Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
СодержаниеХђтта ђтигђ кадђр кљлмичђ булдыра алмады Турында, хакында, буенча, буйлап Хђлим дђ хђлфђсе янында чђй эчте Тартым категориясе. |
Бу бђхђслђр нигездђ тњбђндђгелђргђ карый:
1) килешлђрнећ с а н ы, хђзерге грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясагычлар дип бирелгђн кайбер к у ш ы м ч а л а р н ы ћ с т а т у с ы, аларныћ килешлђргђ мљнђсђбђте;
2) а н а л и т и к килешлђр мђсьђлђсе;
3) б а ш к и л е ш џђм аныћ грамматик мђгънђлђре.
Хђзерге татар телендђ тотрыклы булып саналган алты килеш џђм саны, џђм составы ягыннан татар теленећ беренче грамматикаларында ук шактый тљгђл билгелђнгђн. Русча язылган беренче грамматикаларда (И.Гиганов, И.Хђлфин, А.Троянский, А.Казем-Бек џ.б.) шул алты килешкђ љстђмђ рђвештђ ч а к ы р у килеше китерелђ. К.Насыйри њзенећ «Ђнмњзђќ»ендђ килешлђрнећ санын алты дип билгели, ђмма хђзерге чыгыш килеше урынына ул белђн бђйлеге белђн килгђн кушымчасыз исемне кертђ.
Г.Ибраџимов џђм Ќ.Вђлиди татар телендђ килеш категориясе юк дигђн карашта торганнар, алар килеш кушымчаларын ярдђмлек сњзлђр рђтенђ кертеп караганнар. Г.Алпаров исђ бу фикерне кискен тђнкыйтьли. Ул татар телендђ сигез килешне аерып књрсђтђ. Галим алты килешкђ -ча/-чђ, -дай/-дђй кушымчаларын да љстђп карый.
Сљйлђмне оештыруда гаять зур ђџђмияткђ ия булган килешлђр системасы – ул, асылда, м о р ф о л о г и к –с и н т а к с и к категория. Морфологиядђ килешлђр белђн тљрлђнњ исемдђ с њ з ф о р м а л а р ы н ясый торган грамматик књрсђткечлђр булып саналса, синтаксис љчен килешлђр ќљмлђдђ с њ з л ђ р б ђ й л ђ н е ш е н барлыкка китерђ торган мљџим чараларныћ берсе булып тора.
Шућа књрђ дђ телебездђге килешлђр системасын яћача књзалларга омтылыш синтаксист галимнђр тарафыннан ясала. Академик М.З.Зђкиев, мђсђлђн, 70 нче еллар уртасында ук татар телендђге килешлђр традицион алты килеш белђн генђ чиклђнми, кабул ителгђн килешлђр системасында татар теленећ эчке мљмкинлеклђре џђм њзенчђлеклђре тулы чагылыш тапмый дигђн караш белдерә. Њзенећ «К вопросу о категории падежа в тюркских языках» дигђн мђкалђсендђ ул татар телендђ унбер килеш формасын књрсђтђ. Традицион алты килештђн тыш бу мђкалђдђ -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -дай/-дђй, -ча/-чђ кушымчалары да килешлђр рђтенђ кертеп карала [Закиев, 1964: 207]. Шул ук фикерне Ф.Ђ.Ганиев тђ куђтли, ул -ча/-чђ кушымчасыннан кала, алда књрсђтелгђн формаларны с и н т е т и к килешлђр дип билгели, шул ук вакытта, ни сђбђпледер, сњз ясалышына багышланган хезмђтлђрендђ галим аларны актив с њ з я с а г ы ч л а р итеп тә саный [Ганиев, 1970: 77].
Татар тел белемендђ килеш категориясен яћача юнђлештђ љйрђнњгђ ќитди љлеш керткђн хезмђтлђрдђн Н.И.Ирисовныћ «Хђзерге татар ђдђби телендђ генитив» дип исемлђнгђн кандидатлык диссертациясен џђм аныћ авторефератын да игътибарга алу кирђк. Галим њзенећ әлеге татар телендђ иялек килешенећ (генитив) грамматик табигатен љйрђнњгђ багышланган хезмђтендђ гомумђн тљрки теллђрдђ килешлђр љлкђсендђ булган књп кенђ бђхђсле мђсьђлђлђргђ кагыла џђм њзенећ карашларын тирђн фђнни дђлилләп бђян итђ [Ирисов, 1983].
Аерым алганда, килешлђрнећ санына кагылышлы рђвештђ, бу хезмђттђ хђзерге тел белемендђ сњз ясагычларга кертеп каралган -ныкы/-неке џђм -дагы/-дђге кушымчаларыныћ килешлђргђ бик якын булуы раслана. -ныкы кушымчалы форманы автор и я л е к к и л е ш е н е ћ и к е н ч е ф о р м а с ы (генитив II) дип, -дагы кушымчасын у р ы н –в а к ы т к и л е ш е н е ћ и к е н ч е ф о р м а с ы (локатив II) дип бирђ. Шунда ук бу кушымчаларныћ сњз ясагычлардан бигрђк форма ясагычларга, ягъни килешлђргђ якын торуы турында књп тљрле фђнни дђлиллђр китерелђ. Алар тњбђндђгелђр:
1) бу кушымчалар бер сњз тљркеменнђн булган сњзлђрнећ барысына да чиксез ялгана алалар (регуляр булулары);
2) сњзнећ лексик мђгънђсен њзгђртмилђр, килеш функциясен генђ башкаралар;
3) сњзгђ ялгану тђртибе буенча да алар килешлђргђ охшаш (ягъни књплек џђм тартым кушымчаларыннан соћ ялганалар): дђфтђр-лђр-ебез-дђге, бала-лар-ым-ныкы;
4) -ныкы џђм -дагы кушымчалары -да, -ныћ кушымчалы исемнђр белдергђн грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр, ђмма алар синтаксик позициялђре белђн аерылалар.
Бу соћгы дђлилне, безнећчђ, махсус шђрехлђп китњ мљџим. Чыннан да, мђсђлђн, -ныћ кушымчасы да, -ныкы кушымчасы да гадђттђ и я л е к м љ н ђ с ђ б ђ т е н б е л д е р ђ л ә р , ђмма синтаксик яктан -ныћ формасы, икенче исем алдыннан килеп, а е р г ы ч вазифасын башкара (ђнинећ яулыгы), хезмђттђ ул а т р и б у т и в и я л е к к и л е ш е дип бирелђ, ђ -ныкы формасы њзе бђйлђнгђн исемнђн соћ килђ, књбрђк х ђ б ђ р була. Автор аны п р е д и к а т и в и я л е к к и ле ш е дип атый (яулык ђнинеке).
Бу формаларныћ, сыйфатлардан аермалы буларак, ќљмлђдђ башка сњзлђрне ияртеп килђ алуларын (Хђмдиев шушы ук авылныкы иде), тићдђшлђнеп килгђндђ кушымчаларны тљшереп калдыру мљмкинлеген џ.б. ны автор өстђмђ дђлиллђр итеп китерђ.
-лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -ныкы/-неке, -дан/-дђн, -лык/-лек, -ча/-чђ џ.б. кайбер кушымчаларныћ статусын билгелђњгђ татар тел белемендђ генђ тњгел, тљрки тел белемендђ дђ шактый зур урын бирелде, тљрле џђм вакыты белђн капма каршы фикерлђр дђ ђйтелде. Шунысын да ассызыклап њтњ мљџим, соћгы вакытларда тљрки тел белемендђ бу типтагы кушымчаларны и к е ф у н к ц и я л е к у ш ы м ч а л а р дип билгелђњ гамђлгђ кереп бара.
Књргђнебезчђ, бу кушымчалар њзлђренећ телдђге вазифалары буенча бик њзенчђлекле. Аларныћ књбесе хђзерге кљндђге грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясагычларга кертелђ. Мђсђлђн, -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге сыйфат ясагычлар: ямьле кљн, тљссез чырай, судагы балык џ.б; -дай/-дђй, -ча/-чђ кушымчалары рђвеш ясагычлар буларак карала: аюдай таза, кљндђй ачык, татарча сљйлђшђ, кљндђгечђ џ.б. Ђмма бу кушымчалар грамматик табигатьләре буенча чыннан да форма ясагычларга якын торалар. Алда ђйтелгђнчђ, сњз ясагыч кушымчалар сњзлђргђ сайлап ялганалар, ђ форма ясагычларга универсальлек хас, алар бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дђ бернинди чиклђњсез ялгана алалар (мђсђлђн, килеш кушымчалары). Югарыда саналган кушымчаларныћ да сњзлђргђ ялгану мљмкинлеге бик кић, ђйтик, -лы/-ле, -сыз/-сез кушымчалары ямьле – ямьсез, тђмле – тђмсез, баллы – балсыз, књћелле – књћелсез кебек сыйфатлар ясау белђн бергђ, аерым сњзлђргђ ялганып, сњзтезмђлђрдђ џђм ќљмлђдђ сњзлђрне њзара бђйлђњ вазифасын гына да башкаралар. Мђсђлђн: тђрђзђле бњлмђ, тђрђзђсез бњлмђ, коелы йорт, коесыз йорт, атлы кеше, атсыз кеше џ.б.
Сњз ясагыч кушымчалар, билгеле булганча, сњзнећ л е к с и к м ђ г ъ н ђ с е н њзгђртђлђр, ђ форма ясагычлар исђ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ г ђ ия, ягъни алар сњзлђр арасындагы тљрле гомумилђштерелгђн м љ н ђ с ђ б ђ т л ђр н е белдерђлђр. Мђсђлђн, соћгы мисалларга грамматик мђгънђ белдерњ хас, ягъни алар билгеле бер предметка, књренешкђ ия булуны белдерђлђр, ђ тђмле, ямьле, тљссез кебек сњзлђрдђ инде лексик мђгънђ дђ башкача књзаллана, џђм аларныћ ясалма сыйфатлар булуы бђхђс тудырмый.
Шућа књрђ дђ бу кушымчаларныћ књпчелеген тљрки теллђр љчен хас њзенчђлекле и к е ф у н к ц и я л е кушымчалар дип карау фђнни яктан тљгђлрђк булыр. Бу бигрђк тђ -лы/-ле, -сыз/-сез, -дай/-дђй, -ча/-чђ кебек кушымчаларга кагыла. Югарыда без тукталып киткђн -дагы/-дђге, -ныкы/-неке кушымчалары исђ, грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясагычлар дип каралса да, асылда форма ясагычларга якын торалар. Бу кушымчаларны алган сњзлђр, кагыйдђ буларак, сњзлеклђрдђ дә теркђлми, димђк алар аерым сњз, лексема буларак кабул ителми дигђн сњз.
Ике функцияле кушымчаларныћ исемдђ килеш категориясенђ мљнђсђбђтен ничек билгелђргђ соћ? Безнећ фикеребезчђ, бу кушымчаларны грамматик категория рђвешендђ тулаем килешлђр парадигмасына кертеп карау љчен ќитђрлек фђнни дђлиллђр юк. Барлык тљрки теллђрдђге кебек, татар телендђ дђ классик булып саналган алты килеш системасын саклау фђнни яктан дљрес џђм тљгђлрђк булыр. Ђ югарыда саналган барлык кушымчаларны исђ килеш мђгънђсен белдерђ торган љстђмђ чаралар, соћгы вакытларда грамматик хезмђтлђрдђ урын алган махсус термин белђн атасак, килеш категориясенећ к у л л а н ы л ы ш б у е н ч а т и р ђ –ю н е (перифериясе), ягъни ф у н к ц и о н а л ь-с е м а н т и к к ы р ы дип карарга мљмкин.
Югарыда без килешлђрнећ гомумилђштерелгђн грамматик мђгънђлђрен о б ъ е к т, с у б ъ е к т, а ч ы к л а у мљнђсђбђтлђрен белдерњ дип билгелђгђн идек. Бу књзлектђн караганда, ул кушымчалар сњзтезмђлђрдђ џђм ќљмлђдђ књбрђк исемне башка бер исемгђ, фигыльгђ яки башка сњзлђргђ бђйлилђр џђм ачыклаулы мљнђсђбђтне тљрле тљсмерлђрдђ белдерђлђр. Мђсђлђн: паспортлы кеше, паспортсыз кеше, конспектсыз сљйлђњ, кырдагы бђрђћге, баздагы бђрђћге, яулык ђнинеке, кљндђлек укучыныкы, бњредђй ерткыч, куяндай куркак џ.б.
Килешлђрне љйрђнњгђ кагылышлы икенче бәхәсле очрак – ул татар теле буенча булган кайбер хезмђтлђрдђ урын алган а н а л и т и к к и л е ш л ђ р м ђ с ь ђ л ђ с е [Ганиев, 1970:74-84]. Ф.А.Ганиев аналитик килешлђр дип нуль кушымчалы исем белђн янђшђ килгђн бђйлек џђм бђйлек сњзлђрне таный. Мондый аналитик килешлђргђ ул исемнђрнећ тњбђндђге бђйлеклђр, бђйлек сњзлђр џђм ярдђмче исемнђр белђн килњ очракларын кертђ:
Исем + белђн бђйлеге (корал џђм бергђлек килеше);
Исем + љчен бђйлеге (сђбђп-максат килеше, дестинатив);
Исем + кебек, шикелле, кадђр, тљсле, сыман џ.б. (охшату-чагыштыру килеше);
Исем + турында, хакында бђйлек сњзлђре (ачыклаучы килеш);
Исем + буенча, буйлап, љстендђ џ.б. ярдђмче исемнђр (урын килеше);
Исем + аркасында, сђбђпле бђйлек сњзлђре (сђбђп килеше).
Телдђге функциялђре буенча килешлђргђ охшаш формаларны бу рђвешле барлау џђм бер системага салып љйрђнњ џичшиксез ућай књренеш. Ђмма аларныћ барысын да грамматик категория булган килешлђр системасына кертњгђ, безнећчђ, бернинди ихтыяќ юк.
Традицион грамматикада югарыда саналган бђйлеклђр, бђйлек сњзлђр, рус телендђге предлоглар кебек њк, аерым сњз тљркеме тђшкил итђлђр, џђм сњз тљркемнђренећ гомуми бњленешендђ алар я р д ђ м л е к с њ з л ђ р т љ р к е м е н ђ кертелђлђр. Конкрет лексик мђгънђга ия булган мљстђкыйль сњз тљркемнђреннђн аермалы буларак, алар чынбарлыктагы предметларны, књренешлђрне, эш-хђлне, џђртљрле билгене атамыйлар, ђ ќљмлђдђ сњзлђр арасындагы синтаксик бђйлђнешне барлыкка китерђлђр џђм тљрле-тљрле а ч ы к л а у л ы м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е белдерђлђр. Икенче тљрле ђйтсђк, бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђргђ, килешлђр кебек њк, г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ белдерњ хас. Бу – ярдђмлек сњз тљркемнђрнећ, бигрђк тђ бђйлек џђм теркђгечлђрнећ телдђге тљп вазифасы. Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, мђсђлђн, рус телендђ п р е д л о г л а р џђм с о ю з сњзлђр арасындагы гомумилђштерелгђн м ђ г ъ н ђ м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р е н, ђ ч а с т и ц а (кисђкчђ) тљрле м ђ г ъ н ђ т љ с м е р л ђ р е н белдерђ [Русская грамматика, Т.I, 1980: 706-713] .
Шућа књрђ дђ, баштан ук телдђ њз вазыйфалары булган џђм аерым сњз тљркеме саналган бу ярдђмлек сњзлђрне килешлђр системасына кертњ љчен, безнећ фикеребезчђ, тулы нигез юк.
Аналитик килешлђр мђсьђлђсендђ башка галимнђрнећ фикере дђ нигездђ тискђре дип ђйтергђ мљмкин. Академик Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, исем + бђйлек тибындагы тљзелмђлђрне килеш дип санауга каршы чыга, џђм ул њз фикерлђрен тњбђндђгечђ нигезли:
1) бер њк бђйлеклђр, бер њк мђгънђ белдергђндђ, тљрле килеш формаларына ялгана. Ђйтик, чаклы, кадђр бђйлеклђре кушымчасыз исемнђрдђн тыш юнђлеш килешендђге исемнђргђ дђ ялгана ала: ќомгага чаклы, кичкђ кадђр.
Хђтта ђтигђ кадђр кљлмичђ булдыра алмады (Г.Бђширов);
2) бер њк мђгънђ тљрле бђйлеклђр белђн белдерелђ: эт шикелле, эт кебек;
3) бер њк бђйлек тљрле мђгънђлђрне белдерњдђ катнаша џ.б.[Тумашева, 1978: 5-26 ]
И.Б.Бђширова бђйлеклђр белђн килгђн исемнђр контекстта књбрђк тљрле килешлђр белдергђн мђгънђлђргђ охшаш мђгънђлђрне белдерђлђр џђм телдђ стилистик яктан вариантлылык барлыкка китерђлђр, ђ яћа килеш формалары ясамыйлар дип саный [Бәширова, 1999: 576 ].
Бђйлеклђрнећ мђгънђлђренђ килгђндђ, чыннан да, алар џђркайсы диярлек књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтен белдерђ. Мђсђлђн, белђн бђйлеге биш тљрле мђгънђ мљнђсђбђтенә ия. Б е р г ђ л е к џђм к о р а л мђгънђсеннђн тыш бу бђйлек с ђ б ђ п, в а к ы т мђгънђлђрен џђм эшнећ њ т ђ л њ р ђ в е ш е н дђ белдерђ ала.
Турында, хакында, буенча, буйлап тибындагы бђйлек сњзлђрне џђм астында, љстендђ, астындагы, љстендђге кебек бђйлек ролендђ йљри торган я р д ђ м ч е и с е м н ђ р н е урын килеше дип килешлђр системасына кертњ шулай ук шактый бђхђсле мђсьђлђ. Беренчедђн, мондый сњзлђрнећ морфологик статусы татар тел белемендђ анык билгелђнгђн: турында, хакында, буенча, буйлап – болар тљрле сњз тљркемнђреннђн књчкђн (конверсиялђнгђн) б ђ й л е к с њ з л ђ р, ђ ас, љс, ян, як, буй џ.б. сњзлђр бђйлек ролендђ йљрњче я р д ђ м ч е и с е м н ђ р. Бђйлек сњзлђрнећ, бђйлеклђр кебек њк, килешлђр белђн уртаклыгы шунда, алар сњзлђрне бђйлиләр џђм сњзлђр арасындагы тљрле-тљрле гомумилђштерелгђн мљнђсђбђтлђрне белдерәләр. Шул яктан аларны, алдарак саналган ике функцияле аффикслар кебек њк, килеш категориясенећ функциональ-семантик кырына кертеп карарга мљмкин, ђ килешлђр парадигмасын љстђмђ рђвештђ катлауландыруга ихтыяќ юк. Ђмма шуны да билгелђп њтђргђ кирђк, тел - ул тарихи књренеш, ул џђрчак хђрђкђттђ, њсештђ, њзгђрештђ. Вакытлар њтњ белђн кайбер бђйлеклђрнећ, кушымчалар статусына књчеп, килешлђр парадигмасына керњ мљмкинлеге дђ бар. Хђзерге чуваш телендђ, мђсђлђн, тљрки теллђр љчен хас классик алты килештђн тыш, -па/-пе, -пала(н)/-пеле(н) кушымчалы корал килеше (твор. падеж), -сар/-сер кушымчалы мђхрњмлек килеше (лишительный падеж), -шан/-шен кушымчалы сђбђп килеше килешлђр белђн тљрлђнеш системасында карала [Сергеев, 1994:46].
Ђ ас, љс, ян, як, урта, буй кебек ярдђмче исемнђргђ килгђндђ исђ, аларны килешлђр белђн тићлђштерњ тагын да бђхђслерђк. Беренчедђн, алар њзлђре дђ килеш белђн тљрлђнђлђр џђм урынара килешлђрдђ генђ ярдђмче рольдђ кулланылалар. Мђсђлђн: су буена китте, су буеннан кайта, су буенда утыра, љстђл љстенђ куйдым, љстђл љстеннђн алдым, љстђл љстендђ ята џ.б. Грамматик килешлђрдђ исђ (Б.к., И.к., Т.к.) бу сњзлђр гадђттђ њзлђренећ лексик мђгънђлђрен саклыйлар, мљстђкыйль сњзлђр булып калалар. Мђсђлђн: Љстђлнећ љсте ялтырап тора; Урман буеныћ кары эреп беткђн џ.б.
Икенчедђн, књп кенђ очракта ярдђмче рольдђ килгђндђ дђ бу исемнђр књпмедер дђрђќђдђ њзлђренећ лексик мђгънђлђрен саклыйлар, ягъни аларныћ грамматикалашу дђрђќђсе килеш кушымчалары белђн чагыштырганда гына тњгел, бђйлеклђргђ карата да шактый тњбђн. Мђсђлђн: Ђти, кулларын баш астына куйган килеш тњшђмгђ текђлгђн дђ, њз уйларына чумган (М.Мђџдиев). Юка гына салам љстендђ арба белђн бергђ мин дђ берљзлексез калтырана, дерелди, сикергђли башлыйм (Г.Бђширов).
Шул ук вакытта, ни љчендер аналитик килешлђргђ ярдђмче исемнђрдђн ас, љс сњзлђренећ тљрле грамматик формалары гына кертелђ. Ђмма татар телендђ болардан тыш ян, як, тыш, эч, ал, арт, буй џ.б. ярдђмче исемнђрнећ дђ булуы мђгълњм. Бу сњзлђр дђ ас џђм љс ярдђмче исемнђре кебек њк, килешлђр белђн тљрлђнеп, исемне башка сњзлђргђ бђйлђњдђ катнаша алалар. Мђсђлђн:
Хђлим дђ хђлфђсе янында чђй эчте (Г.Исхакый). Йорт эчендђ сыерлар куып йљрњче књрше хатыны Мђхбњбђ абыстай... (Г.Исхакый) џ.б.
Ќыеп кына ђйткђндђ, без телебезнећ хђзерге халђтендђ морфологик категория булган килешлђр системасын алты килештђн торган тљзек парадигма рђвешендђ саклап, алда саналган барлык тел чараларын килеш категориясенећ тирђ-ягы, ягъни к и л е ш к а т е г о р и я с е н е ћ ф у н к ц и о н а л ь- с е м а н т и к к ы р ы дип карау ягында торабыз.
Тљрки тел белемендђ, шулай ук татар телендђ соћгы вакытларга кадђр бђхђсле булып калган тагын бер проблема ул – б а ш к и л е ш џђм аныћ грамматик мђгънђлђре мђсьђлђсе. Без аңа килешлђрнећ грамматик мђгънђлђрен яктыртканда беркадђр тукталган идек.
Традицион рђвештђ барлык тљрки теллђрдђ диярлек баш килеш књпфункцияле килеш санала, џђм бу юнђлештђ ул ќљмлђдђге сњзлђр бђйлђнешендђ с у б ъ е к т, о б ъ е к т мљнђсђбђтлђрен белдереп, синтаксик яктан и я, т у р ы т ђ м а м л ы к функциясендђ кулланыла, шулай ук икенче бер исемне ачыклап, а е р г ы ч ролендђ дђ килђ ала. Баш килешнећ бу њзенчђлеге фђндђ алтай семьялыгына кергђн теллђр љчен хас типологик уртаклык булып санала.
Моныћ капма-каршысы булган икенче караш буенча кушымчасыз, ягъни нуль формада килгђн исем ќљмлђдђ и я ролендә килгђндђ генђ б а ш к и л е ш булып санала, калган очракларда иялек килешенећ, яки тљшем килешенећ икенче, кушымчасыз формалары итеп бирелђ.
Мђсьђлђгђ бу рђвешле якын килњ, безнећ карашка, морфологик категория булган килешне тулысынча синтаксик яссылыкка кайтарып калдыру белђн бђйле. Инде алдарак билгелђп үтелгәнчә, килешлђрнећ грамматик мђгънђлђре исемнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђрен г о м у м и л ђ ш т е р њ нигезендђ формалаша, лђкин килешнећ грамматик мђгънђсе џђм исемнећ ќљмлђ эчендђге функциясе џђрчакта да бер-берсенђ тђћгђл килми.
Беренчедђн, баш килештђге исем гадђттђ субъект мљнђсђбђтен белдергђндђ и я булып килђ: укучы укый, бала елый џ.б. Ђмма морфологик планда с у б ъ е к т мљнђсђбђте баш килеш белђн генђ тњгел, башка килешлђр белђн дђ белдерелђ ала.
Икенчедђн, исем о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдергђндђ дђ ия булып килђ: эш тђмамланды, йорт тљзелде џ.б.
Теллђр типологиясендђ ачык билгелђнгђнчђ, килешлђр барысы да, шул исђптђн баш килеш тђ, књпфункцияле, џђм бер парадигма эчендђ килешлђр њзара тыгыз мђгънђви бђйлђнештђ торалар. Типологиядђ шулай ук џђр килешнећ т љ п џђм љ с т ђ м ђ мђгънђлђре булуы билгелђнђ: «Каждый падеж имеет свою систему значений. Отдельные значения у разных падежей могут сближаться или совпадать (ассызык безнеке – Ф.Х.) но системы значений в целом у разных падежей никогда не совпадают» [Русская грамматика, Т.I, 1980:С.479]. Рус телендђ, мђсђлђн, с у б ъ е к т мђгънђсе џђм а ч ы к л а у л ы (определительное) мљнђсђбђт баш килешнећ (имен.п.) тљп мђгънђлђре итеп књрсђтелђ [Шунда ук: 480-481].
Татар телендђ баш килешнећ књп тљрле мђгънђлђре џђм синтаксик функциялђре арасында т љ п љ ч м ђ г ъ н ђ с е н аерып књрсђтергђ кирђк:
1) с у б ъ е к т мђгънђсе – ќљмлђ кисђге буларак ул ия булып килђ: укучы укый, яћгыр ява.
2) а ч ы к л а у л ы ягъни аергыч мљнђсђбђтен белдерњ: ђни яулыгы, укучы кљндђлеге, яз кљне џ.б.
3) т у р ы о б ъ е к т мђгънђсен билгесезлек тљсмере белђн белдерњ – туры тђмамлык: китап уку, нотык сљйлђњ, сњз ђйтњ џ.б.
Икенче џђм љченче типтагы сњзтезмђлђр тљрки теллђр љчен хас њзенчђлекле књренеш булып торалар; беренче очракта I тљр тљрки изафђ барлыкка килђ, ђ икенче очракта исђ туры тђмамлык белђн хђбђр њзара нык береккђн сњзтезмђ барлыкка китерђ. Ђйтергђ кирђк, иялек килеше яки тљшем килеше белдергђн шундый ук мђгънђлђрдђн алар билгелелек-билгесезлек тљсмере белђн генђ тњгел, синтаксик, ягъни сњзлђр белђн бђйлђнешкђ керњ мљмкинлеге ягыннан да шактый аерылалар. Мђсђлђн: ђни яулыгы ~ ђнинећ яћа яулыгы, ђни (яћа) яулыгы мљмкин тњгел; кино карау ~ киноны иртђгђ карау, кино (иртђгђ) карау мљмкин тњгел.
Шул рђвешле, баш килеш њзенећ аерым функциялђре буенча иялек џђм тљшем килешләре белђн мђгънђ ягыннан бђйлђнештђ тора, ђмма алар арасында мљџим аерма шунда, баш килеш туры объект џђм иялек мљнђсђбђтен бары тик њзенећ тљп функциясе – субъект мђгънђсе белђн бергђ, бер системада гына белдерђ ала. Ђ тљшем килешенђ килгәндә, аныћ тљп функциясе – туры объект мљнђсђбђтен билгелелек тљсмере белђн белдерњ, ул беркайчан да субъект мљнђсђбђтен белдерђ алмый. Бу килешнећ љстђмђ мђгънђлђреннђн бары тик вакыт мђгънђсен генђ књрсђтергђ мљмкин. Мђсђлђн: Без ул тљнне бљтенлђй йокламадык. Шунысын да билгелђп њтђргђ кирђк, килешлђрнећ барысы да диярлек књпмђгънђле булган шартларда, бары тик бер килешне генђ аерып алып, баш килеш бер функцияле, ул бары тик субъект килеше, ия функциясен генђ белдерђ дип башка килешлђргђ капма-каршы кую теоретик яктан тљгђл булмау белђн бергђ, методик яктан да шактый ќайсызлыклар тудыра. Ђйтик, баш килеш бары ия генђ булып килђ икђн, без кушымчасыз иялек килешен, кушымчасыз тљшем килешен џ.б. билгелђргђ тиеш булабыз. Димђк, килешлђр системасы алты тњгел сигез-тугыз буыннан торырга тиеш була. Кая алар? Килешлђр парадигмасында аларны ничек билгелђргђ? Морфологиянећ бит мђгънђ+форма булуы мђгълњм књренеш. Синтаксис буенча хезмђтлђрдђ дђ, баш килешне ия (субъект) килеше дип таныган хђлдђ, кушымчасыз килешнећ башка грамматик мђгънђлђренђ карата б и л г е с е з к и л е ш терминын кулланалар. Килешлђр парадигмасында шулай ук мондый килешнећ урыны, мђгънђсе, формасы аныкланмый. Безнећ фикеребезчђ, баш килешне књпфункцияле дип таныган очракта да, ќљмлђлђрнећ иясен билгелђњ методик яктан бернинди ућайсызлык тудырмый. Эш шунда, гадђттђ баш килештђге исем с у б ъ е к т м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдергђндђ ќљмлђдђ и я булып килђ, бары аерым очракларда, фигыль юнђлешлђренђ бђйле рђвештђ генђ, баш килештђге исем о б ъ е к т м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдергђндђ ия булып килергђ мљмкин. Башка мђгънђлђрендђ баш килеш а е р г ы ч, т у р ы т ђ м а м л ы к, х ђ б ђ р вазифаларын башкара.
Баш килештђге исемне бары тик ия дип таныган тикшеренњчелђр шулай ук бер ќљмлђдђ ике баш килеш формасы булмый дигђн карашка таянырга омтылалар. Ђмма морфология буенча соћгы елларда чыккан теоретик хезмђтлђрдђ бу караш шулай ук тђнкыйтьлђнђ, ул әлеге џинд-европа теллђре љчен хас књренешне урынсыз рђвештђ тљрки теллђргђ књчерњ дип бђялђнђ1.
Фђнни бђхђслђргђ кыскача йомгак ясап, шуны ђйтергђ мљмкин: фђн ул катып калган хакыйкатьлђр љлкђсе тњгел. Андагы тљрле, џђм хђтта бер-берсенђ диаметраль каршы фикерлђр булу фђнне њстерњгђ булышлык итђ, џђр галимне њз юнђлешендђ тагы да тирђнгђрђк тљшеп эзлђнњгђ, љйрђнњгђ этђрђ. Бу очракта без килешлђр проблемасына карата њз фикерлђребезне бђян иттек, алар књбесе татар тел белеме љлкђсендђге фундаменталь, традицион карашларга нигезлђнђ.
Татар теле морфологиясе буенча булган фундаменталь хезмђтлђрдђ, мђсђлђн, баш килешнећ књпфункцияле булуы, с у б ъ е к т, о б ъ е к т, и я л е к мљнђсђбђтлђрен белдерње беркайчан да диярлек шик тудырмады яки бђхђс астына алынмады. В.Н.Хангилдин хезмђтлђренђ мљрђќђгать итсђк, мђсђлђн, аныћ бу турыда фикере бик анык: «...татар телендђ – нуль формадагы баш килеш ќљмлђнећ берничђ тљрле кисђген – и я, а е р г ы ч џђм т у р ы т ђ м а м л ы к н ы џ.б. билгелђњгђ, яки шуларныћ синтаксик бђйлђнешлђрен белдерњгђ хезмђт итђ». Алга таба укыйбыз: «Бер њк килеш формасыныћ тљрле синтаксик функциялђрдђ йљрње џђм тљрле мђгънђ оттеноклары белдерње, гомумђн, телдђ бар. Мђсђлђн, юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлђре – џђрберсе тђмамлык џђм хђл функциялђрендђ килеп, бик књп мђгънђ тљрлелеклђрен белдерђлђр. Моћа карап, беркемнећ дђ ул килешлђрнећ џђрберсе икешђр формадан тора дип дђгъва иткђне юк» [Хангильдин, 1954: 75]. Д.Г.Тумашева, њз чиратында, баш килешнећ биш тљрле мђгънђсен (субъект, объект, иялек мљнђсђбђте, хђбђр, эндђш сњз, килеш мђгънђсен бђйлек аша белдерњ) џђм књп тљрле мђгънђ тљсмерлђрен билгели [Тумашева, 1964: 56–57] џ.б.
Тартым категориясе.