Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
Ф и г ы л ь б и л г е л ђ р е:
!) Семантик яктан сыйфат-фигыльлђрдђ, башка фигыль формаларындагы кебек њк, эш-хђл, процесс мђгънђсе белдерелђ: кайтучы агайлар, килгђн кеше, исђ торган ќил.
2) Морфологик яктан сыйфат фигыльлђрдђ фигыльгђ хас тљп грамматик категориялђр саклана:
а) барлык-юклык фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн белдерелђ: укыган (китап), укымаган (китап), кайткан (солдатлар), кайтмаган (солдатлар);
ә) юнђлеш категориясе кушымчаларын ала: сљйлђњче (кеше), сљйлђнгђн (сњз), сљйлђшњче (кешелђр), сљйлђтњче (кеше).
б) эшнећ њтђлњ дђрђќђсе синтетик џђм аналитик юл белђн белдерелђ ала: килгђлђгђн (кеше), боргалаган (ќир), укый башлаган (роман), укып чыккан (китап).
Синтаксик яктан сыйфат фигыльлђр, башка фигыль формалары кебек њк, килешлђр белђн башкаралар: суга бара торган (сукмак), урманнан кайтучы (кешелђр,) сића ђйтер (сњзем) бар; һәм җөмләдә хәбәр булып киләләр:
Син йљргђн юлларга быел да Май ае чђчђклђр китерде (X.Туфан). Укулар башланыр кљн ќитђ (Ф.Хљсни). Алар, чатыр эченђ сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иделђр (Ш.Камал).
С ы й ф а т б и л г е л ђ р е:
1) сыйфат фигыльлђр предметныћ эш-хђл буенча булган билгесен белдерђлђр: агылучы (болытлар), килгђн (кунак), ярларыннан (чыккан) елга, матур (ќырлый торган) кыз.
2) аергыч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыльлђр тљрлђнми. Бу яктан алар морфологик билгелђре буенча шулай ук сыйфатка якын торалар. Чагыштырыгыз: килгђн (кунак), килгђн (кунакны), килгђн кунакка (килгђн — сыйфат фигыль); тансык (кунак), тансык (кунакны), тансык (кунакка) (тансык — сыйфат). Сыйфат фигыль формалары, сыйфатлар кебек њк, контекстта исемлђшђлђр, џђм бу очракта алар килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр: Ашаганыбыз ап-ак калач та, дљге боткасы (Ђ. Еники). Биргђнгђ биш тђ књп, алганга алты да аз (мђкаль). Ялгышымны књрсђтњчелђргђ озын гомер телим (Р.Гаташ);
3) җљмлђдђ сыйфат фигыльлђр књбрђк аергыч функциясендђ кулланыла: Ђйткђн сњз — аткан ук (мђкаль). Укып барган џђрбер юлым, џђрбер сњзем була минем юл књрсђткњче йолдызым (Г.Тукай).
Татар әдәби телендә сыйфат фигыльләрнең 6 формасы кулланылышта йөри. Алар ясалышы һәм заман төсмерен белдерү буенча түбәндәгечә төркемләнәләр:
Х ә з е р г е з а м а н сыйфат фигыльләр: -учы/үче; -а торган/-ә торган (-ый торган/-и торган) формалары: килүче (кешеләр), кайтучы (кешеләр); бара торган (юл), укый торган (китап), сөйли торган (сүз);
Ү т к ә н з а м а н сыйфат фигыльнең бер генә формасы бар, ул –ган/-гән (-кан/-кән) кушымчасы белән форма ясала. Әмма бу сыйфат фигыль телдә бик еш очрый, актив кулланылышка ия: килгән (кунак), барган (җир), әйткән (сүз), тоткан (балык) һ.б.
К и л ә ч ә к з а м а н сыйфат фигыльләрнең хәзерге телдә өч формасы кулланыла: 1) –ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалы сыйфат фигыль: барыр (җир), әйтер (сүз), яшәр (урын); 2) –асы/-әсе (-ыйсы/-исе) формасы: барасы (җир), әйтәсе (сүз), яшисе (урын); 3) –ачак/-әчәк (-ячак/-ячәк) формасы: булачак (җыелыш), сөйләячәк (сүз), киләчәк (кунак).
Татар телендђге сыйфат фигыльлђр, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, гаять њзенчђлекле грамматик табигатькђ ия. Типологик яктан алар рус телендђге «причастие»лђр белђн уртаклык књрсђтсђлђр дђ, књп яктан алардан аерылып торалар:
1. Татар телендђ сыйфат фигыльлђр сыйфатланмышлары белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора алалар. Аларның синтетик иярчен аергыч ќљмлђлђр џђм тљрле сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр ясауда катнашуы да нђкъ шушы њзенчђлеклђренђ бђйле.
Рус телендђге «причастие»лђр, мђсђлђн, тљп юнђлештђ килгђндђ, џђрвакыт шушы «причастие» белђн белдерелгђн процессныћ субъектын, ђ тљшем юнђлешендђ (страдательные причастия) шул процессныћ объектын ачыклап килђлђр: играющий (ребенок), прочитанная (книга), ђ татар телендђ тљп юнђлештђге сыйфат фигыльлђр њзлђре белдергђн процессныћ с у б ъ е к т ы н, бу процесска дучар булган, яки шул процесс юнђлгђн о б ъ е к т н ы, процессныћ кайда, кайчан башкарылуын, ягъни у р ы н ы н, в а к ы т ы н белдергђн сњзлђрне џ.б. ачыклап килергђ мљмкин.
укыган кеше (субъект)
укыган китап (объект)
укыган мђктђп (урын)
укыган еллар (вакыт)
2, 3, 4 мисалларда «уку» процессыныћ башкаручысы (субъекты) сыйфат фигыльнећ њз эчендђ, ягъни сыйфатланмыш аша књрсђтелмђгђн. Андый очракларда субъект тартым кушымчалары яки исемнђр (алмашлыклар) белђн белдерелђ:
укыган китабым — мин укыган китап
укыган мђктђбем — мин укыган мђктђп
укыган елларым — мин укыган еллар.
Бу књренеш тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђрдђ башкаручы зат тљшенчђсенећ (агентивность) рус телендђге причастиелђр белђн чагыштырганда кљчсезрђк булуы белђн аћлатыла [Иванов, 1969: 179; Иванов, 1959: 64—72]. Тљрки теллђрдђ сыйфат фигыльнећ нинди сыйфатланмышны ачыклап килње гомумђн фигыльнећ семантик-синтаксик бђйлђнешлђре, ягъни валентлыгы белђн билгелђнђ; ягъни фигыль процессны белдерњче сњз буларак, шул процессны башкаручы субъект белђн бђйлђнешкђ керђ ала, урын, вакыт ягыннан ачыклана џђм тђмамлыклар белђн конкретлаштырыла. Фигыльне (процессны) ачыклап килгђн џђрбер шундый кисђк, исемнђр белђн белдерелеп, њз чиратында, сыйфат фигыль тарафыннан ачыкланган сыйфатланмыш позициясендђ килә. Балалар быел мђктђптђ укыйлар: укыган балалар, балалар укыган мђктђп, балалар укыган ел џ.б.
Шулай ук тљрки тел белемендђ чагылыш тапкан икенче караш буенча, сыйфат фигыльлђрнећ нинди сњзлђрне ачыклап килђ алуы тагын да кићрђк нигезгђ куела: «Определяемым в трехчленной определительной конструкции (сыйфат фигыльле ђйлђнмђ — Ф.Х) может быть любое существительное при наличии более или менее ощущаемых и осознаваемых отношений между иим и ядром определяющей части (не периферийных ее частей) или же определяющей частью в целом» [Поцелуевский, 1967: 21].
Шул рђвешле сыйфат фигыль атрибутив позициядђ килеп, тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы н, о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, в а к ы т ы н џ.б. сњзлђрне ачыклый ала, ђ бу сњзлђр џђрберсе њз чиратында фигыль белђн семантик-синтаксик мљнђсђбђттђ торалар, ягъни процессны тљрле яклап характерлауда катнашалар.
2. Аергыч функциясендђ (атрибутив мђгънђдђ) кулланылудан тыш, татар телендђ сыйфат фигыльлђр еш кына эш-хђл, процессны атап, исем фигыль мђгънђсендђ килђлђр. Бу очракта да алар, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр. Саќидђ апайныћ њги ђбидђн яшереп кенђ юатканын вђ сљйгђнен хђтеремдђ саклыйм (Г.Тукай). Яћгыр боткасы пешкђнне кљтеп утырудан да књћелле нђрсђ юктыр бу дљньяда! (И.Гази). Апрель ќиле май килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал).
Аергыч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыльлђр тљрлђнми, контекстта алар бернинди кушымчасыз кулланыла: Џавадан кара туфрак исе, киселгђн нарат агачы исе, черегђн яфрак исе аћкый (И.Гази). Кыз кеше, кеше арасына кияр књлмђге юк (Ф.Хљсни).
Ђ исем фигыль мђгънђсендђге џђм исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр исемнђр кебек тартым, килеш, књплек кушымчалары белђн кулланыла алганлыктан, тышкы яктан књп вакытта бер-берсенђ тулысынча охшаш булалар. Чагыштырыгыз: Урманбаш авылы кешелђренећ кунакчыллыгы бар, килгђнне-киткђнне сыйлап ќибђрергђ яраталар (Ф.Хљсни). — исемлђшкђн сыйфат фигыль. Волость советына чакырып кђгазь килде. Син килгђнне кљтеп бармыйча тордым (И.Гази). — исем фигыль функциясе.
Ђмма белдергђн грамматик мђгънђлђре буенча алар бер-берсеннђн аерылалар. Сыйфат фигыльлђр нигездђ субъектны (а) џђм объектны (б) ачыклаганда исемлђшђлђр џђм аларда исемлђшкђндђ дђ шул ук мђгънђлђр сакланып кала:
а) исемлђшкђн сыйфат фигыль фигыль нигезендђ бирелгђн эшнећ башкаручысын (субъектын) белдерђ: Тырышкан табар (мђкаль). Тыяры юк туйга киткђн (мђкаль).
ә) исемлђшкђн сыйфат фигыль фигыль нигезендђ белдерелгђн эшнећ туры объекты: Малай бик иркђ њсте, Галиулланыћ карап торганы шул бер Хђлим булды (И.Гази). Ашыйсын ашаган, яшисен яшђгђн (мђкаль).
Исем фигыль функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыль, исем фигыль кебек, процессны атый, процесс исемен белдерђ1. Ах бђла! Безне казый књргђн имеш. Уйнаганны ул карап торган имеш (Г.Тукай). Аннан ерак тњгел ике тракторныћ ќай гына эшлђп йљргђне књренђ (Ф.Хљсни). Карт каушады, уеннан уймак чыгарын сизенде булса кирђк (Г.Ибраџимов).
Татар телендђ сыйфат фигыль формалары заман тљсмерен белдерњ буенча тљркемлђнђлђр: хђзерге заман сыйфат фигыль: -учы/-њче; -а торган/-ђ торган (-ый торган / -и торган); њткђн заман сыйфат фигыль: -ган /-гђн (-кан/ -кђн); килђчђк заман сыйфат фигыль: -ыр/-ер, -р, (-ар/-ђр); -ачак/
-ђчђк (-ячак/-ячђк); в) -асы/-ђсе (-ыйсы/-исе).
Сыйфат фигыльлђрнећ югарыда искђ алынган њзенчђлекле яклары аерым сыйфат фигыль формаларында тљрлечә чагылыш таба. Њзендђ тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђргђ хас барлык њзенчђлеклђрне саклаган џђм телдђ бик актив кулланыла торган форма — ул њткђн заман сыйфат фигыль.
§ 103 Ясалышы һәм төп функцияләре. Њткђн заман сыйфат фигыль -ган/-гђн (-кан/-кђн) кушымчасы белђн ясала: ќыйган (ќилђк), килгђн (кеше), кушкан (эш), пешкђн (аш). Юклыгы башка фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн белдерелђ: укымаган (китап), кљтелмђгђн (хђл), килмђгђн (кунак).
Искђрмђ: Кайбер очракларда сыйфат фигыльнећ юклыгы исемнђрдђгечђ т њ г е л кисђкчђсе белђн дђ белдерелергђ мљмкин: књргђн кешем тњгел, Њзем тапкан мал тњгел, ђтинеке жђл тњгел (мђкаль). Тњгел кисђкчђсе бу очракта сыйфатланмышның тњгел, ђ сыйфат фигыльнећ юклыгын белдерђ. (Чагыштырыгыз: кешем тњгел, књргђн тњгел).
Њткђн заман сыйфат фигыль књпфункцияле, ул контекстта а е р г ы ч функциясендђ, и с е м л ђ ш к ђ н х ђ л д ђ џ ђ м и с е м ф и г ы л ь ф у н к ц и я с е н д ђ бердђй ешлыкта диярлек кулланыла.
1) А е р г ы ч функциясендђ килгђндђ ул сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора ала.
а) -ган формасы тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы н ачыклый, ягъни сыйфатланмыш — сыйфат фигыль белдергђн процессныћ субъекты. Килгђн кешелђр алгы рђтлђрдђн урын ала бардылар (Ф.Хљсни). Галиулла дљньяныћ ачысын-тљчесен татыган кеше ул (И. Гази);
ә) о б ъ е к т н ы ачыклый: Гыйльмениса кузгаткан эш њз юлын тапты (Ф.Хљсни). Ул читкђрђк китеп, сљргђн ќирне караштырган иде (Н. Фђттах);
б) сыйфатланмыш тамырдагы процессны у р ы н ягыннан характерлый: Хуш, гомер иткђн шђџђр! (Г.Тукай). Ђнђ безнећ юкђдђн ясалган тубаллар белђн ќилђк ќыйган уйсуларыбыз (Г.Ибраџимов). Аныћ каравы, буровой утырган яћа урын искиткеч матур булып чыкты (Ш.Бикчурин);
в) в а к ы т ягыннан характерлый: Исемдђ курка-курка тљрле уйлар уйлаган чаклар (Г.Тукай). Монда эштђн туктаган арада еш кына шашка уйнап маташалар иде (Ш. Камал).
Югарыда китерелгђн дњрт очрак, ягъни -ган формасыныћ атрибутив позициядђ тамырдагы процессныћ субъектын, объектын, урынын, вакытын ачыклап килње, татар теле љчен аеруча характерлы. Болардан тыш бу форма:
г) тамырдагы процессны башкаруда кулланылган корал мђгънђсендђге сњзне ачыклап килергђ мљмкин (к ы е к о б ъ е к т): Ашаган савытларыћны ќыеп куй! Ит кискђн пычакны алып бир ђле;
д) сыйфатланмыш (ачыкланучы кисђк) ачыклаучы кисђк составындагы сњз белђн иялек нисбђтендђ тора: Очрый моћа аягын тышаулаган бер кеше (Әкият). Якуб тђрђзђне ачып ќибђреп, чирђмен кояш кљйдергђн ишек алдына... карап торды (И.Гази). Бер мђхђббђтнећ газабын, михнђтен сизгђн кеше... Књћеле бозланган кешедер... (Г.Тукай);
е) њзе белдергђн процесс нђтиќђсендђ туган тљрле књренешлђрне ачыклап килђ ала. Мђсђлђн: сораудан курыккан тљс; Утлы књмер йоткан чырай. Бу књренеш тљрки теллђр књлђмендђ дђ билгелђнгђн. Тљс, чырай сњзлђреннђн тыш татар телендђ бу очракта кыяфђт, хђл сњзлђре дђ килергђ мљмкин. Курыккан кыяфђттђ басып тора. Йљрђк турысында чђнчњле бер хђлсезлек тойган хђлдђ, пышылдап диярлек ђйтте (Н.Фђттах). Лђкин, саналып киткђн сњзлђрнећ сыйфатланмыш буларак мљстђкыйльлеклђрен югалта тљшњлђре дђ сизелђ, алар бу очракта еш кына бђйлђњче чара хезмђтен њтилђр, џђм гадђттђ я урын-вакыт килешендђ, я белђн бђйлеге янында килђлђр: курыккан тљс, чырай, кыяфђт белђн, курыккан тљстђ, кыяфђттђ, рђвештђ, хђлдђ... Ќљмлђ кисђге буларак та сыйфатланмыш белђн сыйфат фигыль бергђ каралалар.
2) Њткђн заман сыйфат фигыль еш кына сыйфатланмышыннан башка кулланыла, ягъни к о н т е к с т т а и с е м л ђ ш ђ. Бу очракта ул, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
а) баш килештђ: Тырышкан табар (мђкаль). Эшлђгђн узар, эшлђмђгђн тузар (мђкаль). Нишлим инде, чарасызмын, Тел тидерткђн дљньядыр (Г.Тукай);
ә) иялек килешендђ: Белмђгђннећ белђге авыртмый (мђкаль). Шул арада њзе килгђн-киткђннећ йомышын тыћларга да љлгерђ (Ф.Хљсни);
б) юнђлеш килешендђ: Кљткђнгђ кљн њтми, эшлђгђнгђ сђгать ќитми (мђкаль). Алдан килгђннђргђ бњлђк тапшырдылар (И.Гази);
в) тљшем килешендђ: Мин кабыздым ќырда ялкын итеп, Йљрђгем џђм хаклык кушканны (М.Ќђлил). Ил књргђнне књрербез (ђйтем). Шунда ул кыз ђллђ ничек сњзгђ китеп, Књргђннђрен, белгђннђрен сљйли башлый (Г.Тукай);
г) чыгыш килешендђ: Књп торганнан сорама, књп књргђннђн сора (мђкаль). Син моћарчы сљйлђгђннђрдђн шуны исећдђ тот... (Ђ.Еники);
д) урын-вакыт килешендђ: Ќиде колхоз књплђп сарык асрый, калганнарында - мљгезле эре терлек (Социалистик Татарстан).
3) Њткђн заман сыйфат фигыль атрибутив позициядђ (аергыч функциясе џђм исемлђшњ) кулланылудан тыш процесс исемен атап и с е м ф и г ы л ь ф у н к ц и я с е н д ђ д ђ к у л л а н ы л а ала. Бу очракта да -ган формасы, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ:
а) баш килештђ: Ерактан кљтњ кайтканы књренде (Г.Ибраџимов). Син уйнаган, без ќырлаган калсын сагынып сљйлђргђ (ќыр). Безнећ ќиргђ карлыгачныћ яз кљне килгђне мђгълњмдер (Г.Тукай);
ә) иялек килешендђ: Без баеганныћ икенче кљнендђ њк кып-кызыл кар явачак (И.Гази). Торасыћ дљньяда ник торганыћныћ хикмђтен белми... (М.Гафури);
б) юнђлеш килешендђ: Бњген май урталары булганга, кояш туры џђм матур карый (Г.Ибраџимов). Бик куе булганга монда ќен-пђрилђр бар дилђр... (Г.Тукай). Шул заманнан бирле айныћ туганына џђм алтын кљпчђк тљсле Тулганына карап, књћлем кайчак минем хђйран кала... (Г.Тукай);
в) тљшем килешендђ: Пароход килгђнне кљтеп утыручылар арасында ыгы-зыгы башланды (И.Гази). Еллар њтђ, хђтерлђ син безнећ Килђчђккђ ничек барганны (X.Туфан). Азмы какканны вђ сукканны књтђрдем мин ятим?! (Г.Тукай);
г) чыгыш килешендђ: Шулай да џич уйламаганнан гына ђйтеп ташлаган бу чагыштыруда хђтђр мђгънђ булган икђн (Ђ.Еники). Зур бђхетлђр сызганып эшкђ бирелгђннђн килђ (Г.Тукай);
д) урын-вакыт килешендђ: Тимербулат сумкасына хатны санап салганда, Бик еш кына књзе тљшђ шул конвертка џаман да.. (М.Ќђлил). Шушы этлђр пулясыннан њлгђнећдђ ни файда (Ш.Мљдђррис).
Шул рђвешле, -ган кушымчалы сыйфат фигыль исемлђшкђн хђлдђ џђм исем фигыль функциясендђ тљрле килеш формаларында кулланыла џђм еш кына алар тышкы яктан бер-берсенђ тулысынча охшаш булалар. Мђсђлђн: Тырышкан табар. Тырышкан бушка китте. Шул ук вакытта сыйфат фигыльнећ бу ике функциясенећ телдђ гомуми кулланылышында беркадђр аерымлану билгелђре дђ чагыла. Исемлђшкђн -ган формасы, мђсђлђн, књбрђк баш џђм иялек килеше формаларында, тартым кушымчаларсыз кулланыла: Иртђ торган эшен бетергђн (мђкаль). Шул тирђдђ утырганнар ић элек картка, аннары теге егеткђ карап алдылар (Ф.Хљсни). Белмђгђннећ белђге авыртмый (мђкаль).
Исем фигыль функциясендђ ул баш килештђ књбрђк тартым кушымчалары белђн кулланыла, ђ иялек килешендђ кулланылышы сирђк очрый: Тирђ-якта кемнећ дђ булса аны ќићгђне ишетелми (Г.Ибраџимов). Аларныћ ђкрен генђ сљйлђшкђне ишетелђ (Г.Ђпсђлђмов).
Исем фигыль мђгънђсендђ -ган кушымчалы сыйфат фигыль контекстта књбрђк тљшем, юнђлеш, урын-вакыт килешлђрендђ килә:
а) юнђлеш килешендђ: Син чакырганга килдек. Авырганга килмђде;
ә) тљшем килешендђ: поезд килгђнне кљтђлђр; кайтканыћны белмђдем;
б) урын-вакыт килешендђ: кайтканда књрдек.
Ђ исемлђшкђн сыйфат фигыль шул ук килешлђрдђ нигездђ мђкаль-ђйтемнђрдђ генђ очрый: Аерылганны аю ашар, бњленгђнне бњре ашар (мђкаль). Эшлђгђнгђ кљн ќитми (мђкаль).
Кайбер очракларда сыйфат фигыльнећ бу ике мђгънђсен аеру љчен књплек кушымчасы -лар кулланыла. Юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлђрендђ исемлђшкђн -ган формасы књбрђк -лар кушымчасы белђн кулланыла: Мин сугышта йљрдем, туплар аттым. Ирек алдым ирек кљткђннђргђ (Совет ђдђбияты). Хђзер инде язганнарыћнан нђтиќђ чыгарырга кирђк (И.Гази). Ќиде колхоз књплђп сарык асрый, калганнарында мљгезле эре терлек (Социалистик Татарстан).
Искђрмђ. Иске татар ђдђби теле ядкарьлђрендђ -ган кушымчалы сыйфат фигыльнећ исем фигыль функциясендђ дђ -лар кушымчасы белђн кулланылышы очрый: вђ бђгыд... юлларында вђ эзлђрендђ, сђфђрлђрендђ вђ хђзерлђрендђ, ултырганнарында вђ торганнарында... (Сђхиб-Гђрђй хан ярлыгы).
§104. -ган кушымчалы сыйфат фигыльдђ заман белдерњ њзенчђлеклђре. Лингвистик ђдђбиятта фигыльнећ абсолют заманны џђм мљнђсђбђтле заманны (относительное время) белдерње турында кайбер мђгълњматлар табарга мљмкин. Ђгђр теге яки бу фигыль формасы заман тљшенчђсен сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ белдерђ икђн, ул абсолют заман мђгънђсенђ, ђ заман тљшенчђсен сљйлђмдђге икенче бер процессныћ њтђлњ вакытына мљнђсђбђттђ белдерђ икђн, мљнђсђбђтле заман мђгънђсенђ ия була.
А е р г ы ч м ђ г ъ н ђ с е н д ђ килгђн -ган формасына г р а м м а т и к
з а м а н тљшенчђсе дђ хас. Грамматик санау ноктасыннан чыгып караганда, атрибутив позициядђ (аергыч функциясендђ) кулланылган бу форма, џђрвакыт диярлек, њткђндђге эшне белдерђ: килгђн юл, ќыйган ќилђк, укыган китап. Аныћ бу мђгънђсе, ягъни предметны њткђндђ булган процесс буенча характерлавы, хђзерге яки килђчђк заман сыйфат фигыльлђр белђн параллель алганда бигрђк тђ ачык књренђ: килгђн юл — килђсе юл, ќыйган ќилђк — ќыясы ќилђк, ќыя торган ќилђк, укыган китап — укыйсы китап, укыячак китап.
Контекстта -ган формасыныћ нинди заманны белдерње исә књпчелек очракта икенче бер фигыльнећ (еш кына ул ќљмлђнећ хђбђре була) заманына карап билгелђнђ. Бу форма гадђттђ предметны (тљп фигыльнећ нинди заманда булуына карамастан) т љ п ф и г ы л ь г ђ кадђр булган, яки аныћ белђн б е р њ к в а к ы т т а б у л г а н процесс буенча характерлый:
1. Хђбђре њ т к ђ н з а м а н формалары белђн белдерелгђн ќљмлђлђрдђ:
а) сыйфат фигыль предметны х ђ б ђ р д ђ н а л д а тђмамланган процесс буенча яки аныћ нђтиќђсе буенча характерлый: Кайчан гына булып узган шул књћелле чакларны ул уфтанып сагынып куйды (Н.Фђттах). Љй ишегеннђн башына кара шђл бљркђнгђн, кулына ак тљенчек тоткан, бит урталары алсуланган Фатыйма кайтып керде (И.Гази);
ә) сыйфат фигыль предметны ќљмлђнећ х ђ б ђ р е б е л ђ н б е р њ к вакытта башкарылган процесс буенча характерларга мљмкин, ул вакытта да сыйфат фигыль њ т к ђ н з а м а н мђгънђсенђ ия була: Авыл морќаларыннан књтђрелгђн ак тљтеннђргђ карап тиз-тиз атлый башладылар (И.Гази). Књтђрелде књк йљзенђ сабан тургай, Ишетелде чырлап тњккђн моћлы зары (Дђрдмђнд).
2. Хђбђре х ђ з е р г е з а м а н хикђя фигыль белђн белдерелгђн ќљмлђлђрдђ:
б) Сыйфат фигыль предметны х ђ б ђ р д ђ н а л д а (ягъни сљйлђњ моментыннан алда) тђмамланган эш, хђл, хђрђкђт буенча, яки шул эшнећ нђтиќђсе буенча характерлый; ягъни њ т к ђ н з а м а н мђгънђсенђ ия була: ...кљтњдђн качып калган бер кђќђ читђнгђ ышкынып тора (И.Гази). Шахталарда йљреп таба алмаган байлыкны шушы алмагачлардан кљтђ ул (И.Гази). Каткан тућган агачларны хђзер кара: џђрберсе яшђрешеп, яфрак яра (Г.Тукай);
-ган формасы бу очракта гадђттђ предметка г о м у м ђ н х а с билгене белдерђ: Њзем сљйгђн илем љчен Кызганмыйм бљтен көчем (Н.Исђнбђт). Тел белмђгђн балалар белђн ђнигђ ќићел тњгеллеген мин сизеп йљрим (Ф.Хљсни). Телим ташлап кирђкмђгђн вак сњзлђрне... Сљям, ќаным, лђфызларына ашуын... (Г.Тукай);
в) Хђбђре хђзерге заман хикђя фигыль белђн бирелгђн очракта да сыйфат фигыль хђбђр белђн б е р њ к в а к ы т т а булган процессны белдерђ ала. Бу вакытта инде сыйфат фигыль предметны њткђндђге эш буенча тњгел, ђ
с љ й л ђ њ м о м е н т ы н д а башкарылган эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый, ягъни х ђ з е р г е з а м а н мђгънђсен белдерђ: Сабыр гына искђн урман ќиле Айлы юлга чђчђк сибђли (Туфан). Њзе турында сљйлђнгђн хикђяне Габдулла њзе дђ тыћлый... (Ђ.Фђйзи). Искђн ђкрен ќил белђн яфрак агачлар калтырый (Г.Тукай).
3. Хђбђре к и л ђ ч ђ к з а м а н фигыль формалары белђн, яки шулай ук килђчђк заман семантикасына ия булган боеру наклонениесендђге фигыль яки телђкне белдерњче ђйлђнмђлђр белђн бирелгђндђ, -ган формасы предметны гадђттђ хђбђр белдергђн процесстан алда булган эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый, димђк, алда китерелгђн очраклардан аермалы буларак, -ган формасы биредђ тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны белдерђ алмый. Тик бу очракта сыйфат фигыль белдергђн заман мђгънђсенећ сљйлђњ моментына мљнђсђбђте њзенчђлекле. Мђсђлђн, Килгђн кунакларны безгђ дђ алып барырсыз, дибез икђн, сљйлђњ моментында кунаклар инде килгђн булырга мљмкин (њткђн заман), шулай ук ђле килмђгђн булулары, аларныћ килђчђктђ килњлђре генђ књздђ тотылырга мљмкин (килђчђк заман).
а) -ган формасы с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а к а д ђ р булган процессны, ягъни, тљп фигыль килђчђк заманда булуга карамастан, сыйфат фигыль
њ т к ђ н заманны белдерђ. Максут ќитђр, бара торгач, юл кыскарыр, ђллђ кайда яткан хиссият кузгалыр (Г.Тукай). Яћадан ќир љлђшкђнче, аннан калган шул бер иманабызны шђт, тартып алмаслар (И.Гази).
ә) -ган формасы с љ й л ђ њ м о м е н т ы н н а н с о ћ, булачак процессны ягъни к и л ә ч ә к заманны белдерђ: Янып калсын гомерећ маяк булып, Њзећнђн соћ килгђн буынга. Ул џђйкђлгђ мђћге кљлеп торган Охрави бер авыз уярсыз (Џ.Такташ). Йљз елдан соћ Ул чак кешелђре Танышсалар безнећ эш белђн, Фикере йљртер зур џђм кечелђре Бик гаќђпкђ калган тљс белђн (Ш.Маннур).
Хђбђре фигыльдђн башка сњзлђр белђн белдерелгђн ќљмлђдђ, шулай ук атау ќљмлђлђрдђ -ган формасы гадђттђ предметны њткђндђге эш буенча характерлый: Галиулла дљньяныћ ђчесен-тљчесен ќитђрлек татыган кеше ул (И.Гази). Ник дисђћ, минекелђр бит алар, мин њстергђн балалар (Ф.Хљсни). И фђлђкнећ тљрле, тљрле зольменђ књнгђн књћел! (Г.Тукай).
Шул рђвешле -ган формасы аергыч функциясендђ м љ н ђ с ђ б ђ т л е з а м а н н ы белдерђ џђм контекстта башлыча тљп фигыльдђн алда булган, яки тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны атый.
Лђкин шул ук вакытта атрибутив позициядђ кулланылган -ган формасына књпчелек очракта нђтиќђлелек, сљйлђњ моментына кадђр њтђлгђнлек тљсмере хас. Бу -ган формасы белдергђн заман мђгънђсен сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ књзђтеп чыгудан да ачык књренђ:
а) тљп фигыль њткђн заманда булса, -ган формасы предметны тљп фигыльдђн а л д а булган процесс буенча характерлап, к њ п т ђ н њ т к ђ н
з а м а н м ђ г ъ н ђ с е н, ђ предметны тљп фигыль белђн б е р њ к вакытта булган процесс буенча характерлап, њ т к ђ н з а м а н мђгънђсен белдерђ;
ә) тљп фигыль хђзерге заманда булса, шул ук форма предметны тљп фигыльдђн а л д а булган процесс буенча характерлап, шулай ук ү т к ђ н
з а м а н мђгънђсен, ђ предметны тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процесс буенча характерлап, х ђ з е р ге з а м а н н ы белдерђ;
б) тљп фигыль килђчђк заманга караган булса, -ган формасы предметны бары тик тљп фигыльдђн а л д а булган процесс буенча гына характерлый ала џђм књпчелек очракта предметны шулай ук сљйлђњ моментыннан алда булган, ягъни њ т к ђ н д ђ г е эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый. Аерым очракларда -ган формасы белђн белдерелгђн, тљп фигыльдђн алда булган процессның к и л ђ ч ђ к заманга караган булуы да мљмкин.
И с е м ф и г ы л ь м ђ г ъ н ђ с е н д ђ килгђндђ дђ -ган кушымчалы сыйфат фигыль заман мђгънђсен саклый џђм шул ягы белђн ул заманга битараф булган -у, -њ кушымчалы исем фигыльдђн аерылып тора.
Бу очракта -ган формасыныћ заман тљшенчђсен белдерњдђ њзе ияргђн фигыль формасыннан (ќљмлђнећ хђбђре яки башка фигыль формасыннан) бђйлелеге тагын да кљчлерђк. Ул контекстта бары тик мљнђсђбђтле заманны гына белдерђ џђм ќљмлђнећ хђбђре белдергђн процесстан: а) а л д а булган, б) б е р њ к в а к ы т т а булган, в) хђбђрдђн с о ћ булачак эш, хђл, хђрђкђт исемен атап килђ:
а) Хатлар аша аћа ќиткергђннђр Бу књперне Айдар салганын (Р.Ђхмђтќанов). Тирђ-якта кемнећ дђ булса аны ќићгђне ишетелми (Г.Ибраџимов);
ә) Утырып тыћлыйм таћгы кош ќырларын, Карыйм моћсу кояш батканын (ќыр). Сугу машинасыныћ ќайлы ритм белђн эшлђп торганы ишетелђ (Ф.Хљсни).
б) Кљтеп тора сабый балалар. Аждаџаныћ башын љзгђнне (X.Туфан). Егет тђмам каушап тљн булганны кљтђ (Ш.Камал).
-ган формасыныћ ќљмлђдђ бу рђвешле хђбђрдђн алда булган, бер њк вакытта яисђ соћ булачак процессны белдереп килње књп кенђ љстђмђ шартларга да бђйле. Ќљмлђнећ хђбђре нинди заманны (њткђн, хђзерге, килђчђк) белдерњ белђн бергђ, бу очракта -ган формасыныћ нинди килеш кушымчасы белђн куллануыныћ да ђџђмияте бар.
У р ы н-в а к ы т килеше кушымчасы белђн кулланылган -ган формасы, мђсђлђн, џђрвакыт хђбђр беђн б е р њ к в а к ы т т а булган эшне, хђлне, хђрђкђтне белдерђ. Сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ караганда, тљп фигыль кайсы заманда булса, -ган формасы да шул ук заман мђгънђсендђ килђ: Нђкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай, дилђр, Ќырлаганда кљй љчен, «тавыклары ќырлай», дилђр (Г.Тукай). Тимербулат сумкасына хатны санап салганда, Бик еш кына књзе тљшђ бер конвертка џаман да (М.Ќђлил). Ђ шул ук форма ю н ђ л е ш к и л е ш е н д ђ џђрвакыт диярлек хђбђрдђн а л д а булган эш-хђлне белдерђ џђм ул эш-хђл књп вакытта икенче бер процессны китереп чыгаручы яки китереп чыгарачак сђбђп семантикасын ала: Солдаттан русча укый-яза белеп кайтканга, џђм кем булыптыр больницада хезмђт иткђнгђ, аны Сђхип морза дип тђ атыйлар (Ђ.Фђйзи). Дљньяга килгђнемђ мин њкендем... (М.Гафури).
Калган килешлђрдђ (башлыча, баш џђм тљшем килешлђрендђ) -ган формасы тљп фигыльдђн а л д а, яки аның белән б е р њ к вакытта булган, ђ кайвакыт тљп фигыльдђн с о ћ булачак процессларны белдерђ ала. Шунысы кызыклы, бу очракта -ган формасы ияргђн тљп фигыльнећ лексик мђгънђсе дђ мђгълњм дђрђќђдђ роль уйный. Мђсђлђн: И с к ђ а л у, х ђ т е р л ђ њ мђгънђсендђге фигыльгђ ияргђндђ, -ган формасы гадђттђ бу фигыль белдергђн процесстан а л д а булган эшне, хђлне, хђрђкђтне атый: Соћгарак, кайбер књћелсезлеклђрне ничек кыен њткђргђнебез искђ тљшкђч, аптырап калабыз... (Социалистик Татарстан). Саќидђ апайныћ њги ђбидђн яшереп кенђ юатканын вђ сљйгђнен... хђтеремдђ саклыйм (Г.Тукай). Мин хђзер дђ атка утырып Саснага барганымны... юлда барганда књз алдыма ђллђ нинди нурлар уйнаганын онытмаган шикелле булам (Г.Тукай).
Контекстта -ган формасы белђн аталган процессны књрњ, турыдан-туры аны т ы ћ л а у, и ш е т њ турында сњз барса, бу форма гадђттђ ќљмлђнећ хђбђре белђн бер њк вакытта булган процессны белдерђ. Бљтен взводта бары Василийда гына андый сђгать, келт-келт иткђне бљтен палаткага ишетелђ (Р.Тљхфђтуллин). Була шундый тыныч кљннђр, без блиндаж алдына чыгып утыра идек тђ... я кояш чыкканны, я кояш баеганны карап... тып-тын утыра идек (И.Гази). Ишек алдыннан ниндидер этнећ ялкау гына љргђне ишетелде (А.Расих).
-ган формасы њзенећ лексик мђгънђсе белђн к љ т е п т о р у н ы белдерњче фигыльлђргђ иярсђ, џђрвакыт хђбђрдђн соћ булачак процессны атый, ягъни килђчђк заман тљсмерен ала: Яз ќиткђнне кљтеп шулай тыныч кына яшђгђндђ, Галиулладан бик начар хат килеп тљште (И.Гази). Алар чатыр эченђ сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иделђр (Ш.Камал). Бу бит шигырьлђрем, алдан килеп, Мин кайтканны кљтеп торганнар (М.Кђрим).
Шул рђвешле, исем фигыль мђгънђсендђ килгђн -ган формасы, мљнђсђбђтле заманны гына белдергђнлектђн, сљйлђњ моментына карата тљрле заман яссылыгында ята торган процесс исемен атый.
1) Хђбђре њ т к ђ н з а м а н фигыльлђре белђн белдерелгђн ќљмлђлђрдђ бу форма сљйлђњ моментыннан э л е к булган эшне, хђлне, хђрђкђтне белдерђ: Бай каршында хезмђт итђ-итђ сизми калдым гомерем узганын (ќыр). Волость советына чакырып кђгазь килде, син кайтканны кљтеп бармый тордым (И.Гази).
2) Хђбђре х ђ з е р г е з а м а н формасы белђн бирелгђндђ, -ган формасы:
а) сљйлђњ моментыннан э л е к булган процесс исемен белдерђ: Карт њзенећ арттырыбрак ќибђргђнен њзе дђ сизђ... (Ф. Хљсни). Зур бђхетлђр сызганып эшкђ бирелгђннђн килђ... (Г.Тукай). Замананыћ аргамактай чапканын йљрђк тоя (Ђ.Ерикђй).
ә) сљйлђњ моментыннан с о ћ булачак процесс исемен белдерђ: Кљтеп тора сабый балалар Аждаџаныћ башын љзгђнне (Х.Туфан).
3) Хђбђр килђчђк заман фигыль формасы белђн бирелгђндђ:
а) сљйлђњ моментына к а д ђ р булган процесс исемен белдерђ: Гомер буе истђн ќибђрмђмен Башларымнан нилђр њткђнне ... (Ш.Мљдђррис).
ә) -ган формасы сљйлђњ моментыннан соћ булачак процесс исемен атый: Књрерсећ син боларныћ йљргђнен џђрдђм коридорда... (Г.Тукай).