Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
А е р г ы ч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыль фигыль нигезендђ белдерелгђн эшнећ с у б ъ е к т ы н ачыкласа, башкаручы зат сыйфатланмыш аша белдерелђ: килгђн кешелђр, кайткан кунак, яуган яћгыр.
Яшьли ирдђн калып, књп газаплар кичергђн ана џаман ирен кљтте (А.Расих);
Сыйфат фигыль нигездђ бирелгђн эшнећ о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, вакытын џ.б. ачыклап килгђндђ, башкаручы зат тљшенчђсе сыйфатланмышка ялганган тартым кушымчалары аша белдерелђ: ђйткђн сњзем, язган хатыћ, барган юлларыбыз џ.б.
Ќырлап торам, торган ќирем тар булса да, курыкмыйм сљйгђн халкым бу татар булса да (Г.Тукай). Болар пар ат белђн килгђн юлларыннан китеп бардылар (ђкият). Шулай итеп безнећ Гыйльменисабыз картайган кљнендђ тагын ялгыз калды (Ф.Хљсни).
Искђрмђ. Борынгы татар ђдђби телендђ, шулай ук XX йљз башы ђдђби телендђ башкаручы затка ишарђ итђ торган тартым кушымчаларыныћ турыдан-туры сыйфат фигыльгђ ялгану очраклары да бар: Атыгызга нђзым кыйлганым китап Хђтем кыйлдым аны мђн тљрки ясап... (Мљхђммђдьяр). Ќићеллђнђм, мђгьсумланам мин шул чакта, рђхмђт ђйтђм укыганым шул китапка (Г.Тукай). Књргђнећ миннђн яфаларны оныт. Ђйлђмђ яд, ул хафаларны оныт! (Дђрдмђнд).
Сыйфат фигыль субъектны ачыклап килгђндђ дђ, сыйфатланмышка тартым кушымчалары ялганырга мљмкин. Лђкин ул вакытта инде алар башкаручы затка ишарђлђмилђр, ђ њзлђренећ туры мђгънђлђрендђ кулланылалар, ягъни предметныћ кайсы затка караганлыгын белдерђлђр: Йљгереп, йљгереп туктаган, яулык болгап сыктаган Нђзкђй билем исђн бул! (Дђрдмђнд).
Сыйфат фигыль белдергђн процессныћ субъекты шулай ук баш килештђге (сирђгрђк иялек килешендђге) алмашлык йә исем белђн дђ белдерелђ ала: без яшђгђн авыл, ул биргђн кићђш, мин књргђн кеше џ.б.
Граниттай нык итеп койгансыћ мин торган йортныћ нигез ташын (Г.Зђйнашева). Без кабызган утлар сњнмђс алар... (ќыр). Бу очракта сыйфат фигыль эш башкаручы субъектны белдергђн сњз белђн берлектђ синтетик иярчен аергыч ќљмлђлђр тљзи [Зәкиев, 1963: 276-279].
И с е м ф и г ы л ь функциясендђ килгђндђ башкаручы зат мђгънђсе:
а) сыйфат фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары белђн белдерелђ: Тегермђн тавыннан тљшкђнећне малайлар књреп торганнар (И.Гази). Урынымнан ничек сикереп торганымны белмим (Г.Ибраџимов).
Тартым кушымчасы белђн белдерелгђн субъект баш яки иялек килешендђге алмашлыклар яки исемнђр белђн ачыкланырга мљмкин: Минем шунда куанганнарым биш минутлык тљш кебек кенђ ђле дђ булса хђтеремдђ (Г.Тукай). Килде, синећ кергђнећне кљтђ (И.Гази). Ќђйнећ њткђне сизелми дђ калды (И.Гази). Иртђнге тынлыкны бозып, џавада самолетлар очканы ишетелђ (Р.Тљхфђтуллин).
Искђрмә. Субъектка ишарђлђњче тартым кушымчалары шулай ук исемлђшкђн сыйфат фигыльгђ дђ ялганырга мљмкин: Ашаганыбыз ап-ак калач та дљге боткасы... (Ђ.Еники).
ә) эш башкаручы субъект тартым кушымчасыннан башка, аналитик юл белђн бирелђ: Син кайтканны кљтеп бармый тордым (И.Гази). Алар, чатыр эченђ сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иделђр (Ш.Камал). Субъектка ишарђлђњче алмашлыклар бу очракта иялек килешендђ дђ килергђ мљмкин: Ђсма минем караганны књрде, мића ялт итеп карап алды (Г.Ибраџимов). Еллар њтђр, хђтерлђ син безнећ килђчђккђ ничек барганны (Х.Туфан).
Аерым очракларда исем фигыль мђгънђсендђ кулланылган -ган формасы башкаручысы билгесез, яки башкаручы субъекттан аерылган эш-хђллђрне дђ белдерђ ала. Бу очракта ул грамматик яктан њзенећ функциональ рђтенђ, ягъни -у/-њ кушымчалы исем фигыльгђ аеруча якын тора: Азмы какканны вђ сукканны књтђрдем мин ятим (Г.Тукай). Кљтеп тора сабый балалар Аждаџаныћ башын љзгђнне (Х.Туфан).
§ 106. Сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр џђм икенчел формалар. -ган кушымчалы њткђн заман сыйфат фигыль гомумђн телдђ бик киң кулланыла. Алда саналган мђгънђлђреннђн тыш ул џђртљрле ђйлђнмђлђр, икенчел формалар ясауда катнаша.
-ган бар, -ган юк ђйлђнмђлђре, -ган кушымчалы фигыль бар, юк модаль сњзлђре белђн килеп, эш башкаручыныћ књз алдында њтђлгђн (яки њтђлмђгђн) эшне белдерђ, џђм грамматик мђгънђсе белђн ул књптђн њткђн заман хикђя фигыльгђ якын тора [Тумашева, 1986: 73-77]: Кыя таулар књкрђгенђ менгђнем бар, Кузгалаклы болыннарда йљргђнем бар (Г.Афзал). Дилђ белђн бу урманнарда йљргђне бар аныћ (А.Гыйлђќев). Менђ атнага якын инде аларныћ очрашканнары юк иде (Ф.Хљсни).
Бу ђйлђнмђ составындагы -ган формасы џђрвакыт исем фигыль мђгънђсендђ кулланыла, ягъни њткђндђ булган процесс исемен атый, ђ бар сњзе белђн килеп ул исеме аталган процессныћ булуын, юк сњзе белђн килгђндђ — булмавын констатацияли: алганым бар — ягъни, њткђндђ теге яки бу ђйберне алу факты (минем тарафтан) булды — алдым.1
-г а н л ы к ф о р м а с ы. Тюркологик ђдђбиятта сыйфат фигыльлђргђ ялганып килгђн -лык/-лек кушымчасыныћ фигыль сњз тљркеме эчендђ форма ясау хезмђтен њтђве књрсђтелђ. Мђсђлђн, каракалпак телендђге -ар (-мас) лык, -а туганлык, -ганлык формаларын Н.А.Баскаков икенчел исем фигыльлђр (вторичные имена действия) дип атый [Баскаков, 1952: 422].
Татар телендђ -лык кушымчасы гадђттђ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылган -ган формасына ялганып килђ, шућа књрђ ул бу формага љр-яћа лексик, яки грамматик мђгънђ љстђми, ђ бђлки -ган формасына хас процессны атау, процесс исемен белдерњ мђгънђсен кљчђйтђ, аны законлаштыра.
Татар телендђ -ган-лык формасы иялек џђм урын-вакыт килешеннђн тыш, барлык килешлђрдђ диярлек очрый.
а) б а ш к и л е ш т ђ: Бу иптђшнећ шатлыгы зур булганлыгы да, мђсьђлђне њз башында йљрткђнлеге, уйлаганлыгы, теге яктан да, бу яктан да њлчђп караганлыгы... књренеп тора иде (Ф.Хљсни). Иптђшлђрдђ ялыкканлык сизелђ башлады (Г.Ибраџимов).
ә) ю н ђ л е ш к и л е ш е н д ђ: Ул њзенећ улы Ђхмђтне миссионер дип белеп шул кадђр кайгырган џђм елаганлыгына гаќђплђнергђ дђ гаќђплђнмђскђ дђ белмђде (Ф.Ђмирхан). Књк китабыныћ сине белгђнлегенђ шак катып, ул хђзер алган «Сабах»тан бер Кђлђмулла сатып... (Г.Тукай).
б) тљ ш е м к и л е ш е н д ђ: Ут янына бњрелђр дђ килђлмђслђр, Безнећ анда кунганлыкны белђлмђслђр (Г.Тукай). Карт њзенећ арттырыбрак ќибђргђнен њзе дђ сизђ, мин аныћ сизгђнлеген књзлђреннђн књреп торам (Ф.Хљсни).
в) ч ы г ы ш к и л е ш е н д ђ: џђр олуглар эшлђгђнлектђн олуглыклар таба (Г.Тукай).
Шул рђвешле, -ганлык формасы процесс исемен белдереп исем фигыль буларак кулланыла. Бу ќђџђттђн књп яклары белђн -ганлык формасы процесс исемен атап килњче -ган формасына охшаш, џђм аерым очракларда ќљмлђдђ форманыћ кулланылуы ирекле булырга мљмкин. Лђкин аларныћ кулланылышында њзлђренђ генђ хас њзенчђлеклђр дђ бар. -ганлык формасы, мђсђлђн, процессныћ њтђлгђн булуына, нђтиќђлелегенђ басым ясарга кирђк булганда аеруча ућышлы яћгырый: Барысыныћ да мђсьђлђне њз башында йљрткђнлеге, уйлаганлыгы, теге яктан да, бу яктан да њлчђп караганлыгы... књренеп тора (Ф.Хљсни). -ган формасын њз чиратында џђрвакыт -ганлык белђн алмаштырып буллмый.
Шулай ук -лык кушымчасыныћ аерым очракларда, -ган формасына ялганып, сњз ясау хезмђтен њтђвен билгелђп њтђргђ кирђк. Оешканлык (организованность), љлгергђнлек (зрелость), бирелгђнлек (преданность), ућганлык џ.б.
Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
§ 107. –ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
а) –р кушымчасы сузыкка тәмасланган фигыльләргә ялгана: сөйлә-р (сүз), эшлә-р (эш).
Тартык авазга тђмамланган сњзлђрдђ:
ә) ярымтар сузыклар белђн килђ торган -ыр/-ер кушымчасы ялгана: кил-ер (кљн), кайт-ыр (вакыт), йљр-ер (чак);
б) кић сузыклар белђн килгђн -ар/-ђр кушымчасы ялгана: њс-ђр (гљллђр), там-ар (тамчылар тамар чаклар).
Искђрмђ. 1. Бу очракта фигыль нигезенђ кайсы кушымчаныћ (тар сузыклар белђн яки кић сузыклар белђн) ялгануын кагыйдђ белђн беркетњ шактый авыр. Ђгђр фигыль р авазына яки л авазына бетсђ, аћа кушымчаныћ кић варианты ялганмый диярлек, мђсђлђн: бар-ыр ќир, ал-ыр акча. Калган очракта практик кулланылышта тар џђм кић кушымчаларныћ икесе дђ ялганырга мљмкин, мђсђлђн, ту-ар (ту-ыр) таћ, ис-ђр (исер) ќил. Ђдђби нормага кић кушымча ялгау туры килђ тљшђ.
2. у, у, и авазларына тђмамланган фигыль нигезлђренђ кагыйдђ буларак -ар/-ер кушымчалары ялгана: ту-ар кљн, кий-ђр (кияр) књлмђк. Бу књренеш исђ тарихи рђвештђ мондый сњзлђрнећ ахырында тартык (ярымсузык) w џђм й авазлары булу белђн аћлатыла: туг > туw > ту; киг > кий > ки.
-ыр/ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ юклыгы -ма-с/-мђ-с кушымчалары белђн ясала: сулмас (гљл), шићмђс (чђчђк), талмас (белђк).
Халык ќырлары халык књћеленећ џич тђ тутыкмас вђ књгђрмђс саф вђ рђушан кљзгеседер (Г.Тукай). Тормыш књз иярмђс тизлек белђн алга бара (Социалистик Татарстан).
Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ бу формасы аергыч функциясендђ килгђндђ њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора:
а) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы: Такташ, синећ њпкђћ искђ тљште. Итмђгђннђр нарком беразга... Син шигырьдђ нарком булыр кеше. Тирђн синећ ерган буразнаћ (С.Хђким). Сагынмас кешелђр булмас, сагынам, сабыр итђм (ќыр);
ә) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы: Сљйлђр сњзен оныткандай, беравык ул тынып торды (Н.Фђттах). Сића ђйтер сњзем бар... (Ш.Галиев);
б) сыйфатланмыш тамырдагы процессны у р ы н ягыннан характерлый: Тирђн сахра минем барыр юллар (Џ.Такташ). Ашкынамын мин ђбђт бетмђс урынга, мђћгегђ (Г.Тукай). Кайтыр юлга юнђлделђр хђзер (ђкият);
в) вакыт ягыннан характерлый: Саубуллашыр, китђр минут ќитте, Ђ килми лђ, килми китђсе (Х.Туфан). Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте (И.Гази).
Болардан тыш, -ыр/-ер формасы чама, исђп кебек сњзлђр белђн џђм алдыннан сњзе белђн шактый еш очрый: Кунакныћ да кузгалыр исђбе књренми (Ф.Хљсни). Ќавапны озак кљтеп торыр чамабыз юк безнећ дигђн кебек, текђлеп карап тора башлады (Ф.Хљсни). Син килер алдыннан безнећ позициялђр љстенђ биш снаряд тљште (И. Гази). Ђмма татар телендђ бу очраклар -р формасыныћ исем фигыль мђгънђсе буларак карала ала, чљнки бу позициядә -ыр/-ер формасы еш кына -у/-у кушымчалы фигыль белђн алыштырыла: кузгалыр исђбе — кузгалу исђбе, килер алдыннан — килњ алдыннан џ.б.
-р формасы хђл сњзен ачыклаганда књпчелек очракта юк сњзе белђн килђ: Хђзер шундый вакыт, ќитђкчесез бер адым атлар хђл юк (И.Гази). Бер яртын тоз сатып алыр хђл юк (И.Гази). Булмаганны бар дип ђйтер хђлем юк (Ф.Хљсни). Бу очракта хђл сњзе сыйфатланмыш буларак њзенећ мљстђкыйльлеген югалткан џђм -ыр хђл юк тезмђсе модаль мђгънђ белдерђ торган сыйфат фигыльле ђйлђнмђ буларак карала ала (ул мљмкин тњгеллек модальлеген катгыйлык белђн белдерђ).
Шул рђвешле, њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора алуы ягыннан -ыр/-ер формасы -ган формасына нигездђ охшаш. Њзенчђлекле момент: ђгђр -ган формасы књпчелек очракта тамырдагы процессныћ объектын яки субъектын ачыклап килсђ, -ыр/-ер формасыныћ тамырдагы процессныћ урынын яки вакытын белдерњче сњзлђрне ачыклау мљмкинлеге књбрђк.
§ 108. ыр, -ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заман белдерњ њзенчђлеклђре. Мђгълњм булганча, тљрки теллђрдђге -ыр/-ер, -ар/-ђр формасы тарихи рђвештђ хђзерге-килђчђк заман мђгънђсен белдергђн. Мђсђлђн, татар халык мђкальлђрендђ бу сыйфат фигыль бик еш хђзерге-килђчђк заман тљсмере белђн кулланыла: Сљртенмђс тояк булмас, ялгышмас тел булмас (мђкаль). Аныћ бу њзенчђлеге љлешчђ хђзерге ђдђби телдђ дђ чагыла.
Аергыч функциясендђ -р (-мас/-мђс) формасы предметны:
а) хђзерге-килђчђк заман тљсмерен белдергән процесс буенча характерлый: Ђйлђнмђле тормыш чылбырында Алмашынмас боќра бармы соћ? (К.Булатова). Без менђ чыктык янар таулар булып... (Џ.Такташ). Кыз кеше, кеше арасына кияр књлмђге юк (Ф.Хљсни);
ә) сљйлђњ моментында башкарылган процесс буенча характерлый, ягъни хђзерге заманны белдерђ: Кем аны, кояш микђн, Алтынлы нуры белђн Књћелгђ язып куйды књренмђс кулы белђн (X.Туфан). Кырыкта да ђле тальяныћныћ Сандугачтай сайрар чаклары («Совет ђдђбияты»).
Бу очракта –ыр/-ер формасын еш кына -а торган формасы белђн алыштырырга мљмкин. Сайрар ќир — сайрый торган ќир, књренмђс кул — књренми торган кул, сайрар чак — сайрый торган чак;
б) килђчђктђ булачак эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый: Њткђн кљннђр алар ярылып ята, Килер кљннђр генђ сер тулы (М.Шабаев). Њткђннђрдђ тњгел, туар кљндђ Ишетелсен иде тавышым (Р.Ђхмђтќанов). Бу кљннђрнећ барлык истђлеген алып кит син килер кљнећђ (X.Туфан).
Искђрмђ. –ыр/ер формасыныћ бу рђвешле килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы татар ђдђби теле љчен чагыштырмача яћа књренеш, џђм бу књренешнећ активлашуына хђзерге телдђ аныћ хђбђр функциясендђ дђ нигездђ килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы тђэсир иткђн булырга мљмкин.
в) аерым очракларда ыр/-ер формасы заман тљшенчђсен тулысынча диярлек югалтып, затка яки предметка гомумђн хас билгене белдерђ башлый џђм сыйфатларга якыная, яки тулысынча сыйфат сњз тљркеменђ књчђ: кайнар хислђр, янар чђчђк, янар тау. Њлмђс ќыр, сњрелмђс дђрт, сулмас гөл, сњнмђс нур џ.б.
Контекстта исђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заманы књбрђк тљп фигыльгђ бђйле була, ягъни ул, -ган формасы шикелле њк, мљнђсђбђтле заманны белдерђ: Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте (И.Гази). Аккошныћ китђр сђгате, яшьлекнећ соћы ќитђр (X.Туфан).
§ 109. –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
С у б ъ е к т мәгънәсе:
а) сыйфатланмыш янындагы тартым кушымчасы аркылы белдерелђ: Ђйтер сњзем ђйтђ алмадым Књћеллђрем тулганга (ќыр). Бљтен љмет синдђ, Малик туган, бњтђн сорар кешебез юк (И.Гази). Тњзђр хђлем калмады... (Г.Ахунов).
ә) еш кына тартым кушымчасы белђн белдерелгђн субъектны ачыклап иялек килешендђге исем яки алмашлык килергђ мљмкин: Аџ, минем сайрар ќирем урман иде... (Г.Тукай). Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте (И.Гази).
б) тартым кушымчасыннан башка, процессныћ субъекты баш килештђге исем яки алмашлык белђн белдерелђ: Безнекелђр ђйлђнеп кайтыр вакыт ќитте (Ф.Хљсни). Мђктђптђ укулар башланыр кљн ќитђ (Ф.Хљсни). Болыннарда гљллђр њсђр кљннђр килђ... (З.Маннур).
в) эш башкаручы субъект контексттан аћлашыла: Кайтыр юлга юнђлделђр (ђкият);
г) –ыр/-ер формасы еш кына субъекттан аерылган эш-хђлне белдереп килђ: Чыкчы тышка, нинди џђйбђт, нинди шђп уйнар заман! (Г.Тукай).
§ 110. -р кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылуы. Барлык сыйфат фигыль формалары кебек њк, ыр/-ер формасына да контекстта исемлђшњ хас. Ђмма хђзерге телдђ аныћ барлык џђм юклык формаларында исемлђшње нигездђ мђкаль-ђйтемнђрдђ генђ очрый: Тыяры юк туйга киткђн (мђкаль). Коралы њтмђснећ эше бетмђс (мђкаль). Алты яшђр юлдан кайтса, алтмыш яшђр књрешђ килер (мђкаль).
И с е м ф и г ы л ь мђгънђсендђ исђ бу сыйфат фигыль формасы барлык килеш формаларында диярлек кулланыла:
а) б а ш килештђ: Аларныћ кайчан кайтыры билгеле булмаса да, чамалап, џич югы чђйне яћадан кайнатып ќибђрергђ мљмкин булган булыр иде (Н.Фђттах);
ә) ю н ђ л е ш килешендђ: Кайтырына ак чђчђклђр љзгђн таћда Ил књгенђ карап ауды батыр егет (Р.Ђхмђтќанов). Менђ бусы салып ятырыгызга, диде ул, тљргђктђн љч мендђр... чыгарып (Ф.Хљсни);
б) т љ ш е м килешендђ: Карт каушады, уеннан уймак чыгарын сизенде булса кирђк (Г.Ибраџимов). Ярым кем булырын белмим, Мин ђле ялгыз йљрим (Ш.Галиев);
в) ч ы г ы ш килешендђ: Њлђреннђн берничђ кљн элек телдђн калды, мескен (И.Гази). Тљшендђ юл љчен чђчкђен тарасын. Гарипнећ кайтырыннан фал карасын (Дђрдмђнд);
Искђрмђ. 1. Исем фигыль мђгънђсендђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль хђзерге телдђ иялек џђм урын-вакыт килешлђрендђ очрамый диярлек. Ђмма борынгы төрки телдђ џђм иске татар ђдђби телендђ бу форма урын-вакыт килешендђ дђ шактый актив кулланылган. Мђсђлђн: Бу угыл ул инђкне илтђрдђ... (Мђхмњд бине Гали, «Нђџќел-фђрадис»). Сата алмаен янђ эвгђ килерендђ берђњ балык сата ултырыр юлында (Мљхђммђдьяр).
2. Бу сыйфат фигыльнећ кайбер килеш формалары, мђгълњм булганча, морфологик изоляция кичергђн. Мђсђлђн: инфинитив кушымчасы -ырга/-ергђ, -арга/-ђргђ, -рга/-ргђ сыйфат фигыльнећ юнђлеш килеше формасыннан барлыкка килгђн; -мас-тан формасы (-р кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыльнећ юклыгы) чыгыш килеш формасында хђл фигыльлђргђ якынайган: Мансур књзлђрен алмастан шђџђр љстен књзђтеп барды (А.Расих). Тљн буена туктамастан Тышта ап-ак кар ява (Н.Думави).
§ 111. -р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат фигыльнећ икенчел формалары ясала.
Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгълњм булганча, хђзерге тел белемендђ сњз ясагычларга кертелђ, ђмма сыйфат фигыль формаларына ялганып килгђндђ алар џђрвакыт яћа сњз, яћа лексик берђмлек ясамыйлар, форма ясагычлар сыйфатында сыйфат фигыльлђрнећ икенчел формаларын барлыкка китерђлђр.
-рлык (-маслык) кушымчалы форма књбрђк аергыч функциясендђ (атрибутив мђгънђдђ) кулланыла џђм предметныћ эш-хђл буенча билгесен белдерђ: Бакчадагы радио соћгы хђбђрлђр бирергђ тотына. Књћелгђ ятарлык бер генђ ќылы хђбђр дђ юк (И.Гази). Айлы төндђ бђсле урман юлы, Бер карасаћ, хђйран калырлык (Г.Афзал). Тышта књз ачмаслык буран (сљйлђм теле).
-рдай (-мастай) формалары да еш кына аергыч фунциясендђ килђ: Яндыр- ырдай, кљйдерердђй кљлњ кљче (Г. Афзал). Таш тауларны эретердђй шђфкать нуры Балкый тљпсез књзлђренећ карашында (Џ.Такташ). Бу бик авыр мђсьђлђ иде. бу џич тђ хђл итеп булмастай мђсьђлђ иде (Н.Фђттах).
Татар телендђ -рдай, -мастай формасы еш кына процессны ачыклап рђвеш сњз тљркеменђ якын мђгънђдђ кулланыла. Нђкъ шућа књрђ дђ татар тел белемендђ -дай/-дђй кушымчасы, нинди сњз тљркеменђ ялганып килњенђ карамастан, рђвеш ясагыч кушымча дип таныла [Тумашева, 1964: 243; Современный..., 1969: 302]: Тђзкирђ бер елмайды, бер бозылды, елардай булды (Н.Фђттах). Књрердђй генђ булмадым (сљйлђм телендђ).
§ 112. -асы/-ђсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль. -асы кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыль њзенећ књп яклары белђн алда тикшерелгђн -ган, -р формаларына охшаш. Ул шулай ук књп тљрле функциялђрдђ кулланыла:
а) аергыч функциясендђ килђ џђм предметны килђчђктђ булачак, эшлђнергђ тиешле эш буенча ачыклый: Књзлђрем алмый карыймын кайтасы юлларыћа (ќыр).
Њзе ачыклаган сњз тљшеп калганда, вакытлыча исемлђшђ: Буласы, булган, буявы сећгђн (мђкаль). Аласыћны ал да чыгып кит (Т.Гыйззђт);
ә) -асы формасы, башка сыйфат фигыльлђр кебек њк, исем фигыль мђгънђсендђ кулланыла: Апрель ќиле май килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал);
б) -асы формалы фигыль хђбђр функциясендђ килђ: Арышка тљшђсе бу айда (Г.Афзал).
Мђгълњм булганча, татар телендђ -ган, -р (-ачак) кушымчалы сыйфат фигыльлђр нигезендђ затланышлы формалар - хикђя фигыль заманнары ясалган, -асы формасы затланышлы фигыль буларак кулланылмый, ђмма аныћ бернинди кушымча алмаган хђлдђ хђбђр функциясендђ кулланылуы њзенчђлекле књренеш булып тора: Нђрсђгђ ул кадђр янып-кљеп йљрергђ, барыбер «Туры юл» колхозы белђн кушыласы ич, дип мыгырдап алды ул (Ф.Хљсни).
-асы формасы аергыч функциясендђ килеп, предметны килђчђктђ булачак, булырга тиешле эш-хђл буенча характерлый. Бу очракта ул, -ган, -р формалары кебек, тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын (б), урынын (в), вакытын (г) ачыклап килђ.
а) Њлђсе књбђлђк ут књзенђ керер (мђкаль). Син, анасы, балаларны яхшы кара, алар килђчђктђ яшисе кешелђр (Г.Ђпсђлђмов);
ә) Майга чаклы бетерђсе эшлђр бар монда (Ф.Хљсни). Бу — чишелмђгђн, уйлыйсы мђсьђлђ (Л.Ихсанова);
б) Алмагачлар чђчђк атсын йљрисе юлыгызга (ќыр). Фатыйманыћ битлђре кабынып китте, йљгереп барып, Якуб утырасы ќиргђ мендђр салды (И.Гази);
в) Гљлшђџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсезлек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).
-асы формасы аергыч функциясендђ килгђндђ гадђттђ сљйлђњ моментыннан с о ћ булачак эш-хђлне, ягъни тиешлек модаль мђгънђ тљсмере катыш абсолют к и л ђ ч ђ к з а м а н н ы белдерђ. Минем халкымныћ књћелендђ дђ ђле ќырга салынасы, повесть, романнарга књчђсе изге хислђре ята (С.Хђким). Яшел келђмнђр ќђегез Без килђсе сукмакка (ќыр). Бетерђсе эшем бар,— диде (Ф.Хљсни).
Ђмма тљп фигыль дђ, сыйфат фигыль дђ бер њк процессны белдергђн ќљмлђлђрдђ -асы формасы абсолют заманны тњгел, мљнђсђбђтле заманны белдерђ, ягъни бу форма белдергђн заман мђгънђсе тљп фигыльгђ бђйле була. Сљйлђшђсе кешелђр белђн сљйлђштем (сљйлђшђм, сљйлђшермен). Урыласы иген урылып бетте (урылып бетђ, урылып бетђчђк).
Сљйлисе кешелђр сљйлђп бетергђч, берничђ сњз ђйтмђкче булып, Якуб књтђрелде (И.Гази).
-асы кушымчалы сыйфат фигыль аергыч функциясендђ килгђндђ књпчелек очракта субъектка бђйле процессны белдерђ:
а) субъект сыйфатланмыш аша бирелђ: Разведкага барасы солдат каядыр китеп югалды (И.Гази);
ә) сыйфат фигыль тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ субъект сыйфатланмышка ялганган тартым кушымчасы аркылы белдерелђ: Књзлђрем алмый карыймын кайтасы юлларыћа (ќыр). Ђ бирђсе бњлђгећ булса,... Шау-шусыз гына менгезеп бир (Ф.Хљсни);
б) субъект аналитик юл белђн белдерелђ: Яшел келђмнђр ќђегез без килђсе сукмакка (ќыр). Фатыйма... Якуб утырасы ќиргђ мендђр китереп салды (И.Гази);
в) аерым очракларда -асы формасы субъекттан аерылган процессны белдерђ, яки субъект контекстан аћлашыла: Ул љч атлыйсы ќирне бер атлап, базардан чыгып бара иде (Ф.Хљсни). Гљлшаџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсезлек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).
Аергыч функциясендђ килгђндђ -асы кушымчалы сыйфат фигыль юклыкта кулланылмый дияргђ мљмкин, џђрхђлдђ, аныћ юклыгы фигыльлђрдђгечђ -ма, -мђ кушымчасы белђн белдерелми, сирђк очракларда гына исемнђрдђгечђ тњгел сњзе ярдђмендђ белдерелђ ала: Мин сезгђ сыћар шырпы да бирђсе кеше тњгел (И.Гази). Шушы актыгы булсын. Моннан ары аяк та атлыйсы кеше тњгел ул (И.Гази).