Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
СодержаниеКереш. Морфология. Уянды исә |
Эчтәлек
Кереш.
Морфология.
§1. Морфологиянең өйрәнү предметы һәм бурычлары.
§2. Морфологиянең тел белеменең башка тармаклары белән бәйләнеше.
§3. Грамматик категория турында төшенчә. Грамматик форма һәм грамматик мәгънә.
§4. Функциональ-семантик категорияләр.
Белемегезне тикшерегез.
Морфемика.
§5. Морфемика һәм аның тел белемендә тоткан урыны.
§6. Морфема һәм аның төрләре.
§7. Сүз тамыры һәм аның үзенчәлекләре.
§8. кушымчалар һәм аларны төркемләү.
§9. Кушымчаларның төзелеше һәм вариантлары.
§10. Морфема һәм морфонемалар.
§11. Кушымчаларның ялгану тәртибе.
§12. Кушымчаларның кулланылу дәрәҗәсе.
§13. Кушымчаларда омонимия күренеше.
§14. Сүз нигезе һәм аның төрләре.
Белемегезне тикшерегез.
Сүз составы буенча анализ үрнәкләре.
Сүз ясалышы.
§15. Сүз ясалышы һәм аның тел белмендәге урыны.
§16. Сүз ясалыш структурасы.
Сүз ясалыш мәгънәсе.
- Сүз ясалыш тибы.
- Сүз ясалыш моделе (калыбы).
- Сүз ясалыш оясы.
- Сүз ясалыш чылбыры.
Сүз ясалыш ысуллары.
§17. Морфологик ысул белән сүз ясалышы.
§18. Синтаксик ысул белән сүз ясалышы.
Кушма һәм тезмә сүзләр ясалышы.
- Кушма һәм тезмә сүзләрне аеру мәсьәләсе
- Тезмә сүзләр һәм сүзтезмәләр.
- Идиоматик сүзтезмәләрдән ясалган кушма һәм тезмә сүзләр.
- Кыскартылма кушма сүзләр (аббревиация).
§19. Морфологик-синтаксик ысул белән сүз ясалышы.
Морфолдогик-синтаксик ысул белән исем ясалышы.
- Морфологик-синтаксик ысул белән ясалган сыйфатлар.
- Морфологик-синтаксик ысул белән ясалган рәвешләр.
- Морфологик-синтаксик юл белән ясалган алмашлыклар һәм ярдәмлек сүз төркемнәре.
Белемегезне тикшерегез.
Сүз ясалышы буенча анализ үрнәкләре.
Сүз төркемнәре.
§20. Татар телендә сүзләрне төркемләү принциплары.
§21. Татар телендә сүз төркемнәре.
§22. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте.
Исем-сыйфат мөнәсәбәте.
- Сыйфат-рәвеш мөнәсәбәте.
Белемегезне тикшерегез.
Мөстәкыйль сүз төркемнәре.
Исем.
§23. Гомуми төшенчә.
§24. Исемнең лексик-грамматик төркемнәре.
Исемнең грамматик категорияләре.
§25. Сан категориясе.
Берлек сан һәм аның грамматик мәгънәләре.
- Исемнең күплек сан формасы. –лар кушымчасының грамматик мәгънәләре.
- Күплекне башка чаралар белән белдерү.
§26. Хәбәрлек категориясе.
Килеш категориясе.
§27. Исемнең килешләр белән төрләнеш үзенчәлекләре.
§28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.
Килешләрнең грамматик мәгънәләре.
§29. Баш килеш.
Аерылмыш тартымлы булганда.
- Аерылмыш тартымсыз булганда.
§30. Иялек килеше.
§31. Юнәлеш килеше.
§32. Төшем килеше.
§33. Чыгыш килеше.
§34. Урын-вакыт килеше.
§35. Килеш категориясен өйрәнүгә карата.
Тартым категориясе.
§36. Исемнең тартым белән төрләнеш үзенчәлекләре.
§37. Тартымның мәгънәләре һәм сөйләм эчендә кулланылыш үзенчәлекләре.
§38. Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше.
Исемнәрнең ясалышы.
§39. Гомуми төшенчә.
§40. Морфологик ысул белән исем ясалышы.
§41. Сүз кушу ысулы белән исем ясалышы.
§42. Морфологик-синтаксик ысул белән исем ясалышы (конверсия).
Белемегезне тикшерегез.
Исем сүз төркеменә морфологик анализ ясау үрнәкләре.
Сыйфат.
§43. Гомуми төшенчә.
§44. Сыйфатларның исемләшүе.
§45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре.
§46. Сыйфатларның лексик-семантик төркемчәләре.
§47. Сыйфат дәрәҗәләре.
Сыйфатларның ясалышы.
§48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы.
Исемнән сыйфат ясагыч кушымчалар ярдәмендә.
- Фигыльдән сыйфат ясагыч кушымчалар ярдәмендә.
§49. Сүз кушу ысулы белән сыйфат ясалышы.
§50. Морфолгик-синтаксик ысул белән сыйфат ясалышы (конверсия).
§51. Сыйфат сүз төркемен өйрәнүгә карата.
Белемегезне тикшерегез.
Сыйфат сүз төркеменә анализ үрнәге.
Сан.
§52. Гомуми төшенчә.
§53. Сан төркемчәләре.
Микъдар саны.
- Тәртип саны.
- Чама саны.
- Бүлем саны.
- Җыю саны.
§54. Санның башка сүз төркемнәренә мөнәсәбәте.
Белемегезне тикшерегез.
Сан сүз төркемен анализлау үрнәге.
Алмашлык.
§55. Гомуми төшенчә.
§56. Алмашлыкларны төркемләү.
§57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре.
§58. Зат алмашлыклары.
§59. Күрсәтү алмашлыклары.
§60. Сорау алмашлыклары.
§61. Билгеләү алмашлыклары.
§62. Билгесезлек алмашлыклары.
§63. Юклык алмашлыклары.
§64. Тартым алмашлыклары.
§65. Ясалыш буенча алмашлыкларның төрләре.
Белемегезне тикшерегез.
Алмашлыкларны анализлау үрнәге.
Фигыль.
§66. Гомуми төшенчә.
§67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе).
§68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәре.
§69. Мөстәкыль мәгънәле һәм ярдәмче фигыльләр.
Фигыльнең грамматик категорияләре.
§70. Фигыльнең барлык-юклык формасы.
§71. Зат категориясе.
§72. Наклонение категориясе.
§73. Заман категориясе.
Затланышлы фигыльләр.
Хикәя фигыль.
§74. Гомуми төшенчә.
§75. Хәзерге заман хикәя фигыль.
Хикәя фигыльнең үткән заман формалары.
§76. Категорик үткән заман хикәя фигыль.
§77. Нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыль.
§78. Тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль.
§79. Күптән үткән заман хикәя фигыль.
§80. Кабатлаулы үткән заман хикәя фигыль.
Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
§81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль.
§82. Катгый киләчәк заман хикәя фигыль.
§83. Киләчәк-үткән заман хикәя фигыль.
§84. Башка фигыль формаларының заман мәгънәсендә кулланылышы.
Тасвирлама фигыль формалары.
- –ган бар / -ган юк әйләнмәсе.
Кыек наклонениеләр.
Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§86. Боерык фигыльнең функциональ-семантик кыры.
Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
§87.Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры.
§89. Теләк наклонениесе.
§90. Шартлы теләк наклонениесе.
§91. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыль формалары.
Телдә системалы рәвештә кулланыла торган формалар.
- Бул ярдәмче фигыле белән ясалган тасвирлама формалар.
- Иде, ит, кыл һ.б. ярдәмче фигыльләр белән ясалган модаль формалар.
Юнәлеш категориясе.
§92. Гомуми төшенчә.
§93. Төп юнәлеш.
§94. Төшем юнәлеш.
§95. Кайтым юнәлеше.
§96. Уртаклык юнәлеше.
§97. Йөкләтү юнәлеше.
Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).
§98. Гомуми төшенчә.
§99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү.
§100. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен аналитик юл белән белдерү.
Эшнең вакытка мөнәсәбәтле үтәлү характерын белдерү.
- Эшнең субъект-объектка карата юнәлешен белдерү.
- Модаль мәгънәне белдерү.
§101. Дәрәҗә категориясен өйрәнүгә карата.
Затланышсыз фигыльләр.
Сыйфат фигыль.
§102. Гомуми төшенчә.
Үткән заман сыйфат фигыльләр.
§103. Ясалышы һәм төп функцияләре.
§104. –ган кушымчалы сыйфат фигыльдә заман белдерү үзенчәлекләре.
§105. Үткән заман сыйфат фигыльдә башкаручы затның белдерелүе.
§106. Сыйфат фигыльле әйләнмәләр һәм икенчел формалар.
Киләчәк заман сыйфат фигыльләр.
§107. –ыр/-ер (-ар/-әр) формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре.
§108.-ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнең заман белдерү үзенчәлекләре.
§109. –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
§110. –р кушымчалы сыйфат фигыльнең исемләшүе һәм исем фигыль мәгънәсендә кулланылуы.
§111. –р кушымчалы сыйфат фигыльдән ясалган икенчел формалар.
§112. –асы/-әсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль.
§113. –асы кушымчалы сыйфат фигылҗнең исемләшүе һәм исем фигыль мәгънәсендә кулланылуы.
§114. –асы формасының мөстәкыйль җөмләнең хәбәре функциясендә кулланылуы.
§115. –асы формасы нигезендә ясалган модаль әйләнмәләр.
§116. –ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк кушымчалы сыйфат фигыль.
Хәзерге заман сыйфат фигыльләр.
§117. –учы/үче формасы.
§118. –учы формасының заман белдерү үзенчәлекләре.
§119. –учы формасында эш башкаручы субъектның белдерелүе.
§120. –учы формасының исемләшүе һәм исемгә күчүе.
§121. –а торган формалы сыйфат фигыль.
§122. –а торган формасында заман мәгънәсенең белдерелүе.
§123. –а торган формасында эш башкаручы затның белдерелүе.
Хәл фигыль.
§124. Гомуми төшенчә.
§125. –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль.
§126. –а/-ә,-ый/-и кушымчалы хәл фигыль.
§127. –гач/-гәч, -кач/-кәч кушымчалы хәл фигыль.
§128. –ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль.
§129. Хәл фигыльләрнең башка фигыль формалары белән мөнәсәбәте.
Исем фигыль.
§130. Гомуми төшенчә.
§131. Исем фигыльләрнең килеш белән төрләнү үзенчәлекләре.
§132. Исем фигыльләрнең тартым белән төрләнеше.
Инфинитив.
§133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.
Фигыльләрнең ясалышы.
§134. Морфологик ысул белән фигыль ясалышы.
§135. Синтаксик ысул белән фигыль ясалышы.
Белемегезне тикшерегез.
Фигыль сүз төркеменә анализ ясау үрнәкләре.
Рәвеш.
§136. Гомуми төшенчә.
§137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре.
Рәвешләрнең ясалышы.
§138. Рәвешләрнең лексик составы.
§139. Морфологик ысул белән рәвеш ясалышы.
§140. Синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы.
§141. Морфологик-синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы.
Рәвеш сүз төркемен анализлау үрнәкләре.
Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).
§142. Гомуми төшенчә.
§143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре.
Хайван, җәнлек, кош-корт, бөҗәк тавышларын тасвирлый торган аваз ияртемнәре.
- Җансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
- Кеше хәршкште тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
- Кеше тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
§144. Образ ияртемнәре.
§145. Ияртемнәрнең структур төзелеше.
§146. Ияртемнәр нигезендә сүз ясалышы.
Ияртемнәрне тикшерү үрнәге.
Ярдәмлек сүз төркемнәре.
Бәйлек.
§147. Гомуми төшенчә.
§148. Бәйлекләрне төркемләү.
§149. Бәйлекләрнең мәгънәләре.
§150. Бәйлек сүзләр һзм бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәр.
Теркәгеч.
§151. Гомуми төшенчә.
§152. Теркәгечләрне төркемләү.
Тезүче теркәгечләр.
- Ияртүче теркәгечләр.
Модаль сүз төркемнәре.
Кисәкчәләр.
§153. Гомуми төшенчә.
§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре.
Модаль һәм ярдәмлек сүз төркемнәрен анализлау үрнәкләре.
Библиография.
1 Бу термин соћгы вакытта чыккан татар теле грамматикаларында кулланыла башлады.
2 Кайбер хезмђтлђрдђ ул г о м у м г р а м м а т и к мђгънђ дип бирелђ.
1 Бу турыда кара: М.З.Зђкиев. «Введение» // Татарская грамматика.–Т. II: Морфология.–Казань, 1993.– 16 б.
1 - нуль морфеманы белдерә.
1 Алар турында тулырак мђгълњмат фигыльне љйрђнгђндђ бирелђчђк.
1 Бу турыда тулырак мђгълњматны түбәндәге китаптан кара: Татар грамматикасы. I т.,
М.: “Инсан”, Казан: Фикер, 1998.– 175–200 б.
1 Т (тамыр), СЯ (сњз ясагыч кушымча), ФЯ (форма ясагыч кушымча), ФТ (форма тљрлђндергеч кушымча).
1 Сњз тљзелешенећ бу ягын љйрђнњ тел тарихына, тарихи морфологиягђ карый.
1 Русская грамматика. Т.1.–Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология.–М.: Наука, 1980.–С. 124, 129.
1 Хђзерге югары уку йортлары программаларында да сњз ясалышын морфологиядђ љйрђнњ каралган.
2 Бу турыда карагыз: Татарская грамматика.-Т. I.–Казань, 1993.–С. 188–190.
1 Бу турыда тулырак мђгълњматны карагыз: Тумашева Д.Г., Гыйлђќиева А.Р. Хђзерге татар ђдђби теле. (Сњз ясалышы џђм морфология): Практик џђм лаборатор эшлђр љчен књрсђтмђлђр џђм биремнђр.–Казан: КДУныћ офсет лабораториясе, 1988.
1 Сњз ясалышына караган хезмђтлђрдђ сњз ясалыш чылбырына кергђн кушымчалар еш кына кушылып бирелђ: -лылык, -чылык, -сызлык џ.б. рђвешендђ. Безнећ фикеребезчђ, мондый очракларны ясагыч кушымчаларныћ эзлекле ялгануы, ягъни с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы дип карау телнећ морфологик тљзелешен аћлату љчен џичшиксез отышлырак.
2 Морфологик юл белђн сњз ясалыш структурасы алдагы параграфта ќентеклђп яктыртылды.
1 Љстђвенђ, бу сњзлђр арасында кайберлђренећ кушма яки тезмђ сњз булуы да шик тудыра (комлы туфрак, кара туфрак, озын аяклы џ.б.).
1 Автор мисалы.
1 «Татар грамматикасы»нда (Т. I) парлы сњзлђргђ карата «куш сњзлђр» термины кулланыла (Татар грамматикасы, 1998).
2 Болар турында тулырак мђгълњматны карагыз: Татар грамматикасы, 1998: 297–300 б.
1 Бу очракта ђле грамматик яктан укымаган (кеше) дип тђ ђйтергђ мљмкин. Ђмма семантик яктан аныћ мђгънђсе фигыль мђгънђсеннђн књпкђ кићрђк.
1 «Татар грамматикасы»ныћ II томында 13 сњз тљркеме књрсђтелђ. Ул турыда алдагы бњлеклђрне карагыз.
1 Традицион рђвештђ я р д ђ м л е к сњз тљркемнђре дип йљртелгђн бу тљркемне б ђ й л ђ г е ч л ђ р дип атау, безнећчђ, књбрђк синтаксик якка тарта, шућа књрђ морфология љчен баштагы термин, ягъни ярдәмлек сүзләр кулайрак дип саныйбыз.
1Исемне ачыклап килгђн џђр сыйфат фигыль сыйфат була алмый дип ђйтње белђн М.З.Зђкиев, џичшиксез, хаклы. Ђмма укыган (кеше) тезмђсендђ укыган сњзенђ беркадђр адъективлашу (сыйфатлашу) хас. Ђмма ђле ул фигыль билгелђрен дђ саклый: (укыган кеше – укымаган кеше – Ф.Х.).
1 Бу турыда тулырак, мәгълүматны карагыз: Фаттахова Р.Ф. Категория числа в современном татарском литературном языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.–Казань, 2002.–Б. 10–12.
1 Ганиев Ф.А. Проблемы классификации частей речи в современном татарском литературном языке // Вопросы морфологии татарского языка.–Казань, 1980.–С. 9–14.
1 Русча язылган хезмђтлђрдђ бу књренеш «принцип разового вхождения падежных форм в структуру предложения» дип атала. Бу турыда кара: Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками): Автореф. дис. ... д-ра филол. наук.–Махачкала, 1998.–С. 12.
1 Карагыз: Татарская грамматика. Т. I, 1993: С.318-322.
1 Бу турыда карагыз: Хђмзин К.З., Мђхмњтов М.И., Сђйфуллин Г.Ш. Гарђпчђ-татарча-русча алынмалар сњзлеге.–Казан, 1965.– 838–839 б.
1 Мисаллар «Татарская грамматика»ныћ I томыннан китерелђ.– 358–376 б.
1 Большой энциклопедический словарь. Языкознание.–М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 2000.–С. 172.
1 Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка.–М.: Высшая школа, 1965.–С. 78.
1 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции.–М.: Наука, 2002.–С. 319.
1 Соћгы вакытта грамматик хезмђтлђрдђ мондый књренеш «выделительная функция» дип билгелђнђ башлады.
1 Грамматика современного башкирского литературного языка.–М.-Л., 1948.–С. 109.
2 Ирисов Н.И. Генитив в современном татарском литературном языке...–Казань, 1983.
1 Грамматикада бу күренеш “килешләр белән башкару” (управление падежами) дип атала.
1 Бу турыда мәгълүматны карагыз: Татар грамматикасы.- Т. II.-121-132 б.
1 Бу турыда тулырак мәгълүматны «Сыйфат фигыль», «Хђл фигыль», «Исем фигыль» темаларыннан карагыз.
1 Бу формалар турында тулырак мәгълүматны § лардан карагыз.
1 Татар грамматикасы. Т. II.– 121–132 б.
1 “тамганалган” термины русча лингвистик хезмәтләрдәге “маркированное значение” мәгънәсенә туры килә.
1 Модаль формалар алдагы бүлекләрдә каралачак.
1 Уянды исә
1 Типологиягә мөрәҗәгать итсәк, Һинд – Европа телләрендәге “причастие”ләр бер үк вакытта эш башкаручы субъектны һәм эш-хәлнең үзен белдерә алмыйлар: “Имена действия и имена действующего лица, имеющие вообще говоря свои специальные морфемы, никогда не смешиваются, они внутри более общей категории имени составляют две специальные категории, четко разграниченные” [Вандриес, 1937: 124].
1 -ган бар/юк төзелмәсенең кулланылыш үзенчәлекләре турында ... битләрне кара.
1 Бу үзенчәлеге белән, ягъни бернинди өстәмә кушымчаларсыз килгәндә тамырдагы процессның субъектын гына ачыклавы белән, бу форма рус телендәге причастиеләргә охшашлык күрсәтә.
1 Карагыз: Ш.А.Рамазанов Татар телендә фигыль ясалышы. – Татар теле буенча очерклар. Казан, 1954. Д.Г.Тумашева. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе... 226-237 б. Татар грамматикасы, т. I, 1998: 324-379 б.
1 Типологик планда да књбрђк шундый сњзлђр модаль сњз тљркеменђ кертелђлђр.