Морфологиясе

Вид материала

Документы

§ 20. Татар телендђ сњзлђрне тљркемлђњ принциплары. Сњзлђр морфологиядђ аерым лексик грамматик тљр­кем­нђргђ – с њ з т љ р к е м н ђ р е н ђ берлђштереп љй­рђ­нелђ. Билгеле булганча, морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – сњз, џђм тел тљзелешенећ тљрле ярусларына караган тел бе­рђмлеклђре арасында (авазлар, сњзтезмђ џђм ќљмлђ типлары) с њ з л ђ р ић књп санлы џђм књп ­тљрле тел берђмлеклђре булып торалар. Сњзлђрне грамматик яктан, ягъни аларныћ лексик-грамматик табигатен љйрђнњ беренче чиратта билгеле бер ќирлектђ аларны тљркем­лђњдђн башлана. Књренекле грамматист галим Г.Алпаров, мђсђлђн, бу турыда болай ди: «…телебезнећ морфология ягыннан тљзелешен ачык бер системага салып књрсђтњ љчен сњзлђрне џђртљрле бњлеклђргђ, тљркемнђргђ аергалап љйрђнергђ кирђк» [Алпаров, 1945: 66 ].

Хђзерге тел белемендђ аерым сњзлђр классына берлђшкђн сњзлђр ќыелмасы, ягъни с њ з т љ р­ к е м н ђ р е тел тљзелешенђ караган структур берђмлеклђр буларак кына тњгел, ђ телнећ кулланылышына бђйле рђвештђ, чынбарлык књренешлђре турындагы тљшенчђлђрне аеруга хезмђт итђ торган сњзлђр ќыелмасы, сњзлђр классы булу ягыннан да љйрђнелђ. Ягъни сњзлђрне сњз тљркемнђренђ аерып карау кешелђрнећ аћында чагылган чынбарлык књренешлђрен – п р е д м е т л а р н ы, э ш –х ђ л н е, б и л г е л ђ р н е џђм џђр тљрле м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е гомумилђштерњ џђм шул ук вакытта аларны танып белњ, бер-берсеннђн аерып карау мљмкинлеген дђ бирђ.

Грамматикада сњзлђрне тљркемлђњ билгеле бер принципларга нигезлђнђ. Тљрле теллђрдђ сњз тљркемнђре ќыелмасында типологик уртаклыклар булган кебек, сњзлђрне тљркем­лђњдђ дђ уртаклыклар бар. Ђмма галимнђр сњзлђрне тљр­кем­лђгђндђ џђр телнећ њз њзенчђлеклђрен исђпкђ алырга кирђк дип саныйлар. Тљрки тел белемендђ сњзлђрне тљр­кемлђњнећ теоретик ягы башлап И.В.Батманов, Э.В.Севортян кебек галимнђр тарафыннан яктыртылды. Татар тел белемендђ исђ бу юнђлештђ Д.Ђ.Сђлимованыћ соћгы елларда гына чыккан џђм тљрле типтагы теллђрдђ сњз тљркемнђрен чагыштырмача планда љйрђнњгђ багышланган хезмђте аерым фђнни ђџђмияткђ ия [Салимова, 2001].

Татар телендђ сњзлђрне тљркемлђњ л е к с и к-с е м а н т и к, м о р ф о л о г и к џђм с и н т а к с и к принципларга нигезлђнђ. Аларны икенче тљр­ле сњз тљркемнђренећ классификация билгелђре дип тђ атыйлар.

Л е к с и к-с е м а н т и к яктан сњзлђрне тљркемлђгђндђ аларныћ г о м у м и л е к с и к мђгънђлђре исђпкђ алына. Го­мумлексик мђгънђ дип сњзлђрнећ конкрет лексик мђгъ­нђлђренђ бђйсез, билгеле бер њзенчђлек буенча гомумилђштерелгђн мђгънђлђрне атыйлар. Телдђге аерым тљркем сњз­лђр, мђсђлђн, џђртљрле предмет, књренеш, вакыйгаларны атыйлар, ягъни кић мђгънђдђ п р е д м е т л ы к тљшенчђсен, ђ кайберлђре исђ э ш-х ђ л, п р е д м е т б и л ­г е с е џ.б. кебек гомумилђштерелгђн мђгънђ­лђрне белдерђлђр. Бу њзенчђлек сњз тљркемнђренећ с е м а н т и к ягы, дип атала.

Лингвистикада сњз тљркемнђренећ мондый мђгънђлђре тагын да кићрђк ќирлектђ гомумилђштерелеп п р е д м е т л ы к џђм б и л г е белдерњ рђвешендђ дђ карала. Предметлыкны белдерђ торган сњз тљркемнђренђ исем, ђ билгене белдергән сњз тљркемнђренђ ф и г ы л ь, с ы й ф а т, р ђ в е ш кебек сњз тљркемнђре кертелђ. Ф и г ы л ь эш-хђл, хђрђкђт белђн бђйле билгене белдерђ, ђ р ђ в е ш џђм с ы й ф а т эш-хђлгђ бђйлђнмђгђн, статик билге белдерђ торган сњз тљркемнђре буларак карала [Русская грамматика, 1980: С. 453]. Татар телендђге сњз тљркемнђренећ мондый семантик классификациясе Д.Ђ.Сђлимова хезмђтендђ дђ китерелђ [Сђлимо­ва, 2001: 107 ].

М о р ф о л о г и к принцип буенча сњзлђрне тљр­кем­лђгђндђ, аларныћ тљрлђнњ мљмкинлеге, ягъни аларга хас грамматик категориялђр исђпкђ алына. Телдә сњз тљркемнђренећ тљрлђнњ мљмкинлеге тљрлечђ, ягъни џђр сњз тљркеменећ њзенђ хас грамматик категориялђре бар. Ђйтик, исемнђр к и л е ш, т а р т ы м, с а н белђн тљрлђнђлђр, фигыль з а м а н, з а т-с а н, ю н ђ л е ш џ.б. белђн тљрлђнђ, ђ кайбер сњз тљркемнђре њзлђренећ тљрлђнмђве белђн башка сњз тљркемнђреннђн аерылып тора (мђсђлђн, рђвеш). Сњз тљркемнђренђ хас бу њзенчђлек аларныћ м о р ф о л о г и к, яки г р а м м а т и к ягы дип атала.

С и н т а к с и к принцип дигђндђ, сњзлђрнећ ќљм­лђ­дђге т и п и к ф у н к ц и я л ђ р е џђм сљйлђм эчендђ сњз­лђрнећ њзара бђйлђнешкђ керњ мљмкинлеклђре исђпкђ алына. Исем, мђсђлђн, ќљмлђдђ књбрђк и я яки т ђ м а м л ы к булып килђ; сыйфат а е р г ы ч, фигыль х ђ б ђ р функциясен башкара џ.б. Ђмма татар телендђ бер њк сњз тљркеменђ кергђн сњз телђсђ нинди ќљмлђ кисђге булып та килергђ мљмкин. Шућа књрђ бу очракта теге яки бу сњз тљр­кеменећ ић еш кулланыла торган, ягъни т и п и к функциясе нигез итеп алына.

Синтаксис – ул сњзлђр бђйлђнеше дигђн сњз. Шућа књрђ те­ге яки бу сњз тљркемен бер-берсеннђн аерырга кирәк булганда, кайбер оч­рак­ларда сњзлђрнећ бђйлђнњ њзенчђлеге дђ ярдђмгђ килђ. Мђ­сђлђн, татар телендђ иялек килеше кушымчасы -ныћ/-нећ ярдђмендђ исемгђ ялганган сњз џђрвакыт исем була: ђнинећ яулыгы, укучыныћ кљндђлеге; ђ тљшем килеше -ны/-не кушымчасы аша исемгђ ялганган сњз џђрвакыт фигыль була: китапны укыдым; мђсьђлђне чиштем. Ике исемнећ бернинди кушымча алмыйча бер-берсен ачыклап килње дә (I тљр иза­фђ) синтаксик яктан исем сњз тљркемен характерлый џ.б.

Сњзлђрне тљркемлђњдђ югарыда саналган љч принцип берлектђ алына. Мђсђлђн, исем сњз тљркеменђ билгелђмђ биргђндђ, шул ук принципларга нигезлђнеп, без исемнећ тњбђндђге билгелђрен књрсђтергђ тиеш булабыз:


И с е м лексик-семантик яктан п р е д м е т л ы к н ы белдерђ, морфологик яктан аћа к и л е ш, т а р т ы м, с а н, х ђ б ђ р л е к грамматик катего­риялђре хас; синтаксик яктан исем књбрђк ќљмлђдђ и я џђм т ђ м а м л ы к булып килђ.


Шул ук вакытта галимнђр хаклы рђвештђ бу классификация билгелђренећ тљрле сњз тљркемендђ тљрлечђ дђрђ­ќђдђ чагылу мљмкинлеген дђ искђртђлђр [Севортян, 1955: 225 ; Салимова: 97 ]. Чыннан да, ђгђр грамматик категориягђ бай булган исем џђм фигыльгђ карата џђр љч билге тигез дђрђќђдђ диярлек кулланылса, сыйфат яки рђвеш сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру љчен аларныћ гомуми лексик мђгънђлђренђ, ягъни семантик якка љстенлек бирергђ туры килђ. Чљнки морфологик яктан алар икесе дђ тљрлђнми торган сњз тљркеме, синтаксик яктан џђр икесе ќљмлђдђ бер њк функциядђ (аергыч џђм хђл булып) кулланыла ала. Семантик яктан аларныћ аермасы шунда, сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ, ђ рђ­веш э ш-х ђ л н е тљрле яклап характерлый.

Алда ђйтелгђнчђ, сњзлђрне тљркемлђњнећ бу принциплары књп теллђр љчен уртак. Аерым алганда, рус џђм татар теллђрендђ, мђсђлђн, сњз тљркемнђре классификацияләү билгелђре нигездђ бертљрле [Русская грамматика, 1980: 457]. Ђмма џђр телнећ њзенчђлегенђ бђйле рђвештђ бу принциплар тел кулланышында тљрлечә чагылыш табарга мљмкин. Рус телендђ, мђсђлђн, морфологик яктан фигыль сњз тљркемен башка сњзлђрдђн аера торган тљп критерий итеп аныћ з а т-с а н белђн тљрлђнешен (спряжение) саныйлар. Ђ Д.Ђ.Сђлимова татар телендђ бары фигыльгђ хас шундый морфологик билге итеп аныћ з а т-с а н џђм з а м а н белђн тљрлђнешен күрсәтә [Салимо­ва: 98 ]. Татар теле љчен бу фикерне тагын да тљгђл­лђндерергә мљмкин. Фигыльне исемнђн џђм башка сњз тљркемнђреннђн аера торган ић универсаль чара – аныћ ю к л ы к формасы. Татар телендђ юклык кушымчасы (-ма/-мђ) бары тик фигыльгђ генђ ялгана ала. Исемдђ, шулай ук сыйфат, рђвеш, алмашлык џ.б. сњз тљркемнђрендђ юклык аспекты књбрђк тњгел кисђкчђсе белђн белдерелђ.

Бу, билгеле, бер аерым очрак кына, кагыйдђ буларак, џђр телдђ сњз тљркемнђренећ сљйлђмдђ реальлђшњендђ андый њзенчђлекле якларны шактый табарга мљмкин.

§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар¹.


1. Исем 7. Аваз ияртемнђре

2. Сыйфат 8. Бђйлек

3. Сан 9. Теркђгеч

4. Алмашлык 10. Кисђкчђ

5. Рђвеш 11. Ымлык

6. Фигыль 12. Модаль сњзлђр


Татар теле буенча булган грамматик хезмђтлђрдђ сњз тљр­кемнђре, традиция рђвешендђ, љч тљркемгђ бњлеп ка­рала:

1) м љ с т ђ к ы й л ь с њ з л ђ р : исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль, рђвеш – барысы алты;

2) я р д ђ м л е к с њ з л ђ р : бђйлек, теркђгеч, кисђкчђ;

3) ө ч е н ч е төркемгә ымлыклар, аваз ияртемнђре џђм модаль сњзлђр кертелә.

Ђлеге бњленешнећ нигезендђ сњз тљркемнђренећ џђр љч принципка нигезлђнгђн њзенчђлеклђре ята.

М љ с т ђ к ы й л ь с њ з л ђ р лексик-семантик яктан реаль лексик мђгънђгђ ия, ягъни алар чынбарлык књренешлђрен атыйлар, предмет, књренеш, билге, эш-хђл­лђрне белдерђлђр, яки аларга гомуми рђвештђ ишарђ итђ­лђр, к њ р с ђ т ђ л ђ р. Морфологик яктан мљстђкыйль сњз­лђр тљрлђнђлђр, аларга џђм сњз ясагыч, џђм форма ясагыч кушымчалар ялгана ала. Синтаксик яктан алар ќљмлђ кисђге булып килђлђр.

Я р д ђ м л е к с њ з л ђ р семантик яктан предметларны, билгене џ.б. турыдан-туры атамыйлар, ђ чынбарлык књренешлђре арасындагы м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е, ягъни грамматик мђгънђ (бђйлеклђр, теркђгечлђр), яки тљрле м ђ г ъ ­н ђ т љ с м е р л ђ р е н (кисђкчђлђр) белдерђлђр. Бђй­леклђр, теркђгечлђр, кисђкчђлђр тљрлђнмилђр, аларга сњз ясагыч џђм форма ясагыч кушымчалар ялганмый (морфологик як), алар шулай ук њзлђре генђ ќљмлђ кисђге булып та йљри алмыйлар (синтаксик як). Бђйлеклђр џђм теркђгечлђр телдђге функция­лђре буенча форма ясагыч кушымчаларга якын торалар, чљн­ки алар сњзлђрне џђм ќљм­лђлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр џђм тљрле м љ н ђ с ђ ­ б ђ т ­л ђ р н е белдерђлђр.

И с к ә р м ә: Бу ућайдан Д.Ђ.Сђлимованыћ Л.А.Покровская фикеренђ таянып ђйт­кђн тњбђндђге фикере гаять тљгђл џђм кызыклы: «Сњз формалары (ягъни кушымчалар. – Ф. Х.) – морфологик-синтаксик чаралар; ђ яр­дђм­лек сњзлђр – лексик-синтаксик чаралар» [Сђлимова: 99 ]. Чыннан да бђйлек џђм теркђгечлђр, форма ясагыч кушымчалар кебек њк, сњзлђрне бђйлђњ ролен башкаралар, ђмма шул ук вакытта алар лексик берђмлек, аерым сњз булып калалар.

Д.Г. Тумашеваның “Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе” (Казан, 1964) китабында сүз төркемнәре таблицасы түбәндәгечә бирелә.

Сњз тљркемнђре схемасы 2 нче таблица



Традицион бњленеш буенча љченче тљркемгђ ымлыклар, аваз ияртемнђре џђм модаль сњзлђр кертелђ. Алар њзлђренећ семантикасы џђм грамматик табигате ягыннан беренче ике тљркемгђ кергђн сњз тљркемнђреннђн беркадђр аерылалар. С е м а н т и к яктан ымлыклар џђм аваз ияртемнђре, мђ­сђлђн, шулай ук чынбарлык књренешлђрен белде­рђлђр, ђмма мљстђкыйль сњзлђрдђн аермалы буларак, алар књренешлђрне атап књрсђтмилђр, ђ кыска юл белђн, ягъни хис-тойгы яки охшату аша белдерђлђр. Аларныћ а т а у (но­минатив) функциялђре юк. Бу сњз тљркемнђренећ грамматик ягы да њзенчђлекле: ымлыклар џђм аваз ияртемнђре тљрлђнмилђр; ымлыклар ќљмлђ кисђге булып килђ алмыйлар; аваз ияртемнђре исђ њзлђре генђ дђ ќљмлђ кисђге булып килергђ мљм­кин. Мђсђлђн, Чњкечлђр дљп-дљп сугып, кызган тимерне изђ­лђр… (Г.Ђпсђлђмов), дигђн ќљмлђдђ дљп-дљп рђвеш хђле булып килгђн. Бу тљркемгђ кергђн модаль сњзлђр исђ књбрђк сљйлђњченећ чынбарлыкка мљнђсђ­бђтен, ягъни тљрле модаль мђгънђлђрне белдерђлђр, књпчелек очракта шулай ук грамматик яктан тљрлђнмилђр.

«Татар грамматикасы»ныћ II томында сњз тљркемнђренећ бњленешендђ беркадђр аермалар бар. Анда сњз тљркемнђре шулай ук љчкђ бњлеп карала:

1) м љ с т ђ к ы й л ь сњз тљркемнђре; 2) б ђ й л ђ г е ч¹ сњз тљркемнђре; 3) м о д а л ь сњз тљркемнђре. Мљстђкыйль сњз тљркемнђренђ алдагы алты сњз тљркеме – исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль, рәвеш һәм рђвешкђ љстђмђ рђ­вештђ анда и я р т е м н ђ р џђм х ђ б ђ р л е к сњзлђр кертелђ (барысы сигез мљстђкыйль сњз тљркеме); б ђ й л ђ г е ч сњз тљркемнђренђ бђйлеклђр џђм теркђгечлђр, м о д а л ь сњзлђргђ ымлыклар, кисђкчђлђр џђм модаль сњзлђр керә [Татар грамматикасы, 2002: 11–12 ].

Ияртемнђр, ягъни аваз ияртемнђренећ мљстђкыйль сњз­лђр рђтенђ кертелњен тњбђндђгечђ аћлатырга мљмкин. Чынбарлык књренешлђрен кыска юл белђн – охшату аша белдергђн бу сњз тљркеме атау функциясе булмау белђн башка мљстђкыйль сњз тљркемнђреннђн аерыла (семантик як). Ђмма ул њзенећ грамматик ягы белђн мљстђкыйль сњз­лђргђ якын тора. Аваз ияртемнђре тљрлђнмилђр, лђкин аларга, системалы рђвештђ дип ђйтергђ мљмкин, сњз ясагыч кушымчалар ялгана ала: гљр-лђ, шарт-ла, гыр-ла; шак-ылда, ыс-ылда, бак-ылда; гљр-лђ-век, шар-ла-вык џ.б. Алар нигезендђ шулай ук тезмђ фигыльлђр дђ ясала: гљр килњ, пыр тузу џ.б. Аваз ияртемнђре ќљмлђдђ синтаксик функция башкаралар – њзлђре ияргђн сњз белђн бергђ, яки њзлђре генђ дђ ќљм­лђ кисђге булып килђ алалар.

Бђйлек џђм теркђгечлђрне аерым тљркемгђ берлђштерњ (бђйлђгеч сњзлђр), џђм кисђкчђлђрне љченче тљркемгђ – модаль сњзлђргђ кертњ бњленешкђ шулай ук фђнни яктан тљгђллек кертђ. Чљнки бђйлеклђр џђм теркђгечлђр сњзлђрне џђм ќљмлђлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр, алар арасындагы тљрле м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е белдерђлђр, ђ кисђкчђлђр исђ татар телендђ асылда раслау, икелђнњ, чиклђњ, њтенњ џ.б. кебек м о д а л ь мђгънђлђрне белдерђлђр.

Модаль сњзлђр составындагы бар, юк, кирђк, тиеш кебек сњзлђрне аерып алып, аерым мљстђкыйль сњз тљркеме – х ђ б ђ р л е к с њ з л ђ р рђвешендђ бђялђњ љчен, безнећ­чђ, объектив нигез юк. Грамматик хезмђтлђрдђ хђбђрлек сњзлђр мђгънђ тљсмерлђре џђм синтаксик функциялђре буенча ике тљркемгђ аерып карала: 1) хђбђр составында йљреп сљй­лђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен о б ъ е к т и в р ђ в е ш ­т ђ белдерђ торган модаль сњзлђр: бар, юк, тиеш, кирђк џ.б.; 2) сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен сљйлђњченећ с у б ъ ­е к т и в бђялђве аша белдерђ торган модаль сњзлђр: ахры, имеш, бугай, бђлки, ђлбђттђ џ.б. [Тумашева, 1964: 279 ].

Шул рђвешле татар тел белемендђ сњзлђрне тљркемлђњ бу­енча соћгы вакытта ђйтелгђн фикерлђрне књздђн кичер­гђннђн соћ, сњз тљркемнђре таблицасын тњбђндђгечђ бирњ уңышлырак дип саныйбыз.


3 нче таблица

Ñœç òšðêåìíðå