Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
СодержаниеСүз ясалыш ысуллары. |
СҮЗ ЯСАЛЫШ ЫСУЛЛАРЫ.
§17. Морфологик ысул белђн сњз ясалышы. Турыдан-туры грамматика белђн бђйлђнештђ булган сњз ясалыш ысулларына м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с и н т а к с и к (сњзлђр кушу), м о р ф о л о г и к-с и н т а к с и к (конверсия) џђм к ы с к а р т у (аббревиация) юлы белђн сњз ясалышы керђ. Лексик-семантик ысул белђн сњз ясалышы лексикология курсында, фонетик ысул белђн сњз ясалышы фонетикага бђйле рђвештђ љйрәнелђ.
Морфологик ысул белђн ясагыч кушымчалар ярдђмендђ яћа сњзлђр ясала, шућа књрђ аны кайбер хезмђтлђрдђ к у ш ы м ч а л а у (аффиксация) ысулы дип йљртђлђр [Татарская грамматика, т. I]. Татар теленећ сњз ясалыш системасында кушымчалар ярдђмендђ сњзлђр ясау аеруча кић кулланыла торган ысул булып санала џђм аныћ њз закончалыклары бар2. Телнећ тарихи њсешендђ џђр сњз тљркеменећ њзенђ хас (типик) ясагыч кушымчалар системасы барлыкка килгђн, џђм алар, грамматик категория књрсђткечлђре (форма ясагычлар) кебек њк, сњз тљркемнђрен характерлауга хезмђт итђлђр, аерым очракларда сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру чарасы булып та торалар.
Исем ясагычлар: а) исемнђн исем ясый торган типик кушымчалар: -чы/-че (балык-чы, сабан-чы, тимер-че, печђн-че); -даш/-дђш (авыл-даш, юл-даш, сер-дђш, сабак-таш); -лык/-лек (печђн-лек, саз-лык, баш-лык, књз-лек); -чык/-чек (уен-чык, кап-чык); б) фигыльдђн исем ясагычлар: -ак/-ђк, (-ык/-ек) (кљрђ-к, тара-к, тишек, ярык); -гы/-ге (-кы/-ке) (чал-гы, пыч-кы, себер-ке); -ыч/-еч (сљен-еч, кљен-еч, юан-ыч); -ма/-мђ (яр-ма, бњл-мђ, кабарт-ма, књргђз-мђ) џ.б.
Сыйфат ясагыч типик кушымчалар: -лы/-ле (баллы, тђмле, ямьле); -сыз/-сез (ямьсез, тозсыз, юлсыз); -гы/-ге (кышкы, язгы, ќђйге); -чан/-чђн (эшчђн, сњзчђн, телчђн); -ык/-ек (ватык, китек, сњтек); -гын/-ген (кискен, њткен, азгын) џ.б.
Фигыль ясагыч типик кушымчалар: -ла/-лђ (башла, ташла, майла); -лан/-лђн (ялкаулан, тупаслан, ачулан); -лаш/-лђш (исђнлђш, иялђш, ераклаш); -а/-ђ (аша, уйна, сана, телђ) џ.б.
Рђвеш ясагыч типик кушымчалар: -ча/-чђ (татарча, минемчђ, синећчђ); -дай/-дђй (уттай, тљлкедђй, синдђй); -лай/-лђй (бушлай, яшьлђй, терелђй); -лата/-лђтђ (онлата, акчалата, икелђтђ); -ын/-ен (кљзен, кичен, ќђен) џ.б.
Бу очракта морфологик ысул белђн ясалган сњзлђрне ничек атау – термин - мђсьђлђсенђ дђ тукталып китђргђ кирђк. Татар тел белемендђ кушымчалар белђн ясалган сњзлђргђ я с а л м а с њ з термины кулланылып килде. Ф.Ђ.Ганиевнећ сњз ясалышы буенча хезмђтлђрендђ ясалма сњз термины тљрле ысуллар белђн ясалган сњзлђргђ карата кулланыла. Ђ морфологик ысул белђн ясалган сњзлђр кушымчалау (суффиксация) юлы белђн ясалган сњзлђр дип йљртелђ. Безнећ фикеребезчђ, инде татар тел белемендђ књптђн урнашкан, џђм термин буларак њзлђренећ кыскалыгы џђм фђннилеге белђн отышлы «ясалма сњз», «кушма сњз», «тезмђ сњз», «парлы сњз» кебек атамаларны саклау бик мљџим, џђм алар сњз ясалышы фђнендђге яћача карашларга џич тә каршы килмилђр.
§18. Синтаксик ысул белђн сњз ясалышы (сњз кушу ысулы). Син-таксик ысул белђн к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы сњзлђр ясала. Традицион рђвештђ татар тел белемендђ џђм тюркологиядђ синтаксик ысул дип аталган бу сњз ясалыш алымы соћгы вакытта сњз ясалышы тармагында књбрђк с њ з л ђ р к у ш ы л у ысулы (словосложение) дип йљртелђ башлады. Татар грамматикасы (1998), аныћ фђнни нигезе шунда, чыннан да кушма, шулай ук тезмђ џђм парлы сњзлђр ясалышында ким дигђндђ ике мљстђкыйль мђгънђле сњз (нигез) катнаша, џђм алар њзара берегеп (кушылып) бер тљшенчђ, бер лексик мђгънђ белдерђ башлыйлар. Мђсђлђн, ак+кош (аккош), тимер+чыбык (тимерчыбык), бђпкђ+њлђн(е) (бђпкђ њлђне), кура+ќилђк(е) (кура ќилђге), хатын+кыз (хатын-кыз), ара +тирђ (ара-тирђ) џ.б. Бу ысул белђн ясалган сњзлђрнећ ић продуктив тљре дђ шућа књрђ татар телендђ к у ш м а сњзлђр дип атала: быел, бњген, билбау, сабантуй џ.б. Шул ук вакытта њзара берегеп (кушылып) бер лексик мђгънђ белдерђ торган бу сњзлђр арасында џђрвакыт џђм семантик, џђм структур (грамматик) яктан бђйлђнеш була: парлы сњзлђр њзара т е з њ л е б ђ й л ђ н е ш т ђ булган, мђгънђлђре буенча охшаш яки капма-каршы компонентлардан төзелђ: ата-ана, тел-ђдђбият, кљн-тљн. Кушма џђм тезмђ сњзлђр исђ њзара и я р т њ л е б ђ й л ђ н е ш т ђ булган сњзлђр кушылудан барлыкка килђ џђм алар тљзелеше буенча синтаксик берђмлек булган сњзтезмђ модельлђре буенча ясалалар: ташбака, тимер юл, кура ќилђге. Ђ сњзлђрнећ њзара структур џђм семантик бђйлђнешкђ керње, билгеле булганча, синтаксиска карый, шућа књрђ татар телендђ «сњзлђр кушылу» џђм «синтаксик ысул» терминнары белән бер-берсенђ тђћгђл књренешлђрне атыйлар, џђм алар янђшђ кулланыла, яки бер-берсен алыштыра да алалар.