Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
Исем фигыль Исем
уку – укымау уку – уку тњгел
язу – язмау язу – язу тњгел
буяу – буямау буяу – буяу тњгел
сайлау – сайламау сайлау – сайлау тњгел
(Билгеле булганча, фигыльлђрдђ юклык -ма/-мђ кушымчасы белән, ђ исемнђрдђ гадђттђ тњгел кисђкчђсе белђн белдерелђ).
Фигыльнећ гомуми категориялђреннђн исем фигыльгђ юнђлеш формаларын алу џђм эшнећ њтђлњ дђрђќђлђрен белдерњ хас: уку ~ укыту ~ укылу ~ укышу; кию ~ киендерњ; килњ ~ килђ башлау ~ килеп ќитњ џ.б.
Булат мондый салкын каршы алынуына аптырап, урындыкка килеп утырды (Г.Ђпсђлђмов). Кама буенда књп йљк сыешлы автомобильлђр ќитештерњ љчен зур промышленность комплексы тљзелђ башлауга љч ел тулды (Социалистик Татарстан).
§ 131. Исем фигыльлђрнећ килеш белђн тљрлђнњ њзенчђлеклђре. Исемнђр кебек, исем фигыль дә к и л е ш белђн тљрлђнђ, џђм нигездђ исемгђ хас с и н т а к с и к ф у н к ц и я л ђ р д ђ килђ, ђмма морфологик планда к и л е ш н е ћ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ л ђ р е – субъект, объект һ.б. мљнђсђбђтләрне белдерњдђ, мђсђлђн, књпмедер дђрђќђдђ аныћ фигыльлек табигате, ягъни процесс белдерњ њзенчђлеге саклана.
Б а ш килештђге исем фигыль ќљмлђдђ тњбђндђге мђгънђлђрне белдерђ:
а) и я булып килђ: Тугры балаћ булу, Русиям, Байрагы ул гомерем юлыныћ! (Х.Туфан); Ђйтеп бетерђ алмаслык кљчле њкенњ, кызган тимер боќра белђн кысып алган кебек, аныћ йљрђген кысып алды. (Г.Ибраџимов).
ә) х ђ б ђ р булып килђ: Минем бурыч – хђзер шуларны тњкми-чђчми укучыларга ќиткерњ (Ф.Хљсни). Бу раслау – чын мђгънђсендђ сђнгатьчђ раслау (Азат хатын)
б) II тљр изафђнећ беренче кисђге буларак а е р г ы ч функциясендђ кулланыла: Алачыкта гына торса да, кешегђ чыгу гадђте юк иде, ди (әкият). Солдатка каралу мђсьђлђсе дђ килеп чыккач, Ќаек, ниџаять, аныћ чабуын ычкындырды (И.Нуруллин). Тљнгђ каршы берђњ моћлы итеп, Аерылышу кљен ќырлады (җыр).
И я л е к килешендђ -у/-њ кушымчалы исем фигыль гадђттђ исемне ачыклап, ќљмлђдђ аергыч функциясендђ кулланыла: Кайтуыныћ сђбђбе бик гади булып чыкты... (Ф.Хљсни). Син килњнећ файдасы шул булды: печђн вакытында ќыелды (Г.Ибраџимов).
Ю н ђ л е ш килешендђ –у/-ү кушымчалы исем фигыль берничђ тљрле грамматик мђгънђ белдерђ:
а) кыек объект мђгънђсендђ кулланыла; кыек тђмамлык булып килђ: Аны нинди дђ булса очрашуга ђзерлђнгђн кеше дип књз алдына китерњ мљмкин тњгел (Ф.Хљсни).
ә) вакыт мђгънђсен белдерђ џђм ќљмлђдђ хђл буларак кулланыла: Ишектђн керњгђ, кљч хђл белђн сђкегђ ќитеп, ићендђге йљген ђйлђндереп тљшерде (И.Гази).
б) сђбђп мђгънђсен белдерђ: Сезне Казанда књрњемђ мин чиксез шат, Габдулла ђфђнде (И.Нуруллин). Сизелеп тора: Хафиз яланда Гыйльмениса белђн икђњдђн-икђњ генђ очрашуга бик тђ шат (Ф.Хљсни)
Т љ ш е м килешендђ туры объект мђгънђсен белдерђ: Тљрле яктан кайтуны кайгырта башладылар... (Г.Ибраџимов). Аннары агай пассажир белђн бђхђслђшњне урынсыз тапты бугай (И.Нуруллин).
Ч ы г ы ш килешендђ -у/-њ кушымчалы исем фигыль:
а) кыек объект мђгънђсен белдерђ џђм тђмамлык буларак кулланыла: Камал, язуыннан шып туктап, „малай”ны баштанаяк књздђн кичерде (И.Нуруллин). Ул ваз кичђ хат язудан... (М.Ќђлил).
ә) сђбђп мђгънђсен белдерђ: Базык гђњдђле, џђрвакыт кырда џђм машина янында булудан йљзенђ бертљрле ягымлы кучкыл йљгергђн (Ф.Хљсни). Кичен килсђћ – ул уйларын ќыя, Оеп утыра кебек арудан (С.Хђким). Саргаялар арышлар да башаклары тук булудан (Ф.Сафин)
У р ы н – в а к ы т килешендђ исем фигыль башлыча кыек объект мђгънђсен белдерђ: Солдат белђн бергђ ил саклауда Хезмђт итђ икђн китабы (Г.Афзал). Менђ ул чорларда табышмак иќат итешњдђ чичђннђрнећ роле аеруча кызыклы (Н.Исђнбђт).
Еш кына урын-вакыт килешендђге -у/-њ формасы бер яки бу сњзлђре белђн кулланыла џђм вакыт мђгънђсен белдерђ: Бер карауда сине табармын мин, Бер карауда сине танырмын... (Х.Туфан). Бу килњдђ очрата алмадым... Юк, качып котылу мљмкин булмады бу туры килњдђ (Ф.Хљсни). Бер селтђњдђ бђреп екты... (әкият)
-у/-њ кушымчалы исем фигыль еш кына бар сњзе белђн кулланыла џђм -ган бар, -асы бар тибындагы тљзелмђләр барлыкка китерђ. Ђмма бу тљзелмђлђр белдергђн грамматик мђгънђлђре буенча беркадђр аерылалар:
-ган бар – њ т к ђ н д ђ г е э ш н е белдерђ,
-асы бар – к и р ђ к л е к модаль тљсмерен белдерђ,
-у/-њ бар – књбрђк килђчђккђ караган и х т и м а л л ы к мђгънђсен белдерђ. Бу очракта ул књбрђк тартымлы хђлдђ кулланыла.
Књрђсећ, буранлап тора, иртђгђ чаклы юлны бљтенлђй књмеп ташлавы бар (Ф.Хљсни). Иртђн кайтырсыћ, балам, бњрелђр очрап куюы бар (әкият). Озак суза башласаћ, берђрсенећ килеп чыгуы бар (Ф.Хљсни).
Шул ук форма бар сњзе белђн тартымсыз кулланылганда исђ, гадђттђ ихтималлык белдерелми, њткђндђ булган яки хђзер булып яткан эш констатациялђнђ: И кая ул кљнки бездђ шђп торулар бар иде... (Дђрдмђнд). Хђзер фђн, гыйлем алга киткђн бу заманда аћа тљрлечђ ќавап бирњлђр бар (Н.Исђнбђт).
-у/-њ формасы шулай ук юк сњзе белђн дђ килђ, ђмма ул бу очракта -у бар тљзелмђсенећ антонимы була алмый. -у юк тљзелмђсе гадђттђ беренче затка караган эшне, тљгђлрђк итеп ђйтсђк, эшне эшлђмђскђ карар кылуны белдерђ.
Болай булгач, Исламны далага ќибђрњ юк инде. (Н.Фђттах). Ђрем бик якын инде, барып ќитмичђ артка борылып карау юк (И.Гази).
Тњгел кисәкчәсе белђн кулланыла: Аћарчы ул кљлњ тњгел, рђтлђп сљйлђшмђде дђ (Н.Фђттах). Ул чагында ђле басма китаплар булу тњгел, язмасы да булып ќитмђгђн (Н.Исђнбђт).
-у/-њ кушымчалы фигыль бђйлеклђр белђн дђ кулланыла. Белђн бђйлеге белђн килеп, ул берничђ мђгънђне белдерђ:
а) икенче бер эшнећ њтђлњ вакытын књрсђтђ:
Башта алар ятсыныбрак торып, књрњ белђн бђйлђнешеп китђ алмасак та, бер-ике минут њтњ белђн арадагы пђрдђ югалды (Г.Ибраџимов). Таћ ату белђн эшкђ йљгерђм... (җыр)
ә) -ып кушымчалы хђл фигыльгђ якын мђгънђне, ягъни икенче бер эшнећ њтђлњ рђвешен белдерђ: Синеке дђ дљрес дљреслеккђ, ђти, – диде ярым шаярту белђн... (Ф.Хљсни). Явызлыкны, кыргыйлыкны књрњ белђн, Яндырыйк без, кљйдерик без кљлњ белђн... (Г.Афзал).
б) кыек объект мђгънђсен белдерђ: Алар мине дђ ачык йљз белђн каршы алдылар, кем булуым белђн кызыксына, сораштыра башладылар (Ф.Хљсни)
Љчен бђйлеге белђн куллынылып, -у/-њ формасы максатны белдерђ. Дирекция моны хуп књрде, куышны тљзђтњ, торак бњлмђ итеп ќайлау эшендђ булышу љчен ике-љч кеше бирде (Н.Фђттах).
Болардан тыш, -у/-њ формасы аша, аркасында, буенча, кебек, шикелле џ.б. сњзлђре белђн дђ килергђ мљмкин: Ђ без быел колхаз правлениесенећ аяк киенмђве аркасында, тавыкларыбызны... яшь кычыткан ашатып асрадык (Ф.Хљсни). Каяндыр ишетеп калуы буенча, йљзгђ, мећгђ кадђр санады... (Н.Фђттах) џ.б.
§ 132. Исем фигыльнећ тартым белђн тљрлђнеше. Исемнђр кебек, исем фигыль дә тартым белђн тљрлђнђ, ђмма исемнђрдђн аермалы буларак, исем фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары предметныћ кайсы затка каравын тњгел, ђ фигыль белдергђн эш-хђлнећ б а ш к а р у ч ы с ы н, с у б ъ е к т ы н белдерђ. Субъектны бу рђвешле белдерњ, билгеле булганча, п е р с о н а л ь л е кк ђ карый. Исем фигыльлђрдђ персональлек белдерњнећ берничђ структур тљре бар:
а) субъект тљшенчђсе исем фигыльгђ ялганып килгђн тартым кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ:
Сезне Казанда књрњемђ мин чиксез шат, Габдулла ђфђнде (И.Нуруллин). Язылганнар орден-медальлђрем, Комсомолга кайчан керњем (Ш.Мљдђррис). Дљресен ђйткђндђ, туган нигезеннђн алай ансат кына чыгып китњенећ сђбђплђреннђн берсе дђ шул иде (Ф.Хљсни). Елмаюыћ аша тагын бер кат Матурлыгын књрсђт дљньяныћ (Р.Ђхмђтќанов);
ә) субъект тљшенчђсе исем фигыль янындагы тартым кушымчасы џђм иялек килешендђге исем яки алмашлык белђн белдерелергђ мљмкин (III төр изафђ):
...Шућа књрђ малайларныћ акырынлавына ачуым килђ иде (Г.Ибраџимов). Городовойныћ китмђвенђ Муса борчыла башлады (Ш.Камал);
б) субъект тљшенчђсе баш килештђге исемнђр яки алмашлыклар ярдђмендђ белдерелђ (бу очракта исем фигыль янында тартым кушымчасы булырга да, булмаска да мљмкин):
Кояш баешы ягыннан кара куе болыт чыгуы безне тагын борчый башлады (Г.Ибраџимов). Кљндђгечђ, Фђйрњзђсе ул килњгђ шатланды... (М.Ќђлил). Техника гњлђвеннђн ќир селкенеп тора... (Азат хатын).
Субъект бу рђвешле баш килештђге исемнђр яки алмашлыклар ярдђмендђ белдерелгђндђ, тљрле килеш кушымчалары алган, яки бђйлеклђр белђн кулланылган исем фигыльлђр синтетик иярчен ќљмлђлђр тљзиләр.
-у/-њ кушымчалы исем фигыльгђ ялганган тартым кушымчаларыныћ телдђ башка тљрле вазифалары да бар. Мђсђлђн, бу форма белдергђн процессныћ реаль башкаручысы I зат булган очракта да, аћа III зат тартым кушымчалары ялганып килђ ала. Бу очракта тартым кушымчасы субъектка ишарђлђми, џђм аныћ нинди мђгънђ белдерње дђ анык тњгел:
Аныћ белђн сљйлђшње бик рђхђт иде... (Г.Бђширов). Бер кешене ышандыруы берни тњгел, ќђмђгатьчелекне ышандыруы ай-џай авыр (Г.Ђпсђлђмов). Рђхђт ишкђк ишњлђре, Саф суны кичњлђре (М.Садри). Их, су агулары, матур су алулары (җыр).
Алдарак күрсәтелгәнчә, татар телендә ясалышы исем фигыльләр белән бәйле шактый исемнәр бар. Мәсәлән: язу, уку, буяу, сорау, көтү, үлчәү, сылтау, сайлау (сайлау көне) һ.б. Мондый сүзләр фигыль билгеләрен тулысынча югалтып, исемгә күчкән, конверсияләнгән сүзләр булып санала. Боларга өстәп исем фигыльләрдән күчкән с ы й ф а т л а р н ы да күрсәтергә мөмкин. Мәсәлән: авыру (кеше), калку (урын), ярсу (йөрәк), өндәү (җөмлә), йөдәү (ат), сорау (җөмлә), уяу (кеше), яңгырау (аваз) һ.б.
Бу очрак махсус аңлатма бирүне дә сорый: хәзерге телдә исем фигыль, субстантив форма буларак, икенче исемне изафә бәйләнешенә керү аша гына ачыклый ала (II төр изафә): бару урыны, кайту вакыты, сөйләү рәвеше һ.б. Ә югарыда китерелгән мисалларда исә -у/-ү формасындагы сүзләр, сыйфатлар яки сыйфат фигыльләр кебек, исемне турыдан-туры ачыклап килгәннәр, һәм хәзерге телдә алар сыйфат сүз төркеме буларак кабул ителәләр. Тел тарихы фәнендә бу күренеш борынгы телдә исем фигыльнең күп функцияле булуы, бер үк вакытта субстантив һәм атрибутив позициядә кулланылуы белән дә аңлатыла.
Без алда -ган, -асы, -ачак, -ыр кушымчалы сыйфат фигыльләрнең иркен рәвештә исем фигыль мәгънәсендә кулланылышын билгеләп үткән идек. Мәсәлән: аның килүен күрдем, ул килгәнне күрдем, аның киләсен белдем, аның киләчәген белдем, аның килерен белә идем һ.б.
Бу сыйфат фигыльләр, заманга битараф булган –у/-ү кушымчалы исем фигыльдән аермалы буларак, контекстта үткәнгә яки киләчәккә караган эш-хәл а т а м а с ы н белдерәләр.
-у/-ү кушымчалы исем фигыльдән тыш татар телендә сирәк кенә булса да –мак/-мәк һәм –ыш/-еш кушымчалы исем фигыль дә очрый. –мак/-мәк формасына беркадәр архаиклык төсмере хас, ә -ыш/-еш формасы күбрәк сөйләм телендә очрый.
Гомер итмәк тырышмактыр, ялыкмый, һич тә ял итми ... (Г.Тукай). Кыска вакытта килә-китә йөргән җиде кешегә күңелдә генә йөргән зур серне ничек чишә башламак кирәк (Ф.Хөсни). Шулай булгач ничек итеп әти белән әнигә үпкәләмәк кирәк (В.Нуруллин). Кая китеп барыш? Нишләмәк кирәк (сөйләм теле).
Телдә шулай ук -мак формасы нигезендә ясалган –макта, -макчы формалары да кулланыла –макта формасы архаиклашкан, ул күбрәк хәзерге заман хикәя фигыль мәгънәсендә кулланыла: Иртә белән кайнамакта бу базар...(Г.Тукай); ә -макчы кушымчалы фигыль ниятләү модальлеген белдерә: Чиләкләренә су алып тиз генә китмәкче булды (Ф.Хөсни).
Инфинитив.
§ 133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре. Татар телендә инфинитив –ырга/-ергә, -рга кушымчасы белән ясала. Типологик планда инфинитив төрләнми торган фигыль формасы булып санала. Татар телендә дә инфинитив з а т – с а н, з а м а н белән төрләнми, аңа бары тик фигыльнең гомуми грамматик категорияләре генә хас: инфинитив барлыкта- юклыкта килә: барырга~бармаска, килергә~килмәскә, ташларга~ташламаска һ.б.; юнәлеш кушымчаларын ала: сөйләргә~сөйләтергә~сөйләшергә; сайларга~сайланырга~сайланылырга һ.б.; дәрәҗә белдерә: килергә~килеп җитәргә, укырга~укый башларга~укып чыгарга һ.б.
Сөйләм эчендә инфинитив берничә вазифа башкара:
а) җөмләдә икенче бер фигыльгә ияреп килә һәм аны ачыклый, бу очракта ул функциональ яктан хәл фигыльләргә охшаш мәгънәдә килә, ягъни эш-хәлнең максатын белдерә: укырга бару, кайтырга җыену, әйтергә теләү, бирешмәскә тырышу.
Ирек Мәскәүгә, театр курсларына укырга китте (Ф.Садриев). Үземне бар иткән туфрак белән саубуллашырга авылга кайттым (А.Гыйләҗев). Хуш, мәктәп, үз күрдең, яшәргә көч бирдең... (С.Сөләйманова);
ә) тиеш, кирәк, мөмкин һ.б. модаль сүзләр белән килә һәм х ә б ә р ф у н к ц и я с е н д ә кулланыла: әйтергә кирәк, керергә мөмкин, килергә тиеш һ.б.
Кешенең үзе генә ниятләгән эшләре дә булырга мөмкин бит (К.Тимбикова). Бу атна ахырында Фәния кайтып, аны шәһәргә, үз янына алып китәргә тиеш иде. (М.Мәһдиев). Сугышлар беткәч, дигән Вәгъдәне искә алып, Батырга лаек итеп Яшәргә тиеш халык! (М.Әъләм). Таныш булмаска мөмкин, ай буена бер авыз сүз сөйләшәскә мөмкин, әмма һәркемне күреп, танып өлгерәсең (Ә.Еники). Бу көтелмәгән тау хәтле сөенечне кемгә булса да әйтергә, шатлыкны бүлешергә кирәк! (И.Салахов). Барыннан да бигрәк табигатьнең үзенә ышанырга кирәк. Барсын да шул тигезли. (А.Гыйләҗев);
б) ө н д ә ү, ч а к ы р у, к а т г ы й т ы ю кебек модаль мәгънәләрне белдереп, җөмләдә мөстәкыйль позициядә кулланыла:
Күпердән узучыларны тикшермичә җибәрмәскә! (М.Мәһдиев). Беренче нәүбәттә үз-үзеңә ышанырга, төшенкелеккә бирелмәскә (сөйләм теле).
в) мөстәкыйль кулланылышта инфинитив с о р а у, и к е л ә н ү, г а җ и з л ә н ү кебек модаль мәгънәләрне дә белдерә:
Ничек итеп боларны тел белән аңлатырга, әллә хатта язаргамы? (Г.Ибраһимов). Бу гаделсезлектән, бу мәсхәрәдән ничек котылырга, кая качарга? (Ф.Садриев). Бу караңгыда ул чормага ничек менәргә инде тагын? (Ф.Хөсни). Әйтергә микән, әйтмәскә микән? (җыр).
-ырга формасы төрле ярдәмче фигыльләр белән килеп, төрле модаль мәгънә белдерә торган аналитик төзелмәләр ясый:
а) бул фигыле белән кулланылганда н и я т л ә ү модальлеген белдерә:
Мин, ниһаять аңыма килеп, белгәннәремне сөйләргә булдым (И.Салахов). Баллыболынга бер килүендә Фидая Каләмгөлнең хәлен белеп чыгарга булды (М.Маликова);
ә) –ырга ит аналитик формасы шулай ук н и я т л ә ү н е белдерә:
Менә синең янга килергә иттем әле (Х.Сарьян). Бала-чага шаулаша, салкынга бирешмәскә итә, кар өстендә әүмәкләшә (Р.Хафизова);
б) –ырга иде формасы көчле теләкне белдерә:
Ничек тә кайтып өлгерергә иде (Б.Камалов). Их шушы җилләргә ияреп, кырлар буйлап исәргә иде! (М.Мәһдиев).
Диалекталь сөйләмдә (Казан арты сөйләше) инфинитивның –мага/-мәгә формасы кулланыла: бармага, килмәгә, күрмәгә һ.б. Тукай аны үзенең бер шигырендә дә теркәп калдырган:
Барган идем Әтнәгә, ян тәрәзә какмага,
Кактым, суктым ачылды, тәңкәләре сачылды
Эте чыкты өрмәгә, кызы чыкты күрмәгә.
Этен алдым пычакка
Кызын алдым кочакка.
Фигыльләрнең ясалышы1.
§ 134. Морфологик юл белән фигыль ясалышы. Татар телендә иң актив фигыль ясагыч кушымчалар: –ла/-лә, лан/-лән, -лаш/-ләш. Алар төрле сүз төркемнәренә ялганып, күптөрле сүз ясалыш мәгънәсенә ия фигыльләр ясыйлар.
-ла/-лә кушымчасы исем, сыйфат, рәвешләргә һәм аваз ияртемнәренә ялгана:
а) билгеле бер к о р а л белән эшләнә торган эш-хәлне белдерә (ягъни сүз ясагыч нигез эшнең, процессның коралын белдерә): үтүклә, тырмала, китмәнлә, кадакла, сукала, ташла, тешлә һ.б.;
ә) билгеле бер м а т е р и а л белән эшләнә торган эшне белдерә: тозла, майла борчыла, агула, пыялала, коймала һ.б.;
б) эшнең н ә т и җ ә с е н белдерә: сырла, ремонтла, сирәклә, түгәрәклә, үткенлә, төркемлә, чуарла һ.б.
в) билгеле бер эчке яки тышкы о б ъ е к т к а юнәлгән эшне белдерә: уйла, көйлә, җырла, эшлә, бәялә, йок(ы)ла һ.б.
г) у р ы н г а яки в а к ы т к а мөнәсәбәтле эш-хәлләрне белдерә: кышла, җәйлә, соңла, буйла, үрлә һ.б.;
д) төрле физик органнар белән бәйле күчерелмә мәгънәдәге фигыльләр ясала: күзлә, түбәлә, борынла, бугазла, башла һ.б.
е) аерым билге белдергән сүзләрдән б ә я л ә ү характерындагы фигыльләр ясала: зурла, яманла, хурла, хөрмәтлә һ.б.
ж) аваз ияртемнәреннән фигыль ясала: чыжла, гөрлә, мияула, шартла, дула, выжла, гырла, мырла һ.б. Сыйфатларга ялганып, шул билге белән бәйле фигыльләр ясала: иркенлә, иркәлә, аксакла, ямансула һ.б.
лан/-лән кушымчасы исемнәргә, сыйфатларга ялганып фигыльләр ясый:
а) шәхеснең эмоциональ яки психик халәтенә бәйле сүзләргә ялганып, шул эшнең атамасын белдергән фигыльләр ясый: моңлан, горурлан, дулкынлан, кәефлән, рухлан, дәртлән, шатлан һ.б. - уңай мәгънәдә;
үҗәтлән, ачулан, хафалан, миңгерәүлән һ.б. – тискәре мәгънәдә;
ә) сыйфатларга ялганып, шул билгегә ия булуны белдергән фигыльләр ясый: кыюлан, мескенлән, ваклан, тупаслан, ялкаулан һ.б.
б) аерым предметларга бәйле рәвештә күчерелмә мәгънәле фигыльләр ясый: куллан, атлан, канатлау, тезлән, өйлән һ.б.;
в) –лан/-лән кушымчасы белән ясалган кайбер фигыльләрнең тамыры телдә аерым сакланмаган: чәбәлән, кабалан, сырпалан, өтәлән һ.б.
-лаш/-ләш кушымчасы телдә бик киң таралыш тапмаган, ул исем, сыйфат, рәвештән, сирәгрәк саннардан фигыль ясый:
а) исемнән фигыль ясый: серләш, бәхәсләш, вәгъдәләш, хәбәрләш, дошманлаш, дуслаш һ.б., колхозлаш, коллективлаш, автоматлаш кебек фигыльләр тел үсешненең соңгырак чорына карый;
ә) сыйфат һәм рәвешләрдән фигыль ясый: кискенләш, кыенлаш, ераклаш, якынлаш һ.б.
б) ымлыклардан фигыль ясы: хушлашу, сабуллашу, исәнләшү;
в) тикшеренүчеләр сатулашу, бәхәсләшү киңәшләшү, судлашу кебек очракларны да –лаш кушымчасы ярдәмендә сүз ясалышына кертеп карыйлар, чөнки монда уртаклык юнәлеше мәгънәсе сакланса да, аларның төп юнәлеш формасы (судла, киңәшлә, бәхәслә) телдә кулланылмый.
-а/-ә кушымчасы и с е м н ә р д ә н, с ы й ф а т л а р д а н, а в а з и я р т е м н ә р е н н ә н фигыль ясый:
а) исемнәрдән: аша, ата (ат-исем), сана, кана, ута (ут~чүп үлән), уйна (уен+а), төйнә (төен+ә) һ.б.;
ә) сыйфатлардан: яшә, төзә, буша кыйна (кыен+а) һ.б.;
б) аваз һәм образ ияртемнәреннән: шалтыра, ялтыра, калтыра һ.б.
-ы/-е кушымчасы сыйфатлардан фигыль ясый: киме, ныгы, төзе, бае (байы) һ.б.;
-ар/-әр/-р кушымчасы шулай ук нигездә сыйфатлардан фигыль ясаучы кушымча: агар, яшәр, искер, яңар, нечкәр, куер, кыскар һ.б.
-ай/-әй кушымчасы сыйфатлардан һәм рәвешләрдән фигыль ясый: азай, күбәй, тарай, киңәй, сарыгай, олыгай, кәкерәй, бөкерәй һ.б.
Соңгы өч очракта сыйфатлардан фигыль ясалу күренеше үзенчәлекле. Асылда фигыль үзе дә киң мәгънәдә б и л г е белдерә торган сүз төркеме санала, ягъни предметны яки затны эш-хәл, процесс буенча характерлый. Сыйфатлардан фигыль ясалганда исә нигездә күрсәтелгән б и л г е г ә ия булу мәгънәсендәге фигыль ясала.
Фигыль ясалышы буенча хезмәтләрдә тагын –ыл/-ел (терел, югал), -гар/-гәр (сугар, соңгар), -ык/-ек (берек, кичек) һ.б. сирәк кулланыла торган кушымчалар китерелә. “Татар грамматикасы”ның (1998) махсус сүз ясалышы бүлегендә китерелгән кушымчалар аеруча бай һәм күптөрле. Әмма бу хезмәттә фигыль ясагычлар дип китерелгән кайбер кушымчалар бәхәсле. Шулардан, мәсәлән, күп кенә очракларда юнәлеш категориясе кушымчаларын сүз ясагычлар белән кушып, -лаш/-ләш, -ландыр/-ләндер, -лаштыр, ләштер һ.б. рәвешендә бирүне, безнең карашыбызча, һәр очракта да урынлы дип санап булмый. Әйтик, бу хезмәттә аңлату, җилләтү, зәгыйфьләтү кебек, аңлау, җилләү, зәгыйфьләнү фигыльләренең йөкләтү юнәлеше формасы -лат/-ләт кушымчасы белән ясалган фигыльләргә, бетер, пешер, батыр кебек йөкләтү юнәлеше формалары шулай ук ясалма фигыльләргә кертелгән; яшелләндерү, сәламәтләндерү, зәгыйфьләндерү яшелләндерү, ялангачландыру кебек фигыльләрне һич тә -ландыр/-ләндер кушымчасы белән ясалган дип саный алмыйбыз, чөнки биредә -дыр/-дер кушымчасы – форма ясагычлар, йөкләтү юнәлеше кушымчалары һ.б.
Кызганычка каршы, мондый бәхәсле моментлар әлеге хезмәттә шактый, һәм күп кенә очракларда иллюстрация рәвешендә китерелгән мисаллар да ясалма яңгырый: шапшакландыру, сулыландыру, бурычлану, кызылландыру һ.б. [334-338 ].