Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
1. Н и н д и с њ з т љ р к е м е н а л ы ш т ы р у л а р ы н а к а р а п, алмашлыклар тњбђндђге тљркемчђлђргђ бњленђлђр:
1. И с е м алмашлыклары.
2. С ы й ф а т алмашлыклары.
3. С а н алмашлыклары.
4. Р ђ в е ш алмашлыклары.
«Татар теле грамматикасы»ныћ II томында [2002: 308–310] алмашлык тљркемчђлђренђ «фигыль алмашлыклары», «теркђгеч алмашлыклары», «кисђкчђ алмашлыклары» дигђн тљркемчђлђр љстђп бирелгђн. Безнећ карашыбызча, бу фђнни яктан бик њк тљгђл тњгел.
Беренчедђн, типологиягђ мљрђќђгать итсђк, бер телдђ дђ «фигыль алмашлыклары» џ.б. дигђн тљшенчђ юк. Тљрки теллђр грамматикаларында да андый књренеш теркђлмђгђн. Рус телендђ, мђсђлђн, исемнђрне алыштырып килгђн алмашлыклар гына махсус сњз тљркеме буларак аерып чыгарыла [Русская грамматика, т. 1,1980:783]. Инглиз телендђ сњз тљркемнђрен алыштыру буенча алмашлыклар икегђ бњлеп карала: и с е м алмашлыклары џђм с ы й ф а т алмашлыклары, ягъни с у б с т а н т и в џђм а д ъ е к т и в алмашлыклар1.
Икенчедђн, фигыль алмашлыклары дип китерелгђн итњ, нитњ џ.б. сњзлђрнећ нигезендђ -и (-ир) тамырлы ярдђмче фигыль ята, џђм ул телдђ берничђ тљрле грамматик формада кулланыла: иде (ир-де), икђн (ир-кђн), исђ (ир-сђ) џ.б.; итњ – бу фигыльнећ йљклђтњ юнђлеше формасы, хђзерге телдђ ул ярдђмче фигыль сыйфатында тезмђ фигыльлђр ясауда актив катнаша: тђэмин итњ, тђэсир итњ, кабул итњ џ.б. Ђ нитњ, фђлђн итњ – болар ђдђби тел љчен тњгел, ђ сљйлђм теленећ дђ тњбђн стиле љчен генђ хас берђмлеклђр.
Шул ук хезмђттђ шунысы, шуны, шуныћ сњзлђре «теркђгеч алмашлыклары» дип китерелгђн. Алар асылда сыйфатны алыштыра торган књрсђтњ алмашлыкларыныћ тљрлђнеш формалары, чљнки сыйфат алмашлыклары, сыйфатлар кебек њк, контекстта исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ.
1. Исем алмашлыклары – гомуми рђвештђ предмет мђгънђсен белдерђлђр. Аларга књбрђк з а т, с о р а у, ю к л ы к џђм б и л г е с ез л е к алмашлыклары керђ: мин, син, ул, без, сез, алар, кем, нђрсђ, њзе, џичкем, џичнђрсђ, ђллђ кем, нђрсђдер џ.б. Исем алмашлыклары исемгђ хас морфологик категориялђргђ ия була, ягъни алар килешлђр (сез, сезнећ, сезне, сездђн, сездђ) џђм тартым белђн (кемем, кемећ, кеме, кемебез, кемегез, кемнђре) тљрлђнђлђр, берлек џђм књплек санда килђлђр (кем – кемнђр, нђрсђдер – нђрсђлђрдер). Мђсђлђн:
Без акны-караны књрмђстђн, кая басканны белмђстђн, Зђћгђр Чишмђгђ чаптык (Г.Ибраџимов). Айрылып китсђм дђ синнђн гомремнећ таћында мин, И Казан арты! Сића кайттым сљеп тагын да мин (Г.Тукай). Туып-њскђн шушы ќирнећ ямен Алыштырмый икђн џичнђрсђћ... (С.Хђким).
2. Сыйфат алмашлыклары – бу, шушы, теге, ул, шул, андый, мондый, нинди, кайсы, бары, барлык, бљтен, џђммђ, џђр, кайбер џ.б. Гомуми рђвештђ предмет џђм затларныћ билгелђренђ ишарђ итђлђр; сыйфатлар кебек, исемгђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр: бу эш, џђр бала; чагыштыру дђрђќђсе књрсђткечен алып, тљгђл булмаган, якынчарак билге мђгънђсен дђ белдерђ алалар: андыйрак, ђллђ ниндирђк. Контекстта исемлђшеп килђлђр. Мисал љчен:
Џавалар тын торганда, бигрђк тђ тљнге сђгатьлђрдђ чыгып, игътибар белђн тыћласаћ, авылныћ теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гљре ишетелеп тора (Ф.Хљсни). Бер ќирдђ юк андый ак каеннар, Бер ќирдђ юк андый урманнар (Џ.Такташ). Бљтен болын љстенђ књз књреме ќирне чуарлап, ђллђ никадђр печђнче сибелгђн. Ђле тегендђ, ђле монда кояшка каршы яшен яктысыдай чалгы йљзе ялтырап китђ (Г.Бђширов).
Сыйфат алмашлыкларына мђгънђ ягыннан књрсђтњ, билгелђњ, билгесезлек, сорау алмашлыклары керђ.
3. Сан алмашлыкларына ничђ, ничђнче, ничђлђп, ничђшђр, ничаклы, никадђр, књпме кебек сорау алмашлыклары керђ. Алар предмет џђм затларныћ микъдарына, тђртип ягыннан санына ишарђ итђлђр, саннар кебек исемнђргђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр џђм, бик эзлекле булмаса да, сан тљркемчђлђренећ кушымчаларын алалар. Ќљмлђдђ бу алмашлыклар саннар њтђгђн функциялђрне башкаралар – аергыч, хђл, хђбђр булып килђлђр.
Ничђ мђртђбђлђр Казанныћ китап кибетендђ очраштык (Г.Бђширов). Ничђ ел тормыйлар балалар Иделдђ џђм Дунай ярында... (Р.Ђхмђтќанов). Моннан соћ ул ничаклы тырышса да, артык сикерђ алмаячак (Ф.Хљсни). Књпме яу, сугышлар аркылы Син ќићеп чыккансыћ, Ватаным (Р.Вђлиев).
4. Рђвеш алмашлыклары ничек, кайчан, кайда, кая, алай, болай, шулай, тегелђй, ђллђ ничек, ничектер, ник, нигђ, берничек, џичничек, беркайда, беркайчан џ.б. эш-хђл яки билге билгесенђ ишарђ итђләр џђм рђвешлђр кебек, фигыльгђ, сыйфатка, башка бер рђвешкђ, хђбђрлек сњзгђ янђшђлек ярдђмендђ бђйлђнђлђр џђм, бик њк эзлекле булмаса да, чагыштыру дђрђќђсе кушымчасы алып, билгенећ билгесен якынчалык тљсмере љстђп белдерђлђр.
Рђвеш алмашлыкларына нигездђ к њ р с ђ т њ, с о р а у џђм б и л г е с е з л е к алмашлыклары керђ.
Абзый, бу турыда њзенећ ќавабын ђллђ кайчан ђзерлђп куйган тљсле, тиз џђм салмак тавыш белђн ќавап кайтарды (М.Ђмир). Болай эшлђргђ аны Сђлим љйрђткђн иде (Г.Гобђй). Кыз ќырлавыннан кайчан туктады, каршыдагы эшелон кайчан тавыш-тынсыз гына кузгалып китте, егет моны сизмђде (Ђ.Еники). Яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар... Кошлар ђллђ кая китеп югалды (Г.Бђширов).
§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
1. з а т алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар;
2. к њ р с ђ т њ алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шушылай;
3. с о р а у алмашлыклары: кем, ни, нђрсђ, кай, кайсы, кая, нинди, ник џ.б.;
4. б и л г е л ђ њ алмашлыклары: бары, барлык, барча, џђммђ, џђр, џђрбер, џђркем, бљтен, њз;
5. б и л г е с е з л е к алмашлыклары: кемдер, нђрсђдер, кайсыдыр, ђллђ кем, ђллђ нђрсђ џ.б.;
6. ю к л ы к алмашлыклары: џичкем, џичнђрсђ, џичнинди, џичкайчан, беркем, берничек џ.б.;
7. т а р т ы м алмашлыклары: минеке, синеке, безнеке, сезнеке, моныкы, тегенеке, ђллђ кемнеке џ.б.
В.Н.Хангилдин алмашлыкларны сигезгђ – зат, књрсђтњ, сорау, билгелђњ, билгесезлек, юклык, тартым, мљнђсђбђт алмашлыкларына бњлђ. «Татар грамматикасы»нда исђ алар алтыга бњленгђн: зат, књрсђтњ, сорау, билгесезлек, юклык, билгелђњ алмашлыклары. Бу соћгы хезмђттђ алмашлык тљркемчђлђренђ тартым алмашлыклары кертелмђгђн, ђ В.Хангилдин грамматикасында мљнђсђбђт алмашлыклары дип књрсђтелгђн кем, нђрсђ, нинди, кайсы џ.б. алмашлыкларны њзлђренђ аерым лексик-морфологик тљркемчђ дип танырга нигез юк. Ул яктан алар – шул ук сорау алмашлыклары. Иярченле кушма ќљмлђ составында гына бу алмашлыклар, мөнәсәбәтле сүзләр рәвешендә кулланылалар. Мђсђлђн, Кая карама, шунда эш кайный ќљмлђсендђ кая алмашлыгы (сорау алмашлыгы) ђнђ шундый вазифа башкара.
§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
Зат алмашлыклары, кагыйдђ буларак, исемне алыштыра џђм, килешлђр белђн тљрлђнеп, књп тљрле грамматик формаларда килгђнгђ књрђ, сљйлђмдђ шактый актив кулланыла. Мђсђлђн:
Бњген минем ђти Казаннан кайта. Улмы? Ул мића саплы калач китерђ. Аннары мића читек китерђ, љр-яћа читек (Г.Исхакый). Сез, татарлар, табигать законына каршы килеп, ничек алай ќићел генђ тљрле миллђт кешесенђ ђверелђ аласыз, ђ? (М.Галиев). Яшь чакларныћ усал Алсуларын Такташ белђн бергђ сљйдек без (Х.Туфан).
Морфологик ќђџђттђн зат алмашлыкларына исем категориялђреннђн бары килешлђр белђн тљрлђнњ генђ хас. Сан, ягъни берлек-књплек тљшенчђсе I, II затта кушымчалар белђн тњгел, аерым нигез белђн белдерелђ: мин ~ без, син ~ сез. Ђ тарихи юнђлештђ исђ без, сез алмашлыклары составында борынгы књплек кушымчасы -з булган дип гљман кылына. I, II зат алмашлыклары мин, син килешлђр белђн тљрлђнгђндђ, кушымчаларда кайбер њзгђрешлђр барлыкка килђ:
Б.к. мин, син Т.к. мине сине
И.к. минем синећ Ч.к. миннђн синнђн
Ю.к. мића сића У.-в.к. миндђ синдђ
Тљрлђнеш парадигмасыннан књренгђнчђ, юнђлеш џђм тљшем килешлђрендђ фонетик њзгђреш барлыкка килђ (мин + га мића, син + га сића; мин + не мине, син + не сине), ђ иялек килеше кушымчасы -ем (мин-ем) тартым кушымчасына аналогия рђвешендђ њзгђргђн дип санала, чљнки иялек килешендђге бу алмашлык џђрчак тартымлы исем белђн кулланыла: минем дђфтђрем, минем ђнием џ.б.
III зат алмашлыгы ул телдђ соћрак, књрсђтњ алмашлыгыннан барлыкка килгђн, ђ аныћ борынгы тамыры дn~in (-ђн/-ин) формасында булган1. Килеш белђн тљрлђнгђндђ џђм књплектђ III зат алмашлыгыныћ тамыры њзгђрђ:
Б.к. ул Т. к. аны
И.к. аныћ Ч. к. аннан (аћардан)
Ю.к. аћа (аћар, аћарга) У.-в.к. анда (аћарда)
Парадигмадан књренгђнчђ, урынара килешлђрдђ III зат алмашлыгы берничђ вариантта кулланыла. Кушымчалардагы -р элементы - борынгы юнђлеш килеше калдыгы: аћа ~ аћар ~ аћарга џ.б.
Семантик яктан юнђлеш килешенећ тљрле вариантлары грамматик синонимнар рђвешендђ кулланыла: аћа ђйттем, аћар ђйттем, аћарга ђйттем. Чыгыш џђм урын-вакыт килешлђрендђ исђ семантик аерымлану барлыкка килгђн. Анда тљре књпчелек очракта ќансыз предметларга, тљрле књренешлђргђ књрсђтђ; аћар ~ аћарга ~ аћардан ~ аћарда тљрлђре исђ гадђттђ шђхескђ ишарђли: аннан (алдым), аћардан (алдым); минем китабым анда (аћарда) џ.б.
а) ул алмашлыгыныћ тљрле килеш формалары шђхескђ мљнђсђбђтле рђвештђ кулланыла:
Мин аћарда чиксез яну књрдем
Бњгенгенећ бљек эше љчен
Мин аћарда књрдем бњгенгенећ
Туып килгђн яћа кешесен!..
Зал тын гына аћа карап торды,
Зал аћардан књзен алмады.
Ул бер сњз дђ залга ђйтмђсђ дђ,
Зал йљрђген аныћ аћлады.
(Џ.Такташ)
ә) җансыз предметларга, књренешлђргђ ишарђли џђм рђвешлђргђ якын мђгънђ белдерђ:
Анда ул, анда ул суларныћ Гомеремнећ эзеннђн акканы... (С.Хђким). Шђџадђтнамђ кулыма кергђннђн соћ, мин аны мећ тапкыр укыган, анда ни барын яттан ук белђ идем (Г.Ибраџимов). Ќем-ќем генђ тамчылый кар, Анда йолдыз ќылысы бар (Р.Рахман).
Бу алмашлыкныћ чыгыш килеше формасы аннан предмет исемен алыштырып туры њз мђгънђсендђ дђ кулланыла. Мђсђлђн: Минем китап шкафта, аннан ал! (сљйл.т.). Шулай ук вакыт рђвеше мђгънђсендђ дђ килергђ мљмкин (конверсия): Ђйдњк кљтњне бер ќиргђрђк ќыярга, аннан бђрђћге пешерергђ уйлады (Џ.Такташ).
Књплектђге алмашлыкларныћ тљрлђнеше структур яктан исем тљрлђнешеннђн аерылмый: без ~ безнећ ~ безгђ...; сез ~ сезнећ ~ сездђн...: алар ~ аларга ~ алардан џ.б.
§ 59. Књрсђтњ алмашлыклары. Књрсђтњ алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шулай, ђнђ, менђ џ.б. Болар зат яки ђйберлђргђ књрсђтњ, сыйфат яки рђвешлђргђ ишарђ итњ љчен кулланыла. Мђсђлђн: Якуп туп-туры шул йортка китте (И.Гази). Менђ бу иптђшнећ исемен белмим (Ш.Камал). Ђнђ кровать башында букчасы эленеп тора (А.Шамов). Гариф белђн Муса монда куну тиешлекне сљйлђсђлђр дђ, башкалар якын да килмђделђр (Ш.Камал).
Бу, шул, шушы, теге, ђнђ, менђ алмашлыклары гадђттђ сљйлђњчедђн тљрле ераклыкта булган предмет џђм књренешлђргђ тљбђп књрсђтђлђр. Грамматик хезмђтлђрдђ аларныћ семантик њзенчђлеклђренђ дђ игътибар юнђлтелђ: бу, шушы, менђ алмашлыклары ић якын арага ишарђ итђлђр; теге, ђнђ, ђнђ теге алмашлыклары чагыштырмача ић ерак аралыкны, ђ шул, ул алмашлыклары уртача ераклыкны белдерђлђр [Хангильдин, 1954: 149 б.]. Мисал љчен: бу китап, шушы китап, ђнђ теге китап, ђнђ шул китап џ.б.:
Бик тђ суык бит, улым. Ђнђ, кара ђле, бњген кояш та колакланып чыккан (Г.Бђширов). Авылныћ теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гљре ишетелеп тора (Ф.Хљсни).
Тљзелеше буенча књрсђтњ алмашлыкларыныћ т а м ы р џђм я с а л м а тљрлђре бар. Хђзерге телдђ тамыр алмашлык булып саналганнарына ул, бу, шул, шушы, ђнђ, менђ, теге алмашлыклары керђ. Тарихи юнђлештђ исђ борынгы тамырлар булып бу, ул алмашлыклары џђм борынгыдан килгђн берђмлеклђр булып теге, ђнђ, менђ (диалекталь тиге ~ ана ~ мона ~ мына) сњзлђре санала [Сравн.-ист. гр. тюрк. языков..., 2002: 319–320 ]. Хђзерге телдђ тамыр булып саналган шул, шушы алмашлыклары тарихи сњз ясалышына карый: шу (борынгы тамыр) + ул шул: шу +уш (шулай ук борынгы тамыр) шушы џ.б.
Сњз тљркемнђренђ мљнђсђбђте буенча књрсђтњ алмашлыклары нигездђ с ы й ф а т џђм р ђ в е ш н е алыштыра. Тамыр алмашлыклардан тыш сыйфат алмашлыклары -дый/-ди кушымчалары белђн ясала: андый, мондый, шундый, тегенди џ.б. Рђвеш алмашлыклары исђ нигездђ ясалма, алар тамыр алмашлыклардан -лай/-лђй кушымчасы белђн ясала: болай, шулай, алай, тегелђй џ.б.
1. Сыйфатны алыштырган књрсђтњ алмашлыклары књпчелек очракта исем белђн белдерелгђн кисђкне ачыклап аергыч ролендђ кулланыла: Бу тавыш бик ачты књћлем, Шатлыгымнан ќан яна... (Г.Тукай). Егет менђ шул утта янды. Шул кљрђшлђр, шул газаплар, шул каџарманлыклар эчендђ кайнап, аныћ яшь йљрђге... њзен бер кљрђшче итеп њстерњ дђрте белђн тулып ялкынланды (Г.Ибраџимов). Њткђннђрдђн бары шул ќыр калды. Ул ќыр безгђ яшьлек ядкяре (Р.Вђлиев). Тимербулат шундый егет, Караклыкны кичермђс. Сљюенђ тап тљшсђ дђ, Эшенђ тап тљшермђс (М.Ќђлил).
Аерым очракларда књрсђтњ алмашлыклары икелђтелгђн формада да кулланыла: менђ шул, ђнђ шушы џ.б.
Менђ шул бабай њлђр алдыннан њзенђ чакырды да, мића, бер уч тутырып, орлыклар бирде (Г.Ибраџимов).
Стилистик яктан андый, шундый алмашлыклары рђвешне яки фигыльне ачыклап, кљчђйткеч кисђкчђ мђгънђсендђ дђ килђ: Илсљяр шундый каты кычкырды, инде егерме-утыз адым китеп љлгергђн рота командиры туктап артына борылды (Г.Гобђй). Шундый сагындырдыћ син, Айсылу апа! – диде (Г.Бђширов).
2. Рђвешне алыштырган књрсђтњ алмашлыклары фигыльне ачыклап, књбрђк р ђ в е ш х ђ л е вазифасын башкаралар:
Алай бик карышсаћ, Алмачуарыћны тотарбыз да урманга ќибђрербез, – дип куркыталар (Г.Ибраџимов). Мин шулай исђп иттем ђле, сећлем: ул класска мин кабатлау дђреслђре беткђнче керђчђкмен (Э.Касыймов).
Сыйфат белђн мљнђсђбђттђш бу, шул, теге алмашлыклары, џђм шулай ук андый, мондый, шундый кебек алмашлыклар контекстта исемлђшеп, исемнђр кебек, к и л е ш, т а р т ы м, с а н белђн тљрлђнђлђр. Бу алмашлыгы килешлђр белђн тљрлђнгђндђ б ~ м чиратлашуы барлыкка килђ, ђ шул алмашлыгында -л авазы кыскара, ул борынгыча шу вариантында тљрлђнђ.
Б.к. бу шул теге шундый
И.к. моныћ шуныћ тегенећ шундыйныћ
Ю.к. моћа шућа тегећђ шундыйга
Т.к. моны шуны тегене шундыйны
Ч.к. моннан шуннан тегеннђн шундыйдан
У.-в.к. монда шунда тегендђ шундыйда
Бу алмашлыклар џђркайсы берлектђ џђм књплектђ килђ ала, тартым кушымчалары ала: бу – боларны ~ болары; шул ~ шулары; мондыйларга ~ мондыйларын џ.б.
Кыскасы, хђзерге телдђ башка алмашлыклар кебек њк, књрсђтњ алмашлыкларыныћ вазифасы катлаулы џђм књптљрле, џђм ул телебезнећ грамматик яктан мљмкинлеклђре зур булу турында сљйли.
§ 60. Сорау алмашлыклары. Сорау алмашлыкларына: кем, ни, нђрсђ (исем алмашлыклары), кайсы, нинди (сыйфат алмашлыклары), кая, кайдан, кайчан, ник, нигђ, ничек (рђвеш алмашлыклары), ничђ, ничђнче, ничђшђр, никадђр, ничаклы, књпме (сан алмашлыклары) џ.б алмашлыклар керә. Алар ђйберне, затны, билгене белдергђн џђм, шулай ук, эшне њтђлњ рђвеше, урыны, вакыты, сђбђбе, максаты ягыннан ачыклаган сњзлђргђ књрсђтеп, ишарђлђп килђлђр:
Без тормышныћ тљбеннђн књтђрелдек. Кем књтђрде? Кайчан? Ничек? – Сезгђ менђ шул турыда сљйлђп бирергђ телим... Кайдан килеп, кая баруы џичкемгђ билгеле булмаган бер њткенче мљсафир бабай бездђ, хђл ќыярга туктаган вакытта њлеп калды (Г.Ибраџимов). Ник елыйсыз, сез урамнар, Ник елыйсыз! Туктагыз! (Џ.Такташ). Кайда да йљрђктђ, йљрђктђ, Тљшлђргђ кереп гел йљдђтђ Нигђ соћ бу Кырлай яклары?! (С.Хђким).
Хђзерге телдђге књп санлы, тљрле-тљрле мђгънђгђ ия булган сорау алмашлыклары тарихи рђвештђ љч тљрле тамыр алмашлыктан – кем, нђ ~ ни, кай алмашлыкларыннан барлыкка килгђн. Тел њсеше дђвамында бу алмашлыкларныћ тљрле грамматик формалары морфологик яктан аерымланып, аерым лексик берђмлеккђ ђверелгђннђр. Мисал љчен: *нђ ~ *ни алмашлыгыннан нђрсђ (нђ+ирсђ), нђчђ ~ ничђ, нигђ (нђ ~ ни + гђ), ничек (нђ-чик) џ.б. алмашлыклар ясалган;
*кай алмашлыгыннан: кая (кай+а, юн.к. кушымчасы), кайда, кайсы (кай+сы, тартым кушымчасы), кайчан (кай+чаг+ын), кайдан алмашлыклары барлыкка килгђн.
Кем сорау алмашлыгы, борынгыдан ук њзгђрешсез килгђн алмашлык, татар телендђ бары тик з а т к а, ш ђ х е с к ђ карата гына кулланыла. Рус теленнђн аермалы буларак, мђсђлђн, бу алмашлык бњтђн тере затларны белдерми. Мђсђлђн:
Мећлђгђн књз карый бу чорга:
– Сез кемнђр, сез кемнђр?
– Сез кемнђр?! (Ф.Сафин).
Туган яктан гњзђл ќир юк,
Илен кем сљеп туйган? (Р.Вђлиев).
Исемне алыштырып, кем алмашлыгы аныћ барлык грамматик категориялђрен њзенђ ала: килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ: кем, кемнећ, кемгђ, кемне, кемећ, кемегез, кемнђре, кемнђр џ.б.:
Кемнђрећ бар, кемне уйлыйсыћ, кемнђрећ сагындыра (ќыр). Кемгђ сљйлим серлђремне, йљрђгем ялкын кебек... (Ф.Кђрим). Алар кем соћ? – дигђн ачуланып староста... (А.Алиш).
Кем алмашлыгы шул, шунда кебек књрсђтњ алмашлыклары белђн иярчен ќљмлђлђрне баш ќљмлђгђ бђйли торган чара (мљнђсђбђтле сњз) буларак та телдђ актив кулланыла. Мђсђлђн: Кем эшлђми, шул ашамый (мђкаль). Кем иген игђ, шул ќырлап яши (мђкаль).
Ни, нђрсђ алмашлыклары кешедђн башка тереклек иялђренђ џђм ќансыз предметларга мљнђсђбђттђ кулланыла; алар шулай ук исемнђр кебек тљрлђнђлђр: нђрсђ ~ нђрсђне, нђрсђдђн, нђрсђлђре; ни ~ нилђр, нидђн џ.б.
Шуныћ љстенђ тагын Бђдертдинов њзе дђ ямансылатмый... кайсы бригаданыћ нђрсђдђ алдырганлыгын, кайсыныћ нђрсђдђ калышуын књрсђтђ тора (Ф.Хљсни).
Грамматик хезмђтлђрдђ нђрсђ алмашлыгында предметлык тљшенчђсенећ шактый кљчле булуы да билгелђнђ. Мђсђлђн: Алда бер ак нђрсђ књренђ башлады (Ш.Камал).
Сљйлђм телендђ џђм шулай ук сирђгрђк ђдђби телдђ дђ нђрсђ, нђмђрсђ сњзлђре исем ролендђ, «ниндидер ђйбер» тљшенчђсендђ дђ еш кулланыла. Мђсђлђн: Мђ, менђ бу нђмђрсђлђрне ераграк яшереп куй ђле, – дип, ђтисенђ пулемет ленталары џђм наган бирде (Г.Гобђй).
Књп нђрсђлђр якын булып китђр,
Књп нђрсђдђн ђле бизелер...
Азмы ќырлар яздым синдђ, Казан!
Гомерем дђ синдђ љзелер (М.Ђгълђм).
Ни алмашлыгы хђзерге телдђ књбрђк сљйлђм теле љчен хас: Ни сљйлисећ син? Ни булды? Нидђн шулай курыктыћ? џ.б.
Ђмма ул мђкаль-ђйтемнђрдђ шактый еш очрый: Ни чђчсђћ, шуны урырсыћ (мђкаль). Оясында ни књрсђ, очканында шул булыр (мђкаль).
Кай – кайсы, нинди сорау алмашлыклары предмет билгесенђ књрсђтеп, сыйфатны, яки башка предмет билгесен белдергђн сњзлђргђ мљнђсђбђтле рђвештђ кулланыла: Кай тарафларга юл тотасыћ? (Р.Мљхђммђдиев). Сез кайсы халыктан дисђлђр, Батырлар исемен атадым (Р.Вђлиев). Нинди уеннар башлап ташлаганбыздыр, анысын хђтерли алмыйм... (Г.Ибраџимов).
Контекстта исемлђшеп кайсы, нинди алмашлыклары исемнђрчђ тљрлђнђлђр: ниндилђрен (кайсыларын) аласыћ; кайсылары яхшы?
Тљш авышкач, љйдђге кешелђр кайсысы кая таралып беткђч, киенеп, ясанып... хыялларым ђйдђгђн якка юнђлдем (Ф.Шђфигуллин). Кызу каным уйнар оланнарда, Уйларымныћ калыр кайсысы? (Ф.Сафин).
Кая, кайда, кайчан, ник, нигђ, ничек алмашлыклары рђвешне алыштыралар џђм контекстта тљрлђнмилђр.
Менђ кайчан кузгала тљрле љмђлђр: каз љмђсе, сњс љмђсе, тула љмђсе (Г.Бђширов). Боз пђрдђсен умырзая Ничек ача, књрсђйдећ, Энќе гљлдђн мђћге шићмђс Тђкыялар њрсђйдећ (С.Сљлђйманова). Ђнђ књрегез: ул ничек кљмеш тавыш белђн яћгыратып кешни (Г.Ибраџимов). Нигђ, нигђ, синећ шаян књзлђр Књзлђремђ болай багалар?! (Џ.Такташ). Ник шунда гына калмады, Ник дулкын китте ары? (Р.Вђлиев).