чынбарлык књренешлђрен белдергђн исемнђр керђ: эшче, укучы, китап, љстђл, ќил, яћгыр, сугыш џ.б.; а б с т р а к т мђгъ­нђле исемнђр тљрле абстракт тљшенчђлђрне, предметлаштырылган билге, эш-хђллђрне атыйлар: акыл, белем, шатлык, зиџен, кайгы, газап џ.б. Абстракт мђгънђле исемнђрнећ књп­челеген татар телендђ предметлаштырылган билгене белдерђ торган џђм сыйфат сњз тљркеменнђн -лык/-лек кушымчасы белђн ясалган сњзлђр тђшкил итђ: азатлык, матурлык, гњзђллек, батырлык, тњземлелек, сабырлык, тазалык, саулык, ачлык, мактанчыклык џ.б.

4. Ќыйма исемнђр. Бу тљр исемнәр предметлар (затлар) ќыелмасын белдерђ, џђм татар телендђ алар нигездђ тњбђндђге юллар белђн ясалалар:

а) исемнђргђ -лык/-лек кушымчасы ялгана: каенлык, сулык, комлык, ашлык, ташлык џ.б.;

б) парлы исемнђр ярдђмендђ белдерелђ: хатын-кыз, бала-чага, терлек-туар, ярлы-ябагай, иген-тару џ.б.;

в) исемнђргђ, сыйфатларга књплек кушымчасы ялганып ясала: яшьлђр, байлар, ярлылар, аклар, кызыллар, туганнар џ.б.

Кайбер башка теллђрдђн, мђсђлђн, рус теленнђн аермалы буларак, татар телендђ ќанлы џђм ќансыз предметларны белдерђ торган исемнђрнећ морфологик билгелђре юк. Татар телендђ бары тик шђхесне (кешелђрне) белдерђ торган сњзлђр генђ сорау кую юлы белђн (кем? нђрсђ?) башка исемнђрдђн аерылып тора (кем? нәрсә?)

Искәрмә: Рус телендђ, мђсђлђн, ќанлы предметларны аерып белдерђ торган исемнђр књпкђ артык. Анда кешелђр, хайваннар, кош-кортлар, бљ­ќђклђр, ягъни њсемлеклђрдђн кала барлык тереклек атамалары ќанлы предметларны белдерђ торган исемнђргђ кертелђ, џђм алар морфологик билгелђр белђн дђ (килеш, сан белђн тљрлђнеш) аерылалар [Русская грамматика, т. I: 462–463].

Исемнећ грамматик категориялђре.