Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
М о р фо л о г и к яктан рәвеш башка сүз төркемнәреннән үзенең төрләнмәве белән аерылып тора. Бары тик кайбер рәвешләр генә, сыйфатлар кебек, дәрәҗә формаларын ала: озак – озаграк – иң озак ; аз – азрак – иң аз һ.б.
С и н т а к с и к яктан рәвешләр күбрәк фигыльне, сыйфатны, яки башка бер рәвешне ачыклап х ә л функциясендә киләләр: озак йөрү, сирәк очрашу, бик яхшы, шактый соң, гаять яшерен һ.б.
Чәй янында озак утырмадык, вакыты ул түгел (Ә. Еники). Атыш ничектер кинәт башланды һәм берьюлы көчәеп китте (Г. Әпсәләмов). Бик юашлатты мине яшерен янудан җан көю... (Г. Тукай). Бу хәл Гомәрне шактый уңайсыз хәлгә куя (Ә. Еники). Бүген төнлә болынга бик күп булып чык төшкән икән, әле дә кибеп беткәне юк...чәчәкләрдә энҗе бөртегедәй түгәрәк тамчылар җемелди. Түреш өстендә ефәктәй юка гына ак томан тибрәнә (Ә. Еники).
Кайбер рәвешләр шулай ук и с е м н е ачыклап, аергыч функциясендә дә киләләр: бераз (вакыт), күп (еллар), озак (юл), татарча (китап) һ.б.
Ә җиңгәчәй бер дә үпкәләргә тормый, күп вакытта сөйкемле-уйчан гына елмаеп, ачусыз гына җавап кайтара (Ә. Еники). Каракош, озак еллар бер урында таптанып торганнан соң, яңарак кузгалып, югары үрмәли башлаган иде (Ә. Еники). Залда бераз вакыт тынлык урнашып торды (Ф. Хөсни).
Сыйфатлар кебек үк, рәвеш аерым очракларда җөмләдә бәйсез позициядә хәбәр булып килә:
Дөньяда илләр күп, җирләр күп,
Тик туган ил генә бер генә... (Ә. Ерикәй).
§ 137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре. Эш-хәлне төрле яклап ачыклап килгән рәвешләр мәгънә буенча берничә төркемчщгә бүленә: эш-хәлне үтәлү рәвеше буенча характерлый торган, яки күләм-чамасын, үтәлү дәрәҗәсен белдергән рәвешләр билге рәвешләре дип, ә эш-хәлнең үтәлү вакытын, урынын, сәбәбен, максатын һ.б. белдергән рәвешләр хәл рәвешләре дип атала.
Билге рәвешләре үзләре берничә төркемчәгә аерыла:
1. Эшне ү т ә л ү р ә в е ш е яки башка билгесе буенча характерлый торган рәвешләр: тиз (йөрү), кызу (сөйләү), җәяү (кайту), бушлай (бирү), үрле-кырлы (сикерү), ава-түнә (йөрү), батырларча (сугышу), бергә (эшләү), урталай (бүлү) һ.б.
Магистраль буйлап кырдан җәяү йөрүемә һич тә үкенмим... Тагын авыл... Тәрәзәләр – китап. Бөтенесен шуннан укыйм мин (С. Хәким). Гөлбану тиз-тиз атасы яныннан китү ягын карады (Г. Ибраһимов). Мортазин караңгы урам буйлап берүзе кайтып китте (Г. Әпсәләмов). Яшь чакларның усал Алсуларын Такташ белән бергә сөйдек без. Җан ярсуын Айга, Кояшларга Кутуй белән бергә чөйдек без (Х. Туфан).
2. Эш-хәлне к ү л ә м ч а м а с ы ягыннан ачыклый торган рәвешләр: сирәк (килү), еш (очрашу), күп (уку), һаман (искә алу), озак (йөрү), икеләтә (түләү), гомергә (онытмау), бераз (ял итү), бөтенләйгә (кайту), ара-тирә (күрешү) һ.б.
Әкрен генә иртәнге салкын җил исеп куйды, усак яфраклары шөлдер-шөлдер итә башладылар (Г. Әпсәләмов). Түбә кыегыннан берәм-сәрәм кар бөртекләре оча (Г. Гобәй). Авылның төрле урыннарыннан сирәк кенә этләр өргәләп куя (А. Шамов). Хәйләсене әкрен-әкрен китерәдер көйгә бу (Г. Тукай).
3. Эш-хәлнең ү т ә л ү д ә р ә җ ә с е н яки билгенең дәрәҗәсен белдерә торган рәвешләр: шактый (ару), тәмам (ачулану), бик (яхшы), бөтенләй (оныту), тирәнтеп (аңлау), искиткеч (матур), җиңелчә (тирбәлү) һ.б.
Ләкин атлар күренмиләр иде әле, тик кыңгырау тавышлары гына отыры дәртләнебрәк яңгырый, көчәя баралар иде (Ә. Еники). Бүлмә эче яп-якты. Идәнгә, шкафларга... тәрәзә пәрдәләренең бизәкләре төшеп, җиңелчә генә тирбәнеп торалар (Г. Әпсәләмов). Аның каравы, буровой утырган урын искиткеч матур булып чыкты (Ш. Бикчурин). Һи-и-и, шулаймыни?- диде Сәйфетдин абзый, тәмам шаккатып (Ә. Еники).
4. Эш-хәлне, процессны ч а г ы ш т ы р у аша ачыклый торган рәвешләр (охшату-чагыштыру рәвешләре): батырларча (сугышу), безнеңчә (белү), уттай (кызару), төлкедәй (хәйләкәр), коштай (җиңел), дусларча (сөйләшү), язча (җылыту) һ.б.
Җамалиев малайны тәрәзәдән алды һәм менә алар... дусларча сөйләшергә тотындылар (Ф. Хөсни). Миңниса үзе сөйләгәннән үзе курыккандай, як-ягына каранды (Г. Бәширов). Хәзер дә ул ат чапмасын, ә юырттырып кына барсын өчен, дилбегәсен ике куллап нык кына тарттырып тотты... һәм сары ат аның кулын тоеп, озын яллы матур башын аккоштай кырынрак бөгеп... юргалап кына элдерергә тотынды (Ә. Еники). Яшь врачның берничә ел клиникада эшләве кирәк дип санаган Әбүзәр абзый ирләрчә сабыр һәм салкын канлы булып кала алса да, Мәдинә ханым бары тик кызгану хисенә генә бирелде (Г. Әпсәләмов).
Хәл рәвешләре, алда билгеләгәнчә, эш-хәлне үтәлү в а к ы т ы, у р ы н ы, с ә б ә б е, м а к с а т ы буенча ачыклыйлар.
а) В а к ы т р ә в е ш л ә р е: кышын (эшләү), җәен (ял итү), көнозын (йөрү), һәрчак (истә тоту), башта (уйлау), былтыр (тәмамлау), быел (эшли башлау), бүген (очрату), иртәгә (кайту), күптән (белү), соң (кайту) һ.б.
Күптән киселгән сынык бит инде ул, күптән онытылган иде бит инде! (Ә. Еники). Күңел шатлык белән тулы, җаным һәрчак яшь минем...(З. Мансур). Мин бүген йә кайтырмын, йә юк,- диде ул Сәрби апага. (И. Гази). Күр, ничек эшли кояш: Иртә тора таң аттыра, Көнозын күктә йөзә, Һәм көн буена яктыра (Г. Тукай).
ә) У р ы н р ә в е ш л ә р е: ары (бару), бире (килү), бирегә (килү), югары (очу), түбән (төшү), ерак (бару), еракта (йөрү), ерактан (күренү), якын (килү), янәшә (йөрү) һ.б.
Су да, яр буйлары да, күкләр дә бер төскә, күксел төскә кереп, бергә кушылды, һәм, бу киңлекнең күпме, нинди икәнлеген күрсәтеп, еракта, еракта йолдызлар җем-җем итә башлады (Г. Ибраһимов). Җәйгә чыккач, аш ашатырга барганда, икмәк сыныгы белән янәшә куенымда берәр китапчык та була иде (Г. Бәширов). ... Ары барып, бире килеп, нишләп йөрисең биеп? (җыр). Кара болыт зәңгәр итәген өстерәп, бирегә таба килә башлады (И. Гази).
б) С ә б ә п –м а к с а т р ә в е ш л ә р е н ә юкка, юктан, бушка, тикмәгә, юри, тиктомалга, заяга кебек рәвешләрне кертәләр.
Ул тикмәгә бакча үстермәгән. Ерак түгел зират үреннән. Раслаган ул тормыш матурлыгын, яшәү көчлелеген үлемнән (Н. Хисамов). Юкка гына ачуланып чыгып китте (сөйләм теле). Гомерең заяга узмасын (сөйләм теле).
Рәвешләрнең ясалышы.
§ 138. Рәвешләрнең лексик составы. Рәвешләр төрләнми торган сүз төркеме булганлыктан, аларда форма ясалышы юк дәрәҗәсендә. Аерым рәвешләргә килеш, яки башка грамматик категория кушымчалары ялгана икән (еракка, ерактан), мондый очраклар күбрәк морфологик изоляцияләнү юлы белән сүз ясалышына, конверсиягә карый. Аның каравы рәвешләрнең сүз ясалышы системасы шактый бай һәм күптөрле.
Т а м ы р рәвешләр татар телендә бик күп түгел. Аларга: тиз, күп, бик, сирәк, еш, тәмам, аз, соң, ерак, якын, һаман, шактый, әле, әкрен, җәһәт, кинәт, отыры һ.б. кебек рәвешләр керә.
Рәвешләр морфологик, синтаксик, морфологик-синтаксик (конверсия) ысуллар белән ясалалар, һәм телдә бу ысуллар белән ясалган я с а л м а , п а р л ы, к у ш м а, т е з м ә рәвешләр шактый киң файдаланыла. Мәсәлән:
Карт белән карчык, конвертны кулдан-кулга күчергәләп, байтак кына вакыт әвәләгәннән соң ... өй ишеген эчтән бикләп, үзара, әлбәттә, чыш-пыш белән аңлашып, конвертның ябыштырганын кубарып карарга булдылар (Ф. Хөсни). Чатка җиткәч, Акчурин машинасын туктатты, яңадан сәгатенә карап алды (Г. Әпсәләмов). Юл казылмалы, сикәлтәле. Арба үрле-кырлы сикергәләргә тотына (Г. Бәширов). Иштуган тагын ишекле-түрле йөренә башлады (Г. Әпсәләмов). Хәзер Сөләйман абзый улын үтәдән-үтә күрә иде (Г. Әпсәләмов).
§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
–ча / -чә кушымчасы ярдәмендә исемнәрдән, алмашлыклардан, рәвешләрдән һәм төрле фигыль формаларыннан рәвешләр ясала.
а) Исемнәрнең берлек һәм күплек формаларына ялгана, күбрәк чагыштыру мәгънәсендәге рәвешләр ясала: татарча, язча, китапча, дусларча, байларча, иптәшләрчә һ.б.
Төшкә таба күк йөзе ачылып, кояш язча көлеп җибәрде (Ф. Хөсни). Матвей Яковлич та, Ольга Александровна да, татарча аңлаганлыктан, Миңзифа әбигә сөйләшү бер дә читен булмады (Г. Әпсәләмов). Һәрнәрсәгә үземчә күз салам, Бер шагыйре мин дә татарның (С. Хәким).
ә) күбрәк иялек килешендәге зат алмашлыкларына, яки билгеләү алмашлыкларына ялгана: минемчә, аныңча, аларча, синеңчә, үземчә, үзеңчә һ.б.
... Син үзеңне дөньяда безнеңчә йөрт, безнеңчә тот... (Г. Тукай). Юк, юк!- диде ул.- Минемчә булыр, мин әйткәнчә (Г. Бәширов).
б) сыйфатларга һәм рәвешләргә ялгана: әүвәлгечә, элеккечә, кичәгечә, яңача, җиңелчә, бүгенгәчә, кыскача һ.б.
Ямаширмәнең хәллерәк кызлары белән яшьрәк киленнәре кием-салымның яхшысын, яңача теккәнен киделәр (Г. Бәширов). Әүвәлгечә гүзәл бу урманнар, сәлам сезгә, алтын наратлар (Ш. Маннур). Җир җиләге белән мине иркәм сыйласа иде, элеккечә бер иркәләп, башым сыйпаса иде (Ф. Кәрим).
в) кайбер затланышсыз фигыль формаларына ялганып рәвеш ясала: әйткәнемчә, күрүемчә, белүебезчә һ.б.
–дай / - дәй кушымчасы шулай ук күбрәк исемнәргә һәм алмашлыкларга ялганып охшату-чагыштыру рәвешләре ясый: төлкедәй (хәйләкәр), уттай (кайнар), коштай (очты), миндәй (моңлы), бездәй (дус) һ.б.
Алтын коштай оч! (Ф. Кәрим).
– лай / -ләй кушымчасы күбрәк сыйфатларга һәм тәртип саннарына ялгана: яшьләй, яшьли, бушлай, тереләй, беренчеләй, икенчеләй һ.б.
Аһ җүләр Маэмай, тырыш яшьләй... (Г. Тукай). Язмыш илте яшьли еракларга, Йөрәк ничек ярсып типмәсен... (Р. Байтимеров).
– лап / - ләп кушымчасы исемнәргә, рәвешләргә һәм саннарга ялгана: күпләп (җыю), әкренләп (өйрәнү), сәгатьләп, көнләп (эшләү), чиләкләп (кою) һ.б.
Айлап торсам, еллап тормам, Сагынырсыз мин булмам (җыр). Инде каушау көнләп түгел, сәгатьләп арта (Г. Ибраһимов). Авызын тутырып вак кадаклар каба да, шуларны берәмләп ботинка төбенә кага башлый.
– лата / - ләтә исемнәргә һәм сирәгрәк саннарга ялгана: онлата, ярмалата, акчалата (бирү), икеләтә (арттыру) һ.б.
Хезмәт көненә хәзер икмәкләтә дә, акчалата да мул гына түли башлаганнар (Э. Касыймов). Без аңардан икеләтә артык сораячакбыз (Р. Ишморат).
– тын / - тен кушымчасы берничә лексема да гына очрый, рәвешләргә, сыйфатларга ялгана: тирәнтен (уйлау), түбәнтен, югартын (очу), яшертен (яшерен рәвешеннән), әкертен (әкерен рәвешеннән); астыртын рәвеше исә хәзерге вакытта тамырлашкан, этимологиясе беркадәр җуела төшкән.
Әллә кайлардан тирәнтен гөрләп килеп күк күкри (Г. Гобәй). Сәйфи астыртын гына як-ягына күз төшереп алды (Г. Бәширов).
– ын / - ен кушымчасы вакыт рәвешләре ясый, тарихи рәвештә бу кушымча борынгы корал килеше кушымчасыннан үзгәргән: кышын (эшләү), көндезен (ял итү), кичен (йөрү) һ.б.
Көзен, Идел туңганнан соң, Тимери лашман ягына китте (Г. Бәширов).
Көндезен көн җылы, матур булуга карамастан, кичен суыта (М. Гали).
§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
1. П а р л ы рәвешләр. Синтаксик ысул белән ясалган рәвешләр арасында парлы рәвешләр һәм телдә таралышы, һәм структур төзелешенең төрлелеге ягыннан аерым урын алып тора. Парлы рәвешләрнең түбәндәге төрләре бар:
а) баш килештәге ике исемнән торган парлы рәвешләр: ара-тирә, көн-төн, иртә-кич, вакыт-вакыт, тау-тау, төркем-төркем һ.б.;
Аны ел буе берөзлексез һәр иртә-кич су керә дип сөйлиләр (Г. Кутуй). Һөҗүмгә һәр минут хәзер булып тору өчен сугышчылар көн-төн кар көриләр (Г. Әпсәләмов). Берни дә каршы тора алмый котырынган ташуга! Карт өянкеләрне сындырып ыргыта, күпер төбендәге тау-тау кар, боз өемнәрен кубарып ала... (Г. Бәширов). Кече якның чаршавы артында ара-тирә көйсезләнеп кече сеңел шыңшый... (Г. Бәширов).
ә) сыйфат яки рәвешләр кабатланып килеп, парлы рәвешләр ясала: тиз-тиз, кинәт-кинәт, кызу-кызу, әкрен-әкрен, озын-озын, кышын-җәен һ.б.;
Җәйге мунча гына, ташы да әллә кем түгел, үзең беләсең, бик юка, озын-озак маташсаң, я сүрелеп куяр (М. Шабай). Кышын-җәен бергә уйнап, бергә укып үскән иптәш малайлар искә төште (Г. Бәширов). Әкрен-әкрен хәйләсене китерәдер көйгә бу (Г. Тукай).
б) –лы / - ле, -сыз / - сез кушымчалы сыйфатлар яки исемнәр кабатлана: ишекле-түрле, үрле-кырлы, иртәле-кичле, арлы-бирле, кулсыз-аяксыз, вакытлы-вакытсыз, урынлы-урынсыз, ирекле-ирексез һ.б. ;
Иштуган ишекле-түрле йөри башлады (Г. Әпсәләмов). ...һәм менә алар Бәдертдиновның борын төбендә арлы-бирле йөреп, дусларча сөйләшергә тотындылар (Ф. Хөсни). Ул кайдадыр эшкә йөридер иде, ахырысы, иртәле-кичле безнең капка алдыннан үтә иде (Ш. Камал). Ярның астына тавыш-тынсыз гына кердек тә ... кармакларны хәзерли башладык (Г. Ибраһимов);
в) алмашлыклар һәм аларның төрле килеш формалары кабатланып, рәвешләр ясала: аннан-моннан, алай-болай, анда-монда, анда-санда һ.б. ;
Агыйдел өстендә анда-монда маяклар яналар иде (Г. Гобәй). Аннан-моннан гына киендем дә, урамга чыктым (М. Әмир). Мине узган елгы кебек хәзерләп озатучы булмаса да, алай-болай әзерләнеп, авылдан ычкындым (М. Гафури);
г) исем, рәвеш яки алмашлыкларның төрле килеш формалары кабатланып килә: күзгә-күз, колактан-колакка, кулдан-кулга, үзеннән-үзе, үтәдән-үтә, элек-электән, буйдан-буйга, көннән-көн, елдан-елга һ.б.;
Ольга Александровна элек-электән иренең сүзен бүлдерми тыңларга күнеккән иде (Г. Әпсәләмов). Үтәдән-үтә чыландык, яңгыр үзәккә үтте (Ә. Айдар). Нинди генә егеткә барырбыз дип, Гөлҗамал, колактан-колакка сөйлиләр (Җ.). Ул бер укыган китапны сүзгә-сүз сөйләп чыга ала (Г. Кашшаф).
Билгеле булганча, к у ш м а һәм т е з м ә рәвешләрнең ясалу ысулы бер үк, алар үзара ияртүле бәйләнештәге сүзләрнең кушылуыннан барлыкка килә. Нинди сүз төркемнәре кушылуга бәйле рәвештә кушма рәвешләрнең берничә төре билгеләнә:
а) кушма рәвешнең беренче компоненты булып шул, һәр, үз һ.б. алмашлыклар килә, икенче компонент күпчелек очракта исем була: һәрвакыт ,һәрчак, кайвакыт, шулчак, һәрвакытта, үзара һ.б.
Күңел шатлык белән тулы, Җаным һәрчак шат минем (З. Мансур). Уракчылар зур дәрт белән үзара ярышып ура башладылар (М. Гафури). Якуб, яшьләрнең сөйләшүләрен тыңлап, кайвакыт үзе дә катышып, су буенда уйланып утырды (И. Гази). Шулчактан бирле якын дуслар булып киттек (Р. Ишморат).
Бүген, быел кебек телдә киң кулланылыштагы рәвешләр дә шул ук алмашлык + исем калыбында ясалганнар: б у+ көн ~ бүген, бу + е л~ быел һ.б.;
ә) беренче компонент булып билгесезлек төсмерен белдергән бер саны килә, икенче компонент исем, сыйфат, рәвеш һ.б. сүз төркемнәре: бераз, берүзе, бервакыт, беркөн, бермәлне, берсүзсез, бертуктаусыз, беравык, берьюлы һ.б.
Мортазин караңгы урам буйлап берүзе кайтып китте (Г. Әпсәләмов). Беркөн бер солдат үтеп барышлый Гапсаттар абзыйларда кунып чыккан (И. Гази). Хәдичә беравык уйланып торды (Г. Бәширов). Бермәлне ул кышын- җәен зәңгәр кыркулы студент фуражкасын киеп йөрде (И. Рәмиев). Разиядән берьюлы ике хат килеп төште (И. Гази).
Бу кушма рәвешләрнең синонимы буларак, еш кына һич алмашлыгы белән ясалган рәвешләр дә кулланыла: һичсүзсез, һичтуктаусыз, һичөзлексез һ.б.
Һичөзлексез ишетелеп торган мылтык тавышы, бер әкренәеп, бер куәтләнеп, куркынган күңелне тагын да ныграк куркыта иде (Ш. Усманов).
Аның һәрбер кушканын һичсүзсез үтәп килдем (Р. Ишморат);
б) кушма рәвешләргә шулай ук үзенчәлекле юл белән ясалган башаркан, йөзтүбән, яланаяк, баштүбән, яңабаштан кебек рәвешләр дә керә:
Шакир, ике кулы белән йөзен каплап, кровать өстенә йөзтүбән атылды (Ф. Әмирхан). Атлар кешнәп җибәрәләр, чабып барган җирдән пуля тиеп, авып калалар, башаркан егылалар (М. Гафури). Авыл бөтенләй яңабаштан төзелгән (Ф. Хөсни).
Тезмә рәвешләр телдә киң таралмаган. Аларга бу юлы, чын күңелдән, яшь көйгә, яшь көенчә, биш былтыр, чамадан тыш кебек сүзләрне кертергә мөмкин.
Атасының болай чамадан тыш ягымлыланып китүе аны тынгысызлап узды (Г. Бәширов). Бик сагындым бу юлы... (җыр). ... Чәшкеләргә китеп, вафат булды, Башкынаем калды ла яшь көйгә... (җыр).
§141. Морфологик-синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы (конверсия). Башка сүз төркемнәренең төрле грамматик формада аерымланып рәвешкә күчүен телдә шактый киң таралган күренеш дип санарга мөмкин. Бу ысул белән рәвеш ясалышында у р ы н а р а килешләрдә килгән и с е м н ә р , башка сүзләр һәм функциональ яктан рәвешләргә якын торган х ә л ф и г ы л ь л ә р катнаша:
а) юнәлеш килеше формасында рәвешкә күчкән сүзләр: гомергә, мәңгегә, күпкә, озакка, юкка, бергә, тикмәгә, заяга һ.б.
Әллә күпкә, әллә бик озакка, Ахры, мәңге оныта алмамын... (Һ. Такташ). Никадәр авыр булса да, бергә булгач түзәрбез (Р. Ишморат). Искәндәров кара төн уртасында, тикмәгә килмәгәндер (Ә. Еники). Төн уртасы җиткәч, бер кыз елый, Зөлхиҗҗә, яшь гомерем заяга, ай, үтә дип (җыр).
ә) чыгыш килеше формасыннан рәвешкә күчкән сүзләр: яңадан, эчтән, тыштан, киредән, кулдан (язу), киредән, юктан, өстән-өстән һ.б.
Яңгыр сулары юган сукмакта ис тоелмый башлагач, Актүш киредән будкага таба борылды (Г. Гобәй). ... Китап басу һөнәре барлыкка килгәнче... кулдан күчерелгән язма китаплар йөргәнлеге мәгълүм (И. Рәмиев). Эчпошыргыч юеш вак яңгырлар өстән бәреп ява шыбырдап (Ф. Бурнаш). Частька җиткәч, Акчурин.... яңадан сәгатенә карап алды (Г. Әпсәләмов).
б) у р ы н – в а к ы т килеше формасында аерымланган рәвешләр: башта, арыда, биредә һ.б.
Башта уйла, аннан эшлә (). Башта күренгәнчә караңгы чырайлы кеше булып чыкмады Серебряков (И. Гази). Биредә беркем дә юк (сөйләм теле).
в) хәл фигыльдән күчкән рәвешләр: бара-бара, тора-бара, үтә, үлеп, өзелеп һ.б.
Күп эшләде иренмичә; бара-бара чыгарды ул, матур-матур балалар да (Г. Тукай). Тора-бара авылда чыккан һәрбер тапкыр сүзле җырны, такмакны Габдуллага сылтый башладылар (Ә. Фәйзи). Үтә кызыл тиз уңа (мәкаль). Аккош кебек ап-ак пароходта сандугач күк өзелеп җырладым (М. Садри). Өзелеп-өзелеп кенә әйтеп бирә, Татар күңле ниләр сизгәнен... (Г. Тукай).
Морфологик изоляцияләнү юлы белән ясалган рәвешләргә тамыр яки ясалма нигезле рәвешләрнең төрле килеш кушымчалары белән кулланылу очракларын да кертергә кирәк. Мәсәлән, ерак рәвеше телдә төрле килеш формаларында очрый: ерак ~ еракта ~ еракка ~ ерактан һ.б. Ләкин болар рәвешләрнең килеш белән төрләнеше дип кабул ителергә тиеш түгел.Чөнки бу шундый ук р ә в е ш л ә ш ү (адъективация) күренеше, ягъни алар билгеле бер килеш формасында аерылып, рәвешкә күчкәннәр, ә килеш кушымчаларын алуның сәбәбе предмет билгесен белдереп (ерак җиргә, ерак җирдән һ.б.), вакытлыча исемләшү белән бәйле булуы ихтимал.
Һай, әле бик еракта идек без, Җитмеш чакрым җирдән килдек без... (җыр). Кош оча, йолдызлар атыла, Елгалар ярыннан ташына... Шуларны күрәм дә, күңелем еракка, еракка ашкына (Р. Фәйзуллин). Кошларның да калмый бәхетлесе Еракларда ялгыз аерылып... (Р. Байтимеров). Күн иярләр түзми шәп атларга, Йөрәк ничек түзсен еракларда (Зөлфәт).
Конверсия ысулы белән ясалган шундый ук рәвешләргә: бире~биредә ~ бирегә, хәзер ~ хәзергә ~ хәзердән, күп ~ күпкә ~ күптән һ.б. кебек рәвешләр дә керә [Тумашева, 1964: 249-256].
Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, конверсия ысулы белән рәвешләр ясалу кайбер хезмәтләрдә артык киңәйтелеп күрсәтелә, ягъни яхшы, начар, якты, җылы, салкын, суык, җиңел, озын, туры һ.б. сыйфатларның җөмләдә фигыль белән бирелгән кисәкне ачыклап, х ә л функциясендә килү очраклары конверсия ысулы белән ясалган рәвешләргә кертелә [Татарская грамматика, 1993: 501-503]. Моңа капма-каршы фикердә торучы галимнәр исә, сыйфат һәм рәвеш мөнәсәбәтенең катлаулы булуын таныган хәлдә, сүз төркемнәрен морфологик планда бу рәвешле билгеләүгә каршы чыгалар. “Исемне ачыклап килгән рәвешне “сыйфат ролендә килгән рәвеш”, һәм фигыльне ачыклап килгән сыйфатны “рәвеш ролендә килгән сыйфат” дип әйтүне дөрес дип әйтеп булмый, чөнки бу очракта, гали әйткәнчә, “төптәнрәк караганда, морфологик категорияне синтаксик категория белән бутау гына була” [Д. Г. Тумашева, 1964: 251].
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
1.Рәвеш сүз төркемен лексик-семантик, морфологик, синтаксик яктан характерлап күрсәтегез.
2.Рәвешләр мәгънәләре буенча ничек төркемләнәләр? Билге һәм хәл рәвешләренең төрле төркемчәләрен аерып күрсәтегез, мисаллар китерегез.
3. Рәвешләрнең лексик составы һәм ясалыш ысуллары турында сөйләгез.
5. Рәвеш ясагыч кушымчаларны атап күрсәтегез, мисаллар китерегез.
6. Синтаксик ысул белән нинди рәвешләр ясала?
а) парлы рәвешләрнең структур төрләрен атагыз, мисаллар китерегез.
б) кушма рәвешләр күбрәк нинди сүз төркемнәреннән ясала?
в) тезмә рәвешләргә мисаллар китерегез.
7. Конверсия ысулы белән рәвеш ясашын аңлатыгыз. Төрле сүз төркемнәреннән һәм төрле грамматик формада рәвешкә күчкән сүзләргә мисаллар китерегез.
8. Конверсия ысулы белән рәвеш ясалышына карата нинди бәхәсле карашлар бар?
РӘВЕШ СҮЗ ТӨРКЕМЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.
- Ясалышы буенча нигезнең төрләре
- Рәвешнең мәгънә төркемчәләләре
- Нинди сүзне ачыклавы һәм җөмләдәге функциясе.
- Төрләнеше (исемләшү һәм дәрәҗә)
Берзаман Габделхәй күзләрен ачып җибәрде һәм үзенең кайдалыгын чамалый алмыйча озак кына уйланып ятты. Баштарак аңа ул үзләрнең лапас түбәсендә печәнлектә йоклап, ята сыман тоелды. Шулай да бу рәвешчә йокылы-уяулы яту озакка сузылмады (Н. Фәттах).
Берзаман – кушма рәвеш, хәл рәвеше: вакыт рәвеше, эш-хәлне ачыклый (берзаман күзләрен ачып җибәрде), җөмләдә - вакыт хәле;
озак – тамыр рәвеш, хәл рәвеше: вакыт рәвеше; эш-хәлне ачыклый (озак уйланып ятты); җөмләдә - вакыт хәле;
баштарак – ясалма рәвеш (конверсия), -рак – чагыштыру дәрәҗәсе кушымчасы, хәл рәвеше: вакыт рәвеше; эш-хәлне ачыклый (баштарак тоелды); җөмләдә - вакыт хәле;
(бу) рәвешчә - ясалма рәвеш, -чә кушымчасы белән ясалган; бу рәвешчә - тотрыклы сүзтезмә, билге рәвеше: сыйфатлау рәвеше; эш-хәлне ачыклый (бу рәвешчә яту), җөмләдә - рәвеш хәле;
йокылы-уяулы – парлы рәвеш, билге рәвеше: сыйфатлау рәвеше; эш-хәлне ачыклый (йокылы-уяулы яту), җөмләдә - рәвеш хәле.
Аваз ияртемнәре.
(Ияртемнәр)