Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
Исемне фигыльгђ иярткђндђ юнђлеш килеше:
1) эшнећ билгеле бер у р ы н г а ю н ђ л њ е н белдерђ; џђм бу очракта исем ияргђн фигыль семантик яктан књбрђк х ђ р ђ к ђ т фигыле була: љйгђ кайту, фатирга књчњ, базарга бару џ.б.
Бђдертдин сандыгын књтђреп љйгђ ашыкты (Ђ.Еники). Якуб басу капкасыннан чыкты да, сары арыш камылы љстеннђн барып, ђрем њскђн сукмакка килеп керде (И.Гази). Киек казлар китеп бара Мин књрмђгђн иллђргђ (Х.Туфан).
2) эш яки тљрле халђтне белдергђн фигыльлђр белђн килгђндђ у р ы н мљнђсђбђтен белдерђ: арбага утыру, диванга яту, дђфтђргђ язу џ.б.
Чалт аяз кљнне шартлап киткђн яшен кебек, бу сњзлђр Мирвђлине лып иттереп урындыкка утырттылар (А.Гыйлђќев). Бњген тљнлђ болынга бик мул булып чык тљшкђн икђн, ђле дђ кибеп беткђне юк (Ђ.Еники);
3) эшнећ билгеле бер в а к ы т к а ю н ђ л њ е н белдерђ. Бу очракта исем књбрђк семантик яктан ел фасылларын яки тђњлек вакытларын белдерђ: язга кайту, кичкђ билгелђњ, тљнгђ калу џ.б.
Ел килешлђре быел шулай ару торса, тагын кљзгђ ике машина кайтартабыз, – ди председатель (А.Гыйлђќев). Операция тљшкђ тђмамланыр дип љмет итђбез (Г.Ђпсђлђмов). Ќђйгђ чыккач, ат ашатырга барганда, икмђк сыныгы белђн янђшђ куенымда берђр китапчык та була иде (Г.Бђширов). Кышка бу матурлыкныћ эзе дђ калмаячак (Г.Бђширов).
Мондый очракларда юнђлеш килеше мђгънђсе еш кына кадђр, чаклы, хђтле, таба, кебек бђйлеклђр белђн тљгђллђндерелђ:
Бђйрђм тантанасы тљнгђ кадђр сузылды (Г.Бђширов). Шул хђлдђн соћ иртђнгђ кадђр беребез дђ йоклый алмадык (Г.Бђширов). Таћга таба яћгыр да туктады (Г.Ђпсђлђмов).
Вакытны белдергђндђ юнђлеш килешендђге исем еш кына саннар белђн ачыкланып килђ: бер айга китте, биш минутка тђнђфес џ.б.
Арыш урагы нђкъ унике кљнгђ тоткарланган иде (М.Мђџдиев). Лђкин кљн бирешми, берничђ тђњлектђн соћ кљн бер минутка озая, аннары ике, љч минутка џђм сђгатьлђргђ озая башлый (Г.Ђпсђлђмов);
4) юнђлеш килешендђге исем кыек объект мљнђсђбђтен белдерђ. Бу очракта эш – хђл билгеле бер з а т к а (а) яки п р е д м е т к а яки к њ р е н е ш к ђ юнђлгђн була (б):
а) Гади бер медсестрага љйлђнмђсђ, Юматшага дипломлы кызлар беткђнмени дип ђйтњчелђр књп булды (Г.Бђширов). Ахияр аћлады: ђйбђт, тђртипле, эшчђн хатынга буйсыну бик рђхђт икђн (М.Мђџдиев);
б) Мансур бу котырган стихиягђ шактый озак карап торды (Г.Ђпсђлђмов). Ђкрен генђ пђрдђ тљште. Соћгы аккорд, авыр хђтфђ пђрдђгђ тљренеп, моћ гына тынды (Г.Ђпсђлђмов). Мин ахыры дићгезгђ гашыйк булганмындыр (Г.Ибраџимов);
5) исемнећ нинди семантик тљркемчђгђ керњенђ бђйле рђвештђ, юнђлеш килеше белдергђн кыек объект тљшенчђсе контекстта с ђ б ђ п, м а к с а т џ.б. мђгънђлђрне ала; э ш н е ћ м а к с а т ы н белдерђ: ќилђккђ бару, суга бару, эшкђ китњ џ.б.
Кече басу астына балыкка тљшкђн чаклары хђтерендђ яћарып алды (Р.Мљхђммђдиев). Кићђшмђгђ яки утырышка дисећ дђ, чыгасыћ да китђсећ (Р.Мљхђммђдиев);
с ђ б ђ п м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдерђ: Алар бу сњзгђ куанышып, кљлеп ќибђрделђр (Ф.Хљсни).
Ќљмлђдђ х ђ б ђ р функциясендђ килђ. Бу очракта юнђлеш килешендђге исем аерым сњзгђ тњгел, тулы ќљмлђгђ карый: Моныћ кебек авыр, тын, хђрђкђтсез џава яћгырга, яки давылга (Ђ.Еники). Юл мђктђпкђ, кырга, болыннарга, Анда якты юллар ачылган... (С.Хђким);
6) юнђлеш килешендђге исем тотрыклы с њ з т е з м ђ л ђ р (а) џђм т е з м ђ ф и г ы л ь л ђ р ясауда актив катнаша (б):
а) књзгђ бђрелњ, уйга чуму, йокыга талу, коткыга бирелњ, уракка тљшњ, ућышка ирешњ, фикергђ кушылу џ.б.;
ә) искђ тљшњ, сњзгђ килњ, башка чыгу, ќиренђ ќиткерњ џ.б.
Юнђлеш килеше исемне фигыльдђн башка сњз тљркемнђренђ (сыйфатка, рђвешкђ, модаль сњзлђргђ) ияртђ: ќанга якын, сњзгђ бай, књлмђккђ яхшы, укучыларга кирђк, эшкђ оста џ.б.
Эшкђ оста, сњзгђ кыска Безнећ авыл кызлары (ќыр).
III. Исем юнђлеш килеше формасында рђвеш сњз тљркеменђ дђ књчђргђ мљмкин (конверсия): иртђгђ, кљчкђ, гомергђ, мђћгегђ џ.б.
Белђм, матур ялган бар – Тик бу сагыш гомергђ... (Ф.Сафин).
§ 32. Тљшем килеше. Тљшем килеше -ны/-не кушымчасы белђн ясала џђм џђрчак исемне фигыльгђ ияртђ, ул саф адвербиаль килеш: китапны уку, докладны хђзерлђњ, имтиханны тапшыру, шатлыкны бњлешњ џ.б. Тљшем килешенећ тљп грамматик мђгънђсе – т у р ы о б ъ е к т м љ н ђ с ђ б ђ т е н б и л г е л е л е к т љ с м е р е белђн белдерњ.
Сљйлђм эчендђ, контекстта бу килешнећ гомуми мђгънђсе тљрлерђк тљсмерлђрдђ килергђ мљмкин:
а) эш турыдан-туры аћа ю н ђ л г ђ н о б ъ е к т н ы белдерђ: мђкалђне язу, шигырьне бастыру, докладны уку, имтиханны бирњ, конференцияне оештыру џ.б.
Докладны хђзерлђњ аныћ љчен ќићел эшлђрдђн тњгел иде (К.Тинчурин). Бу шигырьлђрне басарга хђзерлђгђн вакытта, Муса Ќђлил Волхов фронтында дошманнарга каршы сугышып йљри (Р.Мостафин). Ќыелышны озакка сузмаска булдылар (А.Гыйлђќев);
б) эшнећ туры объекты у р ы н мђгънђсендђге сњз белђн бирелђ: санаторийны эзлђњ, дачаны карап чыгу џ.б.
Йокысыннан уянгач ул ике катлы дачаны ќентеклђп карап чыкты (Р.Мљхђммђдиев). Мондый очракларда тљшем килешендђге исем урын мљнђсђбђтен белдерњгђ якыная. Мђсђлђн: Таћнан торып, яланны, болынны буйлап чык (К.Тинчурин). Ул... авылны чыгып, ...ындыр артлары белђн китте (И.Гази);
в) вакытны белдергђн сњзлђр белђн килгђндђ, тљшем килеше в а к ы т семантикасын ала. Мђсђлђн: Без бишенче елны бер кљнне уяндык таћ белђн (Г.Тукай). Ул тљнне Фидаильнећ књзлђренђ йокы кермђде (Т.Галиуллин).
Алда билгелђп њтелгђнчђ, туры объект мљнђсђбђте баш килеш белђн дђ белдерелђ, ђмма ул очракта эшнећ туры объекты гомуми планда гына билгелђнђ – китап уку, доклад язу, кино карау џ.б. Ягъни туры объект мљнђсђбђте бу очракта б и л г е с е з л нђлђрне ала:ыкланып та ек тљсмерен ала, џђм исем њзе ачыклаган фигыль белђн џђрвакыт янђшђ килђ. Тљшем килеше исђ югарыдагы мисаллардан књренгђнчђ, џђрчак б и л г е л е о б ъ е к т к а књрсђтђ, џђм њзе бђйлђнгђн сњздђн телђсђ нинди ераклыкта урнаша ала: ќыелышны озакка сузмау, дачаны ќентеклђп карап чыгу џ.б.
§ 33. Чыгыш килеше. Чыгыш килеше -дан/-дђн (-тан/-тђн, -нан/-нђн) кушымчасы белђн ясала, исемне фигыльгђ џђм башка сњз тљркемнђренђ ияртеп килђ: љйдђн (чыгу), мђктђптђн (кайту), таудан (шуу), Агыйделдђн (озын), авылдан (ерак) џ.б.
Чыгыш килеше кић функцияле килеш, чыгыш килешендђге исем џђм ул бђйлђнгђн сњз арасында књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтлђре барлыкка килђ.
Чыгыш килеше:
1) эш яки хђлнећ ч ы г ы ш н о к т а с ы н белдерђ: љйдђн чыгу, урманнан чыгу џ.б.
Ишектђн чыгуга, ул чак кына апасы Хђлимђ белђн бђрелешмђде (Ђ.Еники). Хђлил ишектђн тышка сикерде (И.Гази). 922 елныћ маенда Болгарга ерак Багдадтан илче килђ (Н.Фђттах);
2) эш-хђлнећ у р ы н ы н белдерђ: юлдан атлау, урамнан бару, таудан шуу џ.б.
Зариф, тљймђлђрен ычкындыра-ычкындыра, ашыкмыйча гына сукмактан атлап китте (Ђ.Еники). Гата урам уртасыннан бара, ђй сез, Акбалык кешелђре, књрегез! (М.Мђџдиев);
3) в а к ы т мђгънђсен белдерђ: бер атнадан кайту, ќђйдђн калган, сђгатьтђн артык џ.б.
Ике амбар арасында кљздђн тљшеп калган, иртђ шытып чыккан кљнбагыш сап-сары чђчђк аткан (А.Гыйлђќев). Алар љчђњлђшеп берђр атнадан кайтырга сљйлђштелђр (Г.Бђширов). Унбиш-егерме минуттан Мансур яћадан операция љстђле янында иде инде (Г.Ђпсђлђмов);
4) эш яки хђлгђ карата к ы е к о б ъ е к т мљнђсђбђтендђ тора: ђнидђн сорау, кулыннан тоту, бњредђн курку, таудан биек џ.б.
Бњген иртђн иртњк Гђњџђрия ђнисеннђн хат алды (А.Гыйлђќев). Якубныћ гади џђм хак сњзлђре аларны шик-шљбџђдђн арындыра, књћеллђрендђ љмет њрлђтђ џђм йљрђклђренђ кыюлык сала иде (И.Гази). Тауныћ буеннан буена шулай буран уйнатып, сызгыртып тљшђсећ-тљшђсећ дђ, кинђт бер заман ќирдђн аерылып, очып китђсећ! (Г.Бђширов);
5) чыгыш килешендђге исем сыйфат яки рђвеш сњз тљркемнђре белђн килгђндђ, кыек объект мљнђсђбђте ч а г ы ш т ы р у тљсмерен ала: Аттан биек, эттђн тђбђнђк (табышмак). Мђхђббђт намустан кљчлерђк... (Ђ.Еники). Лђкин Гљлшаџидђ Дилђфрњздђн олырак та, тђќрибђлерђк тђ иде (Г.Ђпсђлђмов).
6) аерым очракларда эш-хђлнећ кыек объекты предметны м а т е р и а л ы буенча ачыклау тљсмерен ала: мамыктан шђл, энќедђн муенса, агачтан мунча џ.б.
Ул, хатыны сњзен тыћлап, урман уртасына таштан йорт та салдырып куйды (Р.Тљхфђтуллин). Ќићгђчђйнећ љстендђ кђшимирдђн тегелгђн кић итђкле озын зђћгђр књлмђк, яшел камзул, башында кљмеш тђћкђле тар гына калфак (Ђ.Еники). Менђ хђзер дђ апам, тамбур энђлђрен шул карандаш эзлђреннђн йљртеп, дебеттђн яшел, зђћгђр, бишни тљсле зур-зур чђчђклђр чигђ (Г.Бђширов).
7) эш яки хђлнећ с ђ б ђ б е н (сђбђп мљнђсђбђтен) белдерђ: сагыштан саргаю, шатлыктан сикерњ, кояштан ућу џ.б.
Бу тавыш бик ачты књћлем, шатлыгымнан ќан яна... (Г.Тукай). Кинђт килеп тљшкђн дњрт маркалы бу хаттан алар аптырашка калдылар (Ф.Хљсни). Шђмсегаян њзенђ генђ килгђн књћелсезлектђн интекте (А.Гыйлђќев). ...изњлђрећнђн, бишмђт итђгећнђн кар бђреп керђ, очу рђхђтеннђн хђтта йљрђгећ кысылып килђ (Г.Бђширов);
8) акча санау берђмлеклђре белђн килгђндђ, ђйбернећ х а к ы н белдерђ: бишђр сумнан алу, илле тиеннђн сату џ.б.
Дистђсен бишђр сумнан ул аны кибеттђн алып кайтты (Р.Тљхфђтуллин). Ярый ђле килосын ќиде сумнан алып булды (К.Тинчурин);
9) чыгыш килешендђге исем сљйлђмдђ еш кына соћ, бирле, тыш, башка, элек кебек бђйлеклђр белђн кулланыла. Бу очракта исемнећ ќљмлђдђге икенче сњзгђ мљнђсђбђтен нигездђ чыгыш килеше формасы белђн килгђн бђйлеклђр белдерђ: дђрестђн соћ, класстан тыш, укытучыдан башка, кичке аштан элек џ.б.
Сабантуйдан соћ Поник авылында балта тавышы яћгырады (М.Мђџдиев). Йортлары янган књп кенђ кешелђрнећ љстендђге књлмђклђреннђн башка берни дђ калмады (Р.Сибат).
Ђмма в а к ы т тљшенчђсенђ ия исемнђрдђ чыгыш килеше њз функциясендђ кала, ђ бђйлеклђр бары тик мђгънђне тљгђллђндереп килђ: кичђдђн бирле, бер елдан соћ џ.б.
Бер елдан соћ ќилђк-ќимешнећ иге-чиге булмаячак бездђ (И.Гази). Кичђдђн бирле ашамыйча саклап калган икмђк телемен алга сузып, йљгђнемне артка яшереп, ќил ягына чыктым (Г.Бђширов);
10) тотрыклы сњзтезмђлђрдђ кулланыла: баштан кичњ, акылдан язу, хђлдђн таю, истђн чыгу џ.б.
Истђн чыкмый монда минем књргђннђрем,
Шатлык белђн уйнап гомер сљргђннђрем... (Г.Тукай);
11) чыгыш килешендђге исемнђр рђвешкђ књчђргђ дђ мљмкин (конверсия): телдђн (аћлату), яттан (сљйлђњ); яћадан (эшлђњ), љр-яћадан (башлау) џ.б.
§34. Урын-вакыт килеше. Урын-вакыт килеше -да/-дђ (-та/-тђ) кушымчасы белђн ясала џђм исемне фигыльгђ яки башка сњз тљркемнђренђ ияртђ. Бу килешнећ грамматик мђгънђлђре аныћ атамасында ук чагылыш тапкан. Ул – књпчелек очракта эш-хђлгђ карата у р ы н яки в а к ы т мљнђсђбђтен, шулай ук к ы е к о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдерђ:
1) у р ы н мљнђсђбђтен белдерђ: фермада эшли, институтта укый, класста утыра, љйдђ тора џ.б.
Паркта џичкем юк, ял итњчелђр, књрђсећ, барысы да дићгездђ (Ђ.Еники). Ай буе болында балык тота, печђнлектђ йоклый, яланаяк йљри (М.Мђџдиев). Безнећ класста укучы бер малай быел Артектан кайтты (Г.Бђширов);
2) эш-хђлнећ урыны мђгънђсендђ џђртљрле эш-шљгыль яки оешма атамалары, мђдђни, иќтимагый-сђяси чараларны белдергђн сњзлђр килђ: ќыелышта сљйлђњ, концертта ќырлау, профсоюзда эшлђњ, эштђ йљрњ џ.б.
Ул тагын бер кат ќыелышта булган хђллђрне књзаллап чыкты (А.Гыйлђќев). Партоешмада аларныћ њз кешелђре бар (Р.Тљхфђтуллин). Арба ђйтђ: «Ќђй кљне мин џич тђ рђхђт књрмимен, кљне-тљне эштђ йљрим, џичбер ќигелми тормыймын» (Г.Тукай);
3) урын семантикасы кеше яки башка тере затларныћ ђгъзалары, исемнђре аша белдерелђ: йљрђгендђ, кулында, књзендђ џ.б.
Аныћ... зур-зур књзлђрендђ ниндидер моћ, хђвеф бар иде (А.Гыйлђќев). Кайда да йөрәктә, йөрәктә, Төшләргә кереп гел йөдәтә, Нигә соң, нигә соң бу Кырлай яклары (С. Хәким);
4) эш-хђл, хђрђкђт белђн бђйле транспорт чаралары шулай ук урын-вакыт килешендђге исемнђр белђн бирелђ: трамвайда бару, атта йљрњ, поездда бару џ.б.
Трамвайда барганда мин њземнећ танышымны очраттым (Г.Бђширов). Ул транспортта барганда да њзенећ изге ишан икђнен бер минутка да онытмаска тиеш иде (Ђ.Еники). ...елныћ ић соћгы сабан туе ич. Сатучылар да ничђмђ-ничђ машиналарда килгђннђр (Р.Сибат);
5) урын мђгънђсе тљрле абстракт мђгънђле исемнђр белђн килгђндђ тљшенчђлђрне белдергђн исемнђр књчерелмђ мђгънђ тљсмерен ала: тљштђ књрњ, фикердђ беркетњ, хистђ сыналу џ.б.
Тљшемдђ ђнине књрдем: тирђ-якта кояш яктысы, чиккђн књлмђктђн тњшђктђ ђни утыра (Т.Галиуллин). Њзен шул фикердђ беркетњ љчен, ул хђзрђтенђ барып та кићђш итте (Г.Исхакый). Љнендђ дђ куркынып куйган минутлар була (А.Гыйлђќев);
7) вакыт мљнђсђбђтен белдерђ: њткђн елда, шушы минутта, шул мизгелдђ џ.б.
Бу хђл њткђн елда сентябрь башында булды (Р.Тљхфђтуллин). Чђчњне бер атнада тљгђллђделђр (М.Хђсђнов). Яшьлектђ хаталар књп ясала инде (К.Тинчурин);
8) урын-вакыт килешендђге исем к ы е к о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдерђ: Татарларда японнарга хас њќђтлек, эшчђнлек, тырышлык бар, – ди Рђуфов (Р.Сибат).
9) урын-вакыт килешендђге исем ќљмлђдђ мљстђкыйль позициядђ, х ђ б ђ р функциясендђ килђ: Авыл халкы барысы да эштђ. Љйдђ карт-карчыклар, ђ урамда бала-чагалар (Р.Сибат). Безнең юллар – җирдә, Кошлар юлы күктә (Илгөлем).