Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
И с к ә р м ә: Гомуми морфология буенча ић соћгы елларда чыккан хезмђтлщрнеж берсендә, мђсђлђн, морфологиянећ љйрђнњ объекты тњбђндђгечђ билгелђнђ: «Объектом морфологии являются минимальные двусторонние (или «знаковые») единицы языка (чаще всего называемые морфемами) и жесткие комплексы этих единиц, обладающие особыми свойствами (такие комплексы называются словоформами или просто словами)» [Плунгян, 2000: 13].
Димђк, морфологиянећ љйрђнњ предметы булган тел берђмлеклђре катлаулылык буенча тљрле дђрђќђдђ булалар. Морфема – ић кечкенђ (минималь) берђмлек, ђ морфология љйрђнђ торган, зурлыгы буенча ић чик берђмлек ул – сњзформа. Ђ ике арада морфемадан зуррак, ђмма сњзформадан кечерђк берђмлек – сүзнең ясалма нигезе булырга мљмкин. Мђсђлђн, эш-че сњзе ике морфемадан тора, биредђ эш џђм -че морфемалары минималь морфологик берђмлеклђр, эшче сњзе - нигез лексема; эш-че-лђр-ебез-гђ – сњзформа, морфология љйрђнђ торган ић зур чик берђмлек.
Ђгђр тел берђмлеге бер сњз кысасыннан чыгып, икенче сњз белђн бђйлђнешкђ керђ, ягъни ике сњз арасында ачыклаулы мљнђсђбђт барлыкка килә икән, ул инде морфологик књренеш булудан туктый, синтаксик берђмлеккђ – сњзтезмђгђ ђверелђ: китап укыдык, тиз укыдык џ.б. Кайбер очракта морфологик берђмлек булган аналитик с њ з ф о р м а џђм синтаксик берђмлек – с њ з т е з м ђ тышкы тљзелешләре ягыннан охшаш булырга да мљмкин. Мђсђлђн, ул кайтып килђ џђм ул ашыгып килђ дигђн ќљмлђлђрдђ кайтып килђ – сњзформа, ягъни бер сњз. Килђ бу очракта ярдђмче фигыль, ул грамматик мђгънђ – эшнећ юнђлгђнлеген белдерђ; ашыгып килђ – сњзтезмђ (синтаксик берђмлек). Биредђ ике сњз бер-берсен ачыклаган, ягъни алар арасында синтаксик бђйлђнеш барлыкка килгђн.
Шул рђвешле, сњзнећ морфологик тљзелешен љйрђнњ ић беренче чиратта морфология џђм сњз ясалышы белђн, џђм књпмедер дђрђќђдђ грамматиканыћ икенче тармагы – синтаксис белђн дђ турыдан-туры бђйлђнештђ тора.
Шућа књрђ, морфемика тел белеменећ тљрле тармакларына чиктђш дип ђйтњ фђнни дљреслеккђ якын булыр.
§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
М о р ф е м а – сњзнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђге. Мђсђлђн, бакча-чы-лык-та сњзендђ дњрт мђгънђле кисђк – морфема бар. Сњз кисђклђре – морфемалар белдергђн мђгънђлђре белђн бердђй булмыйлар. Сњз эчендђге бер морфема, гадђттђ, лексик мђгънђ белдерђ һәм т а м ы р дип атала; калган морфемалар исђ, лексик-грамматик яки саф грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр џђм к у ш ы м ч а л а р яки а ф ф и к с л а р дип аталалар.
Агглютинатив теллђргђ хас булганча, татар телендђ сњз, яки сњзформалар тамырдан џђм аћа бер-бер артлы ялганып (тезелеп) килгђн кушымчалардан тора. Морфемалар саны џђм составы буенча сњзформалар тљрле булырга мљмкин. Тикшеренњчелђр исђплђгђнчђ, татар теле љчен сњзлђрнећ ике, љч, дњрт, хђтта биш морфемадан торуы гадђти књренеш. Мђсђлђн:
китап-ка (2 морфема)
китаб-ыћ-а (3 морфема)
китап-лар-ыћ-а (4 морфема)
эш-че-лђр-ебез-гђ (5 морфема)
Сљйлђм эчендђ (ќљмлђдђ) сњзлђр џђрчак грамматик яктан формалашкан була. Шућа књрђ исем яки фигыль сњз тљркемнәре кебек књптљрлђнешле, ягъни књп тљрле грамматик категориялђргђ ия булган сњзлђр бары бер морфема – тамырдан гына тора алмый. Дљрес, сыйфат яки рђвеш кебек тљрлђнми торган сњз тљркемнђре генђ бер морфемалы булырга мљмкин: зђћгђр чђчђк, књп эшли џ.б. Кушымчаныћ булмавы њзе нинди дђ булса грамматик мђгънђ белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн, Бала уйный дигђн ќљмлђдђ бала – тамыр морфема, ђмма аныћ љстђмђ грамматик мђгънђсе дђ бар – ул баш килештђ, берлек санда килгђн, эш аћа караган затны белдерђ. Мондый очракта грамматикада н у л ь м о р ф е м а дигђн термин кулланыла, ягъни кушымчаныћ булмавы нинди дђ булса грамматик мђгънђ (яки мђгънђлђрне белдерђ). Нуль морфема белдергђн грамматик мђгънђ гадђттђ бер тљрлђнеш парадигмасына кергђн сњзформаларныћ мђгънђлђрен бер-берсенђ капма-каршы кую юлы белђн ачыклана. Баш килеш њзенећ формасы џђм мђгънђсе белђн калган килешлђргђ каршы куела; фигыльнећ III зат берлек сан формасы, мђсђлђн, шулай ук нуль морфема белђн белдерелђ, џђм ул I, II зат формаларына каршы куела: бара-м, бара-сыћ, бара-.
Морфология буенча соћгы елларда чыккан кайбер хезмђтлђрдђ нуль морфема мђсьђлђсендђ башка тљрле карашлар да бар. Галимнђр морфеманыћ ике яклы берђмлек (мђгънђ+форма) булуын истђ тотып, сњзлђр тљрлђнешенђ нульне кертњ аныћ фђнни билгелђмђсенђ каршы килђ дип саныйлар. Шућа бђйле рђвештђ тљрлђнеш парадигмалары рђтенђ кертелђ торган баш килеш, яки исемнећ берлек сан формасы парадигмадан тыш каралырга тиеш дигђн фикерлђр ђйтелђ [Гузев, 1987: 69]. Галимнећ фђнни логикасы буенча, баш килеш килешнећ юклыгын књрсђтђ, исемдђ берлек сан формасы юк, бары тик књплек категориясе генђ бар дип санасак та, фигыльдђге нуль морфема - III зат берлек сан формасы турында болай дип ђйтњ мљмкин тњгел. III затта кушымчаның юклыгы I, II зат белђн бертигез дђрђќђдђ грамматик мђгънђ белдерђ (бара-м, бара-сыћ, бара-), шућа књрђ бу очракта нуль морфеманы морфемалар рђтенђ кертмичђ мљмкин тњгел. Типологик планда да тљрле теллђрдђ нуль морфема тулысынча гадђти џђм закончалыклы књренеш булып санала. Галимнђр, мђсђлђн, кушымчасыз килгән џђр сњздђ нуль морфема булмый, бары тик грамматик мђгънђне белдерђ торган чара мђќбњри рђвештђ кљтелгђндђ генђ нуль морфема турында сњз алып барырга мљмкин дип саныйлар. Безнећ фикеребезчђ, алда китерелгђн баш килеш яки исемнең берлек формасы һәм фигыльнећ III зат формалары нђкъ шул очракка карый.
§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
Мђсђлђн, ай-лар-да, кыр-лар-ым-ныћ, аћ-ла-ды-лар сњзформаларында ай, кыр, аћ – тамыр. Ђмма тарак-лар-ны сњзендђ мђсђлђн, тамыр морфеманы тар-ак дип бњлђ алмыйбыз, чљнки бу очракта лексик мђгънђ њзгђрђ.
Тел белемендђ тамырга башкарак бирелгән билгелђмђне дә очратабыз:
Сњзнећ тљрле формалары љчен уртак булган џђм тљп лексик мђгънђне белдерђ торган сњз кисђген (морфеманы) т а м ы р дип атыйлар.
Татар телендђ сњз тљзелешен (сњз кисђклђрен) ќентеклђп љйрђнгђн галим Г.Алпаровныћ тамыр турындагы аћлатмасы да шушы билгелђмђгђ якын тора: «Тамыр кисђк, њзгђртелмђгђн кљенчђ, башка бик књп тљрле кушымчалар белђн дђ йљртелђ алырга тиеш; мђсђлђн, эш дигђн тамырын без эшлђ, эшсез, эшчђн, эшлекле, эшлђткђн, эштђн… кебек џђртљрле кушымчалар белђн дђ ђйтелђ алганлыгын књрђбез. Тамыр кисђкнећ кушымча белђн бергђ ђйтелгђн чагында аћлаткан тљп мђгънђсе ялгыз гына ђйтелгђн чагында да югалмаска џђм њзгђрмђскђ тиеш. Югыйсђ ул сњзнећ тамыры булып саналмаячак. Мђсђлђн, … утыр, сукыр, тимер кебек сњзлђрнећ азагында … -ыр, -ер кисђклђре кушымча булып санала алмыйлар. Чљнки … бу кисђклђрне алгач, югарыда калган кисђклђрнећ элгђреге мђгънђлђре калмый » [Алпаров, 1945: 58 ] .
Г.Алпаров шулай ук тамыр сњзлђрнећ аваз тљзелешен љйрђнњгђ дђ зур игътибар бирђ. Ул татар телендђ тамыр сњзлђрнећ књбрђк бер яки ике иќекле булуын, ђ љч иќеклеләрнең чагыштырмача аз очравын билгели.
1. Бер иќекле тамыр сњзлђр: эш, ал, ил, баш, бер, йљз, тљш, ђйт, йорт, дњрт, чирт џ.б.
2. Ике иќекле тамыр сњзлђр: ана, олы, укы, кара, сары, сука, татар, кояш, кубыз, карга, бђйрђм џ.б.
3. Љч иќекле тамыр сњзлђр: тђрђзђ, бњрђнђ, шњрђле, ябалак, карчыга, арыслан, кырмыска, балтырган џ.б. [Шунда ук].
Татар телендђ тамыр џђрчак аерым кулланыла алу белђн бергђ, грамматик яктан да формалашкан була, ягъни сњз тамыр хђлендђ њк билгеле бер сњз тљркеменђ карый: эш (исем), бар- (фигыль), ак (сыйфат) џ.б. Флектив теллђрдђн булган рус телендђ, мђсђлђн, тамырныћ кайсы сњз тљркеменђ керњен џђрвакытта да билгелђп булмый. Мђсђлђн, тёмный сњзендђ тамыр тёмн- аерым кулланылмый џђм бу хђлендђ аныћ кайсы сњз тљркеменђ каравы да билгеле тњгел: тёмн-ый (сыйфат), темн-о (рђвеш), темн-еть (фигыль).
Искђрмђ: татар телендђге яр, сал, тућ, књч кебек сњзлђр бер њк вакытта исем џђм фигыль мђгънђсен белдерђлђр; болар тел тарихына бђйле борынгы синкретизм књренеше калдыклары булып саналалар.
§ 8. Кушымчалар џђм аларны тљркемлђњ. Тамырга бер-бер артлы ялганып килђ торган сњз кисђклђре – морфемалар – кушымчалар (аффикслар) дип атала. Бары тик тамырдан соћ гына ялганып килгђнлектђн, татар телендђ аларны гомуми (нейтраль) термин белән а ф ф и к с л а р дип атау кабул ителгђн. Дљрес, татар теле буенча язылган кайбер хезмђтлђрдђ кушымчалар с у ф ф и к с термины белђн бирелђ. Аффиксаль морфемалар сњзнећ тљрле урыннарында – тамырдан алда (префикс), уртада (инфикс), тамырдан соћ (суффикс) - килђ торган теллђр љчен аффиксныћ тљрлђрен болай белдерњ кулайрак, ђлбђттђ. Ђмма татар теле љчен андый ихтыяќ юк.
Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, дљнья теллђре арасында аффикслар бары тик тамырдан соћ гына ялгана торган теллђр, ягъни бары тик суффикслары гына булган теллђр, суффикслары џђм префикслары булган теллђрдђн књбрђк. Џђм шул кадђресе дђ бар, суффикслары гына булган теллђрдђ предлоглар юк, бары тик послелоглар (татар телендђге бђйлеклђр. – Ф.Х.) гына бар.
Кушымчаларның џђркайсы нинди дђ булса мђгънђ белдерђ. Алар – сњзнећ мђгънђле кисђклђре. Ђмма тамыр морфемадан аермалы буларак, алар лексик мђгънђ белдермилђр, лексик-грамматик, яки абстракт-грамматик мђгънђгђ ия булалар. Икенче тљрле ђйтсђк, сњзгђ (сњз тамырына) кушымчалар ялгау татар телендђ с њ з я с а у џђм с њ з т љ р л ђ н д е р њ н е ћ тљп чарасы булып тора. Агглютинатив теллђрнећ тагын бер њзенчђлеге шунда, кушымчалар сњзгђ ќићел ялгана џђм ќићел аерылалар; џђр кушымча гадђттђ б е р г е н ђ грамматик мђгънђ белдерђ. Мђсђлђн, љй-лђр-не сњзендђ -лђр књплекне, -не кушымчасы тљшем килешен белдерђ. Рус телендђ исђ дом-ов сњзендђ -ов кушымчасы берьюлы ике грамматик мђгънђне (књплек џђм килешне) берлђштерђ.
И с к ђ р м ђ: татар телендђ фигыльдђ зат-сан кушымчасы -быз, -без, яки тартым кушымчасы -ыбыз, -ебез (-быз, -без) – бар-а-быз, кил-ђ-без; китаб-ыбыз, дђфтђр-ебез књплек џђм I зат мђгънђлђрен белдерђлђр. Лђкин тарихи грамматикада бу кушымчалар шулай ук таркатып карала: -бы-з, -бе-з. Биредђ -з кушымчасы борынгы телдђ књплек кушымчасы булган.
Нинди мђгънђ беледерњлђренђ карап, татар телендђ кушымчалар традицион рђвештђ ике тљркемгђ бњленђлђр: с њ з я с а г ы ч кушымчалар џђм ф о р м а я с а г ы ч л а р.
С њ з я с а г ы ч кушымчалар сњзнећ лексик мђгънђсен яћача оештыруда катнашалар, лексик мђгънђне њзгђртђлђр. Мђсђлђн, тимер сњзе лексик мђгънђсе буенча металлныћ бер тљрен белдерђ, тимер-че сњзе исђ билгеле бер һөнәр иясен атый. Форма ясагыч кушымчалар исђ сњзнећ лексик мђгънђсен њзгђрешсез калдыралар, бары тик сњзлђрнећ тљрле формаларын ясыйлар, ягъни сњзлђрне тљрлђндерђлђр. Мђсђлђн, китаб-ым-ны, китап-ка, китап-лар, китаб-ыгыз-ны.
Сњз ясагыч џђм форма ясагыч кушымчалар арасында тагын бер мљџим аерма бар: сњз тамырына ялганганда аларның гомумилђштерњ дђрђќђсе тљрлечђ. Грамматик категориялђр књрсђткече булган форма ясагыч кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ (лексик берђмлеклђргђ) ялгана алалар. Мђсђлђн, килеш, тартым, яки заман кушымчалары. Ђ сњз ясагыч кушымчаларны исђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дә ялгап булмый, ягъни алар аерым семантик тљркемнђргђ генђ ялганалар. Мђсђлђн, исемнђн исем ясый торган -чы/-че, яки -лык/-лек кушымчалары барлык исемнђргђ дә ялганмый (балык-чы, тимер-че; каен-лык, књз-лек џ.б.).
Татар тел белемендђ кушымчаларны тљркемлђњгђ карата тљрле карашлар бар. Д.Г.Тумашева кушымчаларны ике тљркемгђ – с њ з я с а г ы ч л а р г а џђм ф о р м а я с а г ы ч л а р г а бњлеп карый: «Форма ясагычларга сњзлђрнећ њзара бђйлђнешен џђм мљнђсђбђтен белдерњче кушымчалар да (сњз тљрлђндергечлђр) џђм башка тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерњче яки сњзгђ тљрле грамматик тљсмер љстђњче кушымчалар да керђ. Шул рђвешчђ, сњз тљрлђнеше кић књлђмдђ алынган форма ясалышыныћ бер очрагы итеп каралырга тиеш» [Тумашева, 1964: 19]. Галим шул ук вакытта форма ясагычларныћ њз эчендђ тљрлђндергечлђрне аерып карарга мљмкин дип саный. В.Н.Хангилдин исђ кушымчаларны љч тљркемгђ: с њ з я с а г ы ч л а р, т љ р я с а г ы ч л а р џђм т љ р л ђ н д е р г е ч л ђ р г ђ бњлђ [Хангильдин, 1959: 37 ].
Форма ясагыч кушымчалар функциялђре буенча чыннан да бердђй тњгел. Бериш кушымчалар исемдђ килеш, тартым, хђбђрлек, фигыльдђ зат-сан кушымчалары грамматик мђгънђ белдерњ белђн бергђ, ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ дђ хезмђт итђлђр, турыдан-туры синтаксик функция башкаралар: тауга мендек, минем дђфтђрем, кљн яктырсын, мин укытучымын џ.б. Башка форма ясагычлар, ђйтик фигыльдђ заман, юнђлеш кушымчалары, исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. турыдан-туры сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китермилђр, ђмма алар шулай ук тљрле грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр.
Ђйтелгђнчђ, грамматиканыћ бер бњлеге булган морфология тулаем форма ясалышын љйрђнђ. Ђ югарыда књрсђтелгђн џђр ике тљр кушымчалар сњзнећ тљрле формаларын ясыйлар. Мђсђлђн,
тљр ясагычлар тљрлђндергечлђр
укыды урманга
укыган урманны
укыр урманнан
укыячак урманыбыз
укыйлар урманыгыз
Шул рђвешле, џђр ике тљр кушымчалар форма ясалышына карыйлар. Ђмма беренче баганадагы кушымчалар (фигыльдђ заман кушымчалары) турыдан-туры сњзлђрне бђйлђњдђ катнашмыйлар, ђ икенче баганадагы кушымчалар (килеш кушымчалары) ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр.
Татар тел белемендђ соћгы елларда чыккан хезмђтлђрдђ дђ кушымчалар тљп ике тљркемгђ бњленђ, ђмма тљрле хезмђтлђрдђ терминологик яктан башкалыклар бар. Мђсьђлђне ачыклый тљшњ љчен, џђр ике бњленешне таблицада карап њтик:
1 нче таблица
Òðàäèöèîí áœëåíåø
-
Êóøûì÷àëàð
↓ ↓
-
Сœç ÿñàãû÷лар
Фîðìà ÿñàãû÷лар
↓ ↓
-
Тšð ÿñàãû÷ëàð
Тšðëíäåðãå÷ëәð
ßžà÷à áœëåíåø
-
Êóøûì÷àëàð
↓ ↓
-
Сœç ÿñàãû÷лар
Мšíñáò áåëäåðœ÷åләр
↓ ↓
-
Ìîäàëü ìãúí áåëäåðœ÷åләр
Бéëãå÷ëð
Терминнар мђсьђлђсенђ килгђндђ, бђйлђгечлђр дип ђйтњгђ караганда тљрлђндергечлђр термины морфология љчен кулайрак, чљнки сњзлђрне бђйлђњ књбрђк синтаксиска карый, ђ морфологиядђ сњзлђр тљрлђнђлђр! Калган очракларда исђ бу бњленештђ фђнни яктан принципиаль аерма юк. Форма ясагыч кушымчалар грамматик мђгънђ белдерђлђр, ђ грамматик мђгънђ ул нигездђ сњзлђр, тљшенчђлђр џ.б. арасындагы тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерњгђ кайтып кала. Модаль мђгънђ белдерњче кушымчаларга (тљр ясагычлар), мђсђлђн, фигыльдђ - заман, наклонение, юнђлеш, юклык, дђрђќђ, исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. кушымчалар керђ.
Бђйлђгечлђр, тљрлђндергечлђр терминнары шулай ук бер њк књренешкђ ишарђ итђ. Алар ќљмлђдђ сњзлђр арасындагы тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерђлђр, ќљмлђдђ сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китерђлђр. Бђйлђгечлђргђ исемдђ - килеш, тартым, хђбђрлек , фигыльдђ зат-сан кушымчалары керђ.
Тљрки теллђр морфологиясен теоретик юнђлештђ љйрђнњгђ багышланган соћгы елларда дөнья күргән хезмђтлђрдђ тагылмалы (агглютинатив) теллђргђ кергђн тљрки теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешенећ кайбер њзенчђлекле яклары да яћача яктыртыла. Бу фикерлђрне татар теле мисалында шђрехлђп њтик. Татар телендђ, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, форма ясагыч кушымчалар нигезгђ бер-бер артлы ялганып, тагылып килђлђр. Џђр кушымча, ђйтелгђнчђ, грамматик мђгънђ белдерђ џђм нинди дђ булса грамматик категориянећ књрсђткече булып тора. Књп кенђ кушымчалар лексик мђгънђ белдерђ торган с њ з н и г е з е н ђ ялганып, аћа грамматик мђгънђ љстилђр, с њ з ф о р м а с ы ясыйлар. Мондый кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дђ ялгана алалар. Андыйларга исемдђ - килеш, тартым, сан; фигыльдђ юнђлеш, барлык-юклык џ.б. кушымчаларны кертђлђр. Тљрки тел белемендђ бу юнђлештђ љйрђнњне башлап ќибђргђн галим В.Г.Гузев термины белђн ђйтсђк, андый кушымчаларны ф о р м а я с а г ы ч л а р , ә бу кушымчалар ярдђмендђ ясалган грамматик категориялђрне ф о р м а я с а л ы ш ы (формообразование) дип атыйлар.
Кайбер кушымчалар исђ турыдан-туры сњз нигезенђ тњгел, ђ билгеле бер грамматик формада килгђн сњзлђргђ генђ ялганып, катлаулы тљзелешле сњз формасын барлыкка китерђлђр. Мондыйларга фигыльдђ зат-сан, исемдђ хђбђрлек кушымчалары керђ. Зат-сан кушымчалары, билгеле булганча, барлык фигыльлђргђ тњгел, ђ фигыльнећ наклонение, заман формаларына гына ялгана ала; мондый сњз тљзелешендђ заман, наклонение мђгънђлђре сакланган хђлдђ (ягъни форма ясалышы њзгђрешсез кала) ф о р м а т љ р л ђ н д е р г е ч кушымчалар ялгана. Шућа књрђ, югарыда китерелгђн заман, наклонение, хђбђрлек категориялђре џђм затланышсыз фигыльлђр ясалышы ф о р м а т љ р л ђ н е ш е н ђ (формоизменение) мљнђсђбђтле грамматик категориялђр итеп карала [Гузев,1987: 26–27; Гаджиахмедов, 2000: 338].
Сњзлђр тљрлђнешендәге бу үзенчәлекләрне өйрәнү а г г л ю т и н а т и в теллђрнећ тљзелешен аћлауга џичшиксез ућай йогынты ясый. Ђмма шунысын да билгелђп њтђргђ кирђк, татар теле морфологиясе буенча чыккан хезмђтлђрдђ кушымчаларны џђм грамматик категориялђрне бу рђвешле аерып карау электђн килђ. Мђсђлђн, Д.Г.Тумашева тарафыннан язылган югары уку йортлары өчен дђреслеклђрдђ фигыльнећ грамматик категориялђре г о м у м и џђм х о с у с ы й тљрлђргђ бњлеп љйрђнелђ. Хосусый грамматик категориялђргђ фигыльдђ з а м а н, н а к л о н е н и е, з а т-с а н, гомуми грамматик категориялђргђ б а р л ы к-ю к л ы к, (статус) ю н ђ л е ш, д ђ р ђ ќ ђ категориялђре кертелђ [Тумашева,1964: 118]. Алдарак китерелгђн фикерлђргђ игътибар итсђк, нђкъ менђ хосусый грамматик категориялђр форма тљрлђнешен (формоизменение) барлыкка китерђлђр дђ инде.
Кушымчаларны тљркемлђњгђ мљнђсђбђтле рђвештђ кайбер кушымчаларныћ статусын билгелђњдђ дђ тљрле карашлар бар. Бу бђхђслђр нигездђ хђзерге мђктђп дђреслеклђрендђ џђм норматив грамматикаларда сњз ясагычларга кертелђ торган -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -ныкы/-неке, -ча/-чђ, -дай/-дђй кебек кушымчаларга кагыла. Бу кушымчаларныћ књпчелеге чыннан да сњз ясалышына катнаша. Мђсђлђн, -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган сыйфатлар (баллы, ямьле, тђмле џ.б.), яки -ча/-чђ кушымчасы белђн ясалган рђвешлђр (татарча, яћача, ирлђрчђ, батырларча) яћа лексик берђмлек буларак сњзлеклђрдђ урын алалар. Шул ук вакытта аларныћ форма ясагычлар белђн уртаклыгын књрсђтђ торган мљџим њзенчђлеге бар. Бу – аларныћ универсальлеге. Әлеге кушымчаларга кићрђк дђрђќђдђ гомумилђштерњ хас. Алар бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ диярлек ялгана алалар, џђм, билгеле инде, џђр очракта да яћа сњз ясамыйлар: тђрђзђле (тђрђзђсез) бњлмђ, тњшђмле (тњшђмсез) йорт џ.б.
§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
а) бер сузык аваздан торган кушымчалар: бар-а, кил-ђ, ныг-ы, ким-е;
б) бер тартык аваздан торган кушымчалар: бар-ды-к, сљйлђ-де-к, укы-т џ.б.;
в) тартык-сузыктан, сузык-тартыктан торган кушымчалар: бар-ды, кайт-ты; бар-ыр, кил-ер;
г) тартык-сузык-тартыктан торган кушымчалар: кљн-нђр, ай-лар, ел-дан џ.б.;
д) тљзелеше буенча катлаулы кушымчалар: урман-дагы; без-неке, кил-гђлђ; кљл-емсерђ; бар-ырга.
Катлаулы кушымчалар тел њсеше процессыныћ соћгырак чорына карыйлар, аларныћ књбесе аерым морфемаларныћ кушылуыннан барлыкка килгђн: -ыр+га; -да+гы; -ны(ћ)+кы. Ђмма бу кисђклђр морфологик яктан береккђннђр џђм хђзерге телдђ аерым кушымча буларак яшилђр. Кушымчалар, тамыр кебек њк, даими морфемалар, ягъни алар џђр конкрет очракта сњз формасыннан аерып алына торган мђгънђле кисђклђр генђ тњгел, ђ гомумилђштерелгђн мђгънђгђ ия булган даими тел берђмлеклђре. Телнећ билгеле бер яшђеш чорында кушымчалар ябык система тђшкил итђлђр. Ягъни телдђ књпме кушымча-морфема булуы џђм аларныћ вазифалары тђгаен билгеле. Тамыр морфемалар телдђ кушымчалар белђн чагыштырганда књпкђ артык, чљнки бер кушымча књп санлы тамыр сњзлђр белђн килђ ала.
Тарихи яссылыкта караганда исђ, тљрки телләрдђге књп кенђ кушымчалар тамыр сњзлђрдђн барлыкка килгђннђр. Тарихи грамматикада шулай ук књп кенђ кушымчаларныћ статусы њзгђрњ књренеше, ягъни сњз ясагыч морфемаларныћ форма ясагычларга књчње, џђм киресенчђ, књп кенђ форма ясагыч кушымчаларныћ сњзнећ тарихи тамыры белђн берегње яки сњз ясагычларга ђверелње дђ билгелђнгђн.
Сњз тамырына кушымчалар ялганганда татар телендђ џђртљрле аваз њзгђрешлђре барлыкка килђ, џђм кушымчалар фонетик закончалыкларга бђйле рђвештђ вариантлашалар:
а) рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ кушымчалар ике (калын џђм нечкђ) вариантта килђ: -лык/-лек, -ма/-мђ, -лар/-лђр, -ны/-не, -лы/-ле;
б) тартыклар ассимиляциясенђ бђйле рђвештђ дњрт џђм алты вариантта кулланылалар: -га/-гђ, -ка/-кђ, -дан/-дђн, -тан/-тђн, -нан/-нђн.
Кушымчаларныћ бу рђвешле вариантлашуы бер яктан морфологик књренеш булса, икенче яктан ул турыдан-туры авазларныћ фонетик њзгђрешлђре, фонетик закончалыклар белђн бђйле. Алда ђйтелгђнчђ, фонетика џђм морфология арасында бара торган мондый тел књренешлђрен љйрђнђ торган тел белеме тармагы м о р ф о н о л о г и я дип атала1.