Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
Морфологик яктан сыйфат – тљрлђнми торган сњз тљркеме. Аћа бары тик д ђ р ђ ќ ђ к а т е г о р и я с е генђ хас.
Синтаксик яктан сыйфатлар ќљмлђдђ књбрђк исем белђн белдерелгђн ќљмлђ кисђген ачыклап, а е р г ы ч ролендђ кулланылалар, х ђ б ђ р булып килђлђр:
а) Тђрђз ачып, бер чибђр кыз толымын тарап тора. Зђћгђр књктђ ак бер болыт тукталып карап тора (Р.Фђйзуллин). Уяна иркен болыннар, ачыла гљл керфеклђре (С.Хђким);
б) Вак яћгыр сибђли. Њлђннђр, яфраклар юеш. Аяк асты тайгак, пычрак (И.Гази). Тњреш љстендђ ефђктђй юка гына ак томан тибрђнђ. Кљн тымызык, эссе, бљркњ (Ђ.Еники).
Кайбер сыйфатлар шулай ук фигыльне ачыклап хђл функциясендђ дђ килергђ мљмкин: яхшы укый, матур яза, тљз йљри џ.б. Аума, аума туп-туры тор. Тљз утыр, яхшы утыр (Г.Тукай).
Сыйфат ачыклаган сњз с ы й ф а т л а н м ы ш дип атала. Морфологик яктан сыйфат сњз тљркеменећ њзенчђлеге шунда: сыйфатланмышы белђн килгђндђ, ул тљрлђнми. Мђсђлђн, яхшы китап, яхшы китапны, яхшы китаплар џ.б. Рус телендђ исђ, мђсђлђн, сыйфатлар, исемнђр кебек њк, килеш, сан белђн тљрлђнђлђр, род категориясе буенча ачыкланган сњз белђн ярашалар: хорошая книга, хорошой книги, хорошие книги, хороший урок џ.б.
§ 44. Сыйфатларныћ исемлђшње. Сљйлђм эчендђ сыйфатлар еш кына сыйфатланмышларыннан башка килеп, и с е м л ђ ш ђ л ђ р, џђм бу очракта алар нђкъ исемнђр кебек тљрлђнђ башлыйлар. Бу књренеш к о н т е к с т т а и с е м л ђ ш њ дип атала. Мђсђлђн: Ялгыз ял књрмђс, књмђк ару белмђс (мђкаль). Ялгызныћ ќђясе дђ югалыр, књмђкнећ угы да югалмас (мђкаль).
Сыйфатларныћ шулай ук њзенчђлекле бер кулланылышын билгелђп њтђргђ кирђк. Билгеле бер контекстта сыйфат њзе ачыклаган сњздђн ераклашып, исемнђр кебек, килеш, тартым белђн тљрлђнеп килђ ала. Бу очракта сыйфат ачыклаган сњз гадђттђ иялек килешендђ була џђм сыйфаттан алда килђ: књлмђкнећ яћасы, алманыћ кызылы, кызларныћ матуры џ.б.
Ђйбернећ яћасы яхшы, дусныћ искесе яхшы (мђкаль). Акты сулар, Књчђ тордык Елларныћ яћасына (Р.Фђйзуллин).
Аерым очракта сыйфат ачыклаган исем ќљмлђдђ књрсђтелмђскђ дђ мљмкин, ул гадђттђ контексттан аћлашыла: Аклысын кия ярыћ, Карасын кими ђле... (Х.Туфан) (књлмђкнећ, киемнећ аклысын, карасын). Илшат љчен ић авыры шунда иде: ул њз-њзен тљшенђ алмый башлады (Г.Ђпсђлђмов) (кичерешнећ ић авыры).
Сыйфатларныћ бу рђвешле кулланылышы гадђти исемлђшњдђн аерыла. Чљнки, кагыйдђ буларак исемлђшкђндђ исем сыйфаттан соћ килђ, џђм ул вакытлыча тљшеп калганда да, шул ук сњз тђртибе књздђ тотыла: Эшчђн (кеше) эштђн туймас, ялкау (кеше) ялга туймас (мђкаль). Ђ бу икенче очракта тартымлы сыйфат катнашында III тљр изафђ тљрендђге њзенчђлекле сњзтезмђ барлыкка килђ: алманыћ кызылы, утынныћ корысы џ.б. Семантик яктан мондый тљзелмђлђр, безнећ карашыбызча, а е р ы п к њ р c ђ т њ вазифасын башкаралар, џђм алар соћгы вакытларда тикшеренњчелђрнећ игътибарын ќђлеп иткђн шул типтагы тљзелмђлђргђ якын торалар (выделительные конструкции, выделительная функция).
§ 45. Сыйфатларныћ лексик-грамматик тљркемчђлђре. Традицион рђвештђ сыйфатлар татар телендђ ике тљркемчђгђ – а с ы л џђм н и с б и сыйфатларга бњленђлђр. Соћгы елларда чыккан грамматикаларда шулай ук т а р т ы м сыйфатлары дигђн тљркемчђ аерып књрсђтелђ башлады.
А с ы л с ы й ф а т л а р предметныћ нинди дђ булса билге буенча сыйфатын белдерђлђр. Грамматик хезмђтлђрдђ аларны «предметныћ саф билгесен белдерђ» торган сыйфатлар дип тђ атыйлар (Д.Г.Тумашева). Билге тљшенчђсенећ ничек формалашуына карап, асыл сыйфатлар њз эчлђрендђ икегђ аерып карала:
а) кешенећ сизњ-тою органнары аша кабул ителђ торган билгелђр: яшел яфрак, якты кљн, салкын ќил, ќилле џава џ.б. Мондый асыл сыйфатларны билгенећ турыдан-туры яшђеш практикасы нигезендђ кабул ителњенђ карап, э м п и р и к сыйфатлар дип атыйлар;
б) турыдан-туры сизњ-тою органнары аша кабул ителми торган, предмет џђм билгелђрне чагыштыру, охшату, гомумилђштерњ (ассоциация) нигезендђ барлыкка китерелгђн билгелђр: акыллы бала, белемле студент, усал эт, хђйлђкђр тљлке џ.б. Мондый сыйфатлар р а ц и о н а л ь сыйфатлар дип атала [Карагыз: Латфуллина, 2003: 8-9]. Асыл сыйфатлар тамыр џђм ясалма булалар:
ак, кара, яшь, зур, кечкенђ, усал, юаш, кыю – тамыр сыйфатлар;
тозлы, ямьле, кљчле, ваемсыз, кунакчыл – ясалма сыйфатлар.
Асыл сыйфатлар дђрђќђ белђн тљрлђнђлђр џђм бу њзенчђлек асыл џђм нисби сыйфатларны аеруда тљп морфологик билге булып тора: усал, усалрак, ић усал, кызыл, кызылрак, кып-кызыл, кызгылт.
Н и с б и с ы й ф а т л а р, асыл сыйфатлардан аермалы буларак, предметныћ саф билгесен белдермилђр, бер предметныћ икенче предметка т љ р л е-т љ р л е м љ н ђ с ђ б ђ т е бу очракта билге буларак кабул ителђ.
а) вакыт белдерњгђ бђйле билге: кышкы юл, язгы чђчњ, кљзге кљн, кышлык утын, бер кљнлек эш, соћгы хат џ.б.;
б) урынга мљнђсђбђтле билге: љйдђге хђл, баздагы бђрђћге, судагы балык, књктђге йолдызлар, ќирле сљйлђш џ.б.;
в) предметны икенче бер предметка яки књренешкђ мљнђсђбђтле рђвештђ характерлый: ђдђби ђсђр, гыйльми хезмђт, фђнни караш, тарихи вакыйга, сыйнфый кљрђш, иќтимагый хђл; дипломлы егет, атлы (атка атланган) кеше;
г) предметны нинди дђ булса билгесе буенча характерлый: башлы шикђр, ќиделе лампа, кђгазьле конфет, шакмаклы дђфтђр џ.б.
Мисаллардан књренгђнчђ, нисби сыйфатлар џђрчак ясалма була. Ќљмлђдђ алар башлыча исем белђн белдерелгђн кисђкне ачыклап, аергыч функциясендђ килђ:
Уяна кошлар тирђктђ, Ќђйге ќил куя исеп… (С.Хђким). Сабыр гына искђн урман ќиле Айлы юлга чђчђк сибђли (Х.Туфан). Язсын безгђ соћгы кљчне ќыеп, Ак болытка очып менђргђ (Зљлфђт).
Аерым очракларда нисби сыйфатлар, асыл сыйфатлар кебек њк, хђбђр булып килергђ дђ мљмкин, ђмма аларныћ хђл функциясендђ кулланылуы књзђтелми: тђрђзђлђр ябык, ишек бикле џ.б.
Морфология буенча хезмђтлђрдђ асыл џђм нисби сыйфатларныћ њзара мљнђсђбђте, нисби сыйфатларныћ асыл сыйфатларга књчње хакында да кызыклы књзђтњлђр китерелђ. Алда ђйтелгђнчђ, асыл сыйфатлар тамыр џђм ясалма булалар. Ясалма асыл сыйфатларда књпмедер дђрђќђдђ ясагыч нигез (мотивлаштыручы сњз) белђн бђйлђнеш, мљнђсђбђт саклана. Ђйтик, ђдђпле (бала), тђмле (аш), тозлы (кыяр), оялчан (егет), эшчђн (кеше) кебек сыйфатларда нигездђге исем яки фигыль белђн бђйле билге, предмет яки эш-хђлдђн аерымланып, мљстђкыйль б и л г е г ђ якынлашкан дип бђялђнђ; мондый берђмлеклђрнећ кайберлђрен асыл џђм нисби сыйфатлар арасында торган сњзлђр дип карау да бар.
Т а р т ы м с ы й ф а т л а р ы дигђн тљркемчђгђ кайбер хезмђтлђрдђ исемгђ -ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган сњзлђрне кертђлђр: куянныкы, бњренеке, студентныкы џ.б.[Тумашева, 1964: 86-88 ] Ђмма без алдагы параграфларда -ныкы/-неке кушымчасы турындагы башка карашларны да китердек. Безнећ фикеребезчђ, мондый сњзформаларны сыйфатларга кертеп карау бик њк ућышлы тњгел. Ђйтик, яулык ђнинеке тезмђсе тышкы яктан рус телендђге «мамин платок» тезмђсенђ (краткое прилагательное) мђгънђ ягыннан якын булса да, татарча алар аерым сњз булудан бигрђк, сњзформаларга якын торалар.
§ 46. Сыйфатларныћ лексик-семантик тљркемчђлђре. Тел белемендђ сыйфатларныћ кулланылышы буенча теллђрне тљрле типологик тљркемнђргђ бњлеп карау бар. Телебездђ исемнђрне ачыклап еш кына икенче исемнђр килњгђ йон (кофта), агач (йорт), таш (књпер) џђм предметныћ эш-хђл буенча билгесен белдерђ торган књптљрле сыйфат фигыль формаларыныћ кулланылуына карамастан туган (ќир), укыган (кеше), барыр (ќир), килђсе (кунак), булачак (ќыелыш) џ.б., сыйфат сњз тљркеменећ лексик составы да шактый бай џђм књптљрле. Бу бигрђк тђ сыйфатларныћ сњзлек байлыгын хђзерге фђндђ кабул ителгђнчђ, м ђ г ъ н ђ в и - л е к с и к (лексик-семантик) тљркемнђргђ бњлеп љйрђнгђндђ ачык књренђ.
1. Т љ с белдерњче сыйфатлар: ак, кызыл, кара, зђћгђр, яшел, књк, сары, ал, соры, кљрђн џ.б. Тљс белдерњче сыйфатлар арасында тамыр сыйфатлар белђн бергђ тљрле ысуллар белђн ясалганнары да шактый: аксыл зђћгђр, алсу-кызыл, аксыл кљрђн, сыек яшел, куе яшел џ.б.
Ниндирђк предметларны яки затны белдерњлђренђ карап тљс сыйфатларын њз эчлђрендђ дђ тљркемлђргђ мљмкин:
а) п р е д м е т л а р н ы ћ тљсен белдерђ торган сыйфатлар: ак кар, ал чђчђк, зђћгђр књк, кљрђн књлмђк, кызыл яулык, яшел њлђн џ.б.;
б) к е ш е н е характерлый торган сыйфатлар: коћгырт књз, ќирђн сакал, соры књз, ак сакал, сары чђч џ.б.;
в) ќ а н в а р л а р н ы ћ тљсен белдерђ торган сыйфатлар: кола сыер, коба ат, ќирђн бия, чуар тавык, кара-туры ат, акбњз тай, бурлы бия џ.б.;
г) к њ ч е р ел м ђ (метафорик) мђгънђдђ еш кулланыла торган тљс белдерњче сыйфатлар: сары сагыш, ак књћел, ак љмет, кара кайгы, зђћгђр хыял џ.б.
2. Шђхеснећ т ы ш к ы (ф и з и к) с ы й ф а т л а р ы н белдерђ торган сыйфатлар: матур, чибђр, гњзђл, сљйкемле, нђфис, ямьсез, аксак, сукыр, ябык, таза, юан џ.б.
3. Шђхеснећ э ч к е с ы й ф а т л а р ы н, х а р а к т е р ы н белдерђ торган сыйфатлар:
а) ућай сыйфатлар: кљчле, батыр, акыллы, ипле, сабыр, гадел, чая, шаян, ќитди, ќитез, зирђк, кљлђч, горур, кыю, талђпчђн, гади, тђвђккђл, эшчђн џ.б.;
б) тискђре сыйфатлар: усал, явыз, хђйлђкђр, ахмак, алдакчы, ќњлђр, кабђхђт, иренчђк, ялкау, ђрсез;
в) нейтраль сыйфатлар: оялчан, юаш, уйчан, хисле, гади, хыялый, ваемсыз џ.б.
4. Т ђ м ягыннан билгене белдерњче сыйфатлар: тђмле, баллы, лђззђтле, татлы, ачы, ђче, тђмсез, тозлы, тозсыз, сусыл џ.б.
Алма – татлы, ќылы тойса, Алма – ачы суык тисђ (И.Иксанова). Ул аланда пешкђн ќимешлђрем Џаман сусыл, џаман татлы ђле (Ф.Яруллин). Хатыны да ипле, чибђр, кунакчыл булып чыкты (М.Хђбибуллин). Авылларга чыкты кљз кереп, ђйлђнде баш, кљлђч йљз књреп (М.Ђгълђмов). Эшчђн џђм гадел булганы љчен яратабыз без аны (М.Хуќин).
5. Хайваннарны џђм ќђнлеклђрне характерлый торган сыйфатлар: елгыр, уйнак, шаян, елдам, чаптар, љркђк, куркак, йљгерек, чыгымчы, симез, арык, кљр, кысыр, буаз, мњклђк џ.б.
И куян, куркак куян, йомшак куян! (Г.Тукай). Йљрђк ярылмаса чаптар атлар Туктармыни тояк кителеп… (М.Ђгълђм). …Ђмма елдам аты хуќасының дилбегђгђ кагылуын тойды (М.Хуќин).
6. С и з њ –т о ю аша беленђ торган сыйфатлар: авыр, ќићел, эссе, салкын, суык, куе, каты, йомшак, кызу, кайнар, дымлы џ.б.;
7. Предметларныћ ф о р м а с ы н, з у р л ы г ы н, к њ л ђ м е н белдерђ торган сыйфатлар: зур, олы, мђџабђт, тар, озын, кић, иркен, ерак, якын, сљзђк, текђ, авыш, тњгђрђк, озынча џ.б.
§ 47. Сыйфат дђрђќђлђре. Дђрђќђ белђн тљрлђнњ – асыл сыйфатларга хас бердђнбер грамматик категория. Татар телендђ дђрђќђ категориясе, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, билге чамасыныћ џ ђ р т љ р л е њ з г ђ р е ш е н – уртача дђрђќђсен, билгенећ чагыштырмача артыграк, яки уртача дђрђќђдђн кимрђк булуын, ић югары дђрђќђсен – чиген белдерђ. Дђрђќђнећ бу рђвешле белдерелње белђн татар теле башка теллђрдђн, ђйтик, рус теленнђн аерылып тора. Рус телендђ сыйфатлар билгенећ чагыштырма дђрђќђсен генђ (степени сравнения) белдерђлђр [Тумашева, 1964: 89 ].
Татар телендђ сыйфатларныћ дњрт дђрђќђсе аерып љйрђнелђ: т љ п дђрђќђ, ч а г ы ш т ы р у дђрђќђсе, а р т ы к л ы к дђрђќђсе, к и м л ек дђрђќђсе.
Т љ п д ђ р ђ ќ ђ. Сыйфат бернинди љстђмђ кушымча алмаган хђлдђ тљп дђрђќђдђ була. Ул билге чамасыныћ уртача бер халђтен (нормасын) белдерђ: суык, ќылы, кызыл, яшел џ.б.
Љстђ кояш, зђћгђр књк гљмбђзе, Яшел хђтфђ кырлар тњбђндђ (Ђ.Хђсђнов). Зђћгђр књк џђм зђћгђр дићгез, Йолдызлар монда бары (Р.Вђлиев). Кызу каным уйнар оланнарда, Уйларымныћ калыр кайсысы? (Ф.Сафин).
Ч а г ы ш т ы р у д ђ р ђ ќ ђ с е предметтагы билгенећ уртача дђрђќђдђн а р т ы г р а к булуын белдерђ: матуррак, ќитезрђк, кызурак џ.б.
Чагыштыру дђрђќђсе сыйфат нигезенђ -рак/-рђк кушымчасы ялганып ясала џђм контекстта чагыштырыла торган икенче бер предмет (шђхес) була, яки ул сњз сљрешеннђн аћлашыла: Агыйделдђн кићрђк, дићгездђн кљчлерђк, аћардан яшьрђк џ.б.
И књћелнећ шаулап аккан Чишмђдђн сафрак чагы! (Г.Тукай). Яктырак яна Казан утлары Чакыра безне њзенђ џаман (Р.Вђлиев).
Сљйлђм эчендђ сыйфатларныћ чагыштыру дђрђќђсе љч тљрле юл белђн белдерелђ:
а) а н а л и т и к – с и н т е т и к юл белђн, ягъни, чагыштырыла торган предметлар аерым сњз белђн бирелђ, сыйфатка -рак/-рђк кушымчасы ялгана: Идел Агыйделдђн озынрак; ул синнђн олырак џ.б.
Анда таћнар ќђйге дићгез
Балкуыннан нурлырак,
Анда ќырлар сандугачныћ
Сайравыннан моћлырак (Н.Исђнбђт);
б) с и н т е т и к юл белђн, ягъни кушымча ярдђмендђ белдерелђ. Бу очракта дђрђќђ мђгънђсе ике тљрле формалашырга мљмкин:
1) чагыштырыла торган предмет сњз сљрешеннђн аћлашылса, сыйфат билгенећ артыграк булуын белдерђ: пљхтђрђк, тырышрак; Кђќђ ђйтђ: «Сарык абзый, син кљчлерђк», Сарык ђйтђ: «Син, сакалбай, гайрђтлерђк»… (Г.Тукай);
2) чагыштыру мђгънђсе аналитик юл белђн ягъни кушымчасыз, аерым сњзлђр ярдђмендђ белдерелђ: миннђн яшь, авылдан зур, шђџђрдђн кечкенђ џ.б.
Аттан биек, эттђн тђбђнђк (табышмак).
Тел кылычтан њткен, Калђм телдђн дђ њткен (мђкаль).
Чагыштыру төсмере булмаганда –рак/-рәк кушымчасы ялганган сыйфат билгенең артыклыгын түгел, киресенчә, уртача дәрәҗәдән кимрәк булуын белдерә: кыскарак (күлмәк), олырак (апа) һ.б.
А р т ы к л ы к д ђ р ђ ќ ђ с е. Татар телендђ сыйфатларныћ артыклык дђрђќђсе билгенећ ић югары дђрђќђсен, чиген белдерђ. Артыклык дђрђќђсендђге сыйфат предметлардагы билгене чагыштыру аша белдерђ, мђсђлђн, ић бђхетле (кљн), ић яхшы (укучы), ић яћа (костюм); билгенећ ић югары чиген чагыштырудан башка, абстракт рђвештђ дђ белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн: дљм караћгы (тљн), њтђ усал (кеше), япа-ялгыз (хатын), тып-тын (урман) џ.б.
Артыклык дђрђќђсен белдерђ торган универсаль чара булып телебездђ ић кисђкчђсе санала, ул телђсђ нинди сыйфат белђн килђ ала: ић яхшы, ић матур, ић зур, ић биек, ић кара, ић ак. Мисаллардан књренгђнчђ, бу кисђкчђ нигездђ артыклык дђрђќђсен чагыштыру тљсмере белђн белдерђ.
Ић бљек максат безем: хљр мђмлђкђт, – Хљр Руссия! (Г.Тукай).
Хђсрђтемнећ ић ачысы син, ђйе син… (Ф.Яруллин).
Абстракт мђгънђдђге артыклык дђрђќђсе башка тљрле кисђкчђлђр белђн дђ бирелђ ала: чем кара, ќете кызыл, дљм караћгы, њтђ ќаваплы, шыр ялангач, чалт аяз, тома сукыр, шыгрым тулы џ.б.
Чем кара карлыгачлары, Гљнаџсыз иде яры... (Р.Вђлиев). Шыгрым тулы џава йолдыз белђн (Зљлфђт). Алтынсу чђчле, ќете зђћгђр књзле бу кызга нибары егерме биш тулып килсђ дђ, аныћ кыяфђте яшенђ туры килми (З.Хљснияр). Аныћ љчен њтђ ќаваплы эш иде бу (Р.Мљхђммђдиев).
Тљс белдергђн џђм кайбер башка сыйфатларда артыклык дђрђќђсе кабатлау юлы белђн белдерелђ. Бу очракта сыйфатларныћ беренче иќеге беркадђр њзгђртеп кабатлана: кап-кара, кып-кызыл, сап-сары, ямь-яшел, зђп-зђћгђр. Сыйфатларныћ бу формасы тел белемендђ «кљчђйтелгђн формалар», ягъни и н т е н с и в дип йљртелђ.
Ќђйге таћ. Зђп-зђћгђр књк йљзе, яшђргђ иде ди књћеллђр (Н.Арсланов). Алда бит ап-ак кыш – ак љмет... (Ф.Яруллин). Урманында кып-кызыл кура ќилђк тђ ќирќилђк (Г.Тукай).
Артыклык дђрђќђсен бу рђвешле белдерњ тљс белдергђн сыйфатларда гына тњгел, кайбер башка сыйфатларда да бар. Мђсђлђн: япь-яшь, кђп-кђкре, кап-караћгы, яп-якты, нђп-нђзек џ.б.
Књћелем минем япь-яшь калыр, џич картаймас... (Г.Тукай). Ђйттем тып-тын карурманга, Ђй шаулады, ђй ќиллђде... (Ф.Яруллин). Яп-ялангач, нђп-нђзек, лђкин кеше тљсле њзе, Урта бармак буйлыгы бар маћгаенда мљгезе... (Г.Тукай).
Сыйфатларны бу рђвешле кыскартып кабатлау тулы кабатлаудан барлыкка килгђн дигђн фикер дђ бар, ђйтик, зђћгђр-зђћгђр, туры-туры рђвешендђ. Ђмма хђзерге телдђ мондый кабатлаулар књпчелек очракта предметларныћ бњленгђнлегенђ ишарђ ясый: вак-вак књллђр, тђмле-тђмле конфетлар, зур-зур йортлар џ.б.
Корылык џђр урыннарда. Кибђ вак-вак кына књллђр (Г.Тукай). Књр, чишмђлђр књпме, вак-вак таштан... (Р.Гаташ). Улына тђмле-тђмле конфетлар алып килгђн (сљйл.т.).
Сирђгрђк мондый кабатлаулар мђгънђне кљчђйтњгђ дђ хезмђт итђ. Мђсђлђн:
Тып-тыныч тљн, књклђр аяз,
Идел љсте зђћгђр, зђћгђр... (Р.Гаташ).
Аерым очракларда кљчђйтелгђн билге тасвирлама юл белђн дђ белдерелергђ мљмкин: матурларныћ матуры, ућганныћ ућганы, гњзђлдђн гњзђл џ.б.
Кимлек дђрђќђсе предметтагы билгенећ уртача дђрђќђдђн кимрђк булуына күрсәтә. Мондый мђгънђ тљс белдерњче сыйфатларда морфологик юл белђн, ягъни махсус кушымчалар ярдђмендђ белдерелђ. Мђсђлђн: књк – књг-елќем, књк-сел; ак – ак-сыл, ал – ал-су, зђћгђр – зђћгђр-су; кайбер сыйфатларда нигез кыскара: яшел – яшь-келт, кызыл – кыз-гылт, сары – сар-гылт; -кылтым/-келтем кушымчасы књбрђк тђм белдергђн сыйфатларга ялгана: ђче – ђч-келтем, тљче – тљч-келтем.
Эчкђрђк кергђн саен ђрђмђлек куера барды, кызарып ќитмђгђн баланнар, саргылт-яшел милђшлђр ешрак очрады (Г.Бђширов). Књксел яллы йљгерек поездлар, мине кайчан алып китђрсез, Казаныма кайчан илтђрсез, Књксел яллы йљгерек поездлар (Н.Хисамов).
Билгенећ кимрђк булуын, кљчсезлђнњен књрсђтњ инерциясе телдђ гомумђн алганда њзен шактый сиздерђ, лђкин ул тоташ бер система барлыкка китерми, тљрле сыйфатларда тљрле-тљрле юллар белђн белдерелђ. Мђсђлђн: ќылымса су, тилемсђ кеше, кыскача ђйтњ џ.б. Еш кына билгенећ билгеле бер чамада булуын белдерњ љчен гына/генђ кисђкчђсе дђ килђ: матур гына, яхшы гына, чибђр генђ џ.б.
Сыйфатларныћ ясалышы.
§ 48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы. Татар телендђ сыйфатлар књбрђк ясагыч кушымчалар ярдђмендђ, ягъни м о р ф о л о г и к ысул белђн ясалалар. Башка сњз ясалыш ысуллары, ђйтик сњз кушу ысулы, морфологик-синтаксик ысул (конверсия) сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ артык кићђйтеп књрсђтелњгђ карамастан, телебездђ андый кић чагылыш тапмаган.
Ясалма сыйфатлар тљрле кушымчалар ярдђмендђ исемнђн, фигыльдђн џђм кайбер башка сњз тљркемнђреннђн ясалалар.
1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
-лы/-ле кушымчасы. Бу кушымчаны без алдагы бњлеклђрдђ ике функцияле кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда форма ясагыч кушымча рђвешендђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итње белђн бергђ (урманлы авыл, такталы аудитория џ.б.), бу кушымча исемнђн сыйфат ясагыч буларак та телдђ ић кић таралган кушымча санала. Бу очракта гадђттђ ике исем арасындагы мљнђсђбђт гади грамматик бђйлђнештђн читлђшеп, б и л г е мђгънђсен белдерђ башлый. Мђсђлђн, ямьле ќир – яме булган ќир генђ тњгел, гомумђн књћелгђ хуш килерлек, матур урын; тозлы аш – тозы булган аш кына тњгел, тозы чамадан артып киткђн аш џ.б.
-лы/-ле кушымчасы тњбђндђге сњз ясалыш мђгънђлђренђ ия булган сыйфатлар ясый:
а) исемнђргђ кушылып, шул предметныћ кемгђдер яки нђрсђгђдер караганлыгын билге итеп књрсђтђ: яћгырлы кљн, дымлы џава, моторлы кљймђ, балалы хатын, кылчыклы бодай, сљякле ит, сљтле чђй, ямаулы кием, кайгылы кеше џ.б.;
ә) бер предмет белђн икенче предмет арасындагы мљнђсђбђтне, ягъни бер предметныћ икенчесендђ табылуын ућай бђялђњ тљсмере белђн белдерђ: акыллы кеше, белемле кыз, фикерле студент, эчтђлекле ђсђр, инсафлы егет, тђмле ризык џ.б. Мондый сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган кайбер сыйфатларда мотивлаштыручы исемнђрнећ тамырлары хђзерге телдђ сакланмаган: ипле, атаклы, булдыклы, ярлы, белдекле џ.б. Бу сњзлђр асылда тарихи сњз ясалышына карый;
б) -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган исем књчерелмђ мђгънђ ала: башлы кеше, катлаулы мђсьђлђ, рђтле хђбђр, тљпле фикер џ.б.;
в) -лы/-ле кушымчасы кайбер сыйфатларга кушылып яћарак мђгънђле сыйфат ясый: аклы књлмђк, зђћгђрле яулык;
г) саннарга кушыла: ќиделе лампа, унлы куык, љчле уен џ.б.;
д) модаль сњзлђргђ ялганып сыйфатлар ясый: кирђкле ђйбер, тиешле ќавап;
е) исем фигыльлђргђ ялгана: тњлђњле уку, каюлы читек, чигњле яулык џ.б.
-сыз/-сез кушымчасы, -лы/-ле кушымчасы кебек њк, џђм сыйфат ясалышында, џђм форма ясалышында катнаша: тактасыз аудитория, тђрђзђсез бњлмђ, тњбђсез йорт кебек сњзтезмђлђрдђ -сыз/-сез формасы сњзлђрне бђйлђњ љчен кулланыла, грамматик мљнђсђбђт белдерђ; ђ ямьсез, тозсыз, мђгънђсез, ваемсыз кебек сњзлђр - ясалма сыйфатлар, алар билге мђгънђсен белдерђлђр.
-сыз/-сез кушымчасы еш кына -лы/-ле кушымчалы сыйфатларга карата антонимик мђгънђдђге сыйфатлар ясый, џђм аларныћ сњз ясалыш мђгънђлђрендђ дђ уртаклык бар:
а) -сыз/-сез кушымчасы бер предметта икенче бер предметныћ табылмавын билге итеп књрсђтђ: тозсыз аш, итсез аш, сљтсез чђй, майсыз ризык, кђефсез кеше џ.б.
ә) ике исем арасындагы мљнђсђбђткђ тискђре бђялђњ тљсмере љстђлђ: мђгънђсез сњз, ваемсыз кеше, кљйсез бала;
б) сыйфатларга, модаль сњзлђргђ ялганып, ясагыч нигездђге билгенећ киресен белдергђн сыйфат ясый: кыюсыз кеше, кызыксыз эш, кирђксез ђйбер, тиешсез сњз;
в) ясагыч нигезе хђзерге телдђ аерым кулланылмый торган сыйфатлар ясала: ђрсез, булдыксыз, шыксыз.
Ђмма бу кушымчалар белђн ясалган сыйфатлар џђрвакыт антонимик мљнђсђбђттђ тормыйлар, џђм бу бигрђк тђ шул кушымчалар белђн ясалган нисби сыйфатларга карый. Мђсђлђн: ќирле сљйлђш (ќирсез сљйлђш мљмкин тњгел), вакытлы эш, вакытлы хљкњмђт, атлы кеше (ат менгђн кеше) џ.б. -сыз/-сез кушымчасы исђ еш кына грамматик функция башкарганда -лы/-ле формасы белђн антонимик яктан парлаша алмый. Мђсђлђн, џавасыз яшђњ (џавалы яшђњ мљмкин тњгел), кичсез кайтмау, карандашсыз эшлђњ џ.б.
-гы/ -ге кушымчасы исемнђргђ, рђвешлђргђ џђм кайбер ярдђмче исемнђргђ ялганып урын яки вакыт мђгънђсе белђн бђйле сыйфатлар ясый:
а) в а к ы т н ы белдергђн исемнђргђ ялгана: кышкы юл, язгы кич, ќђйге кљн, кичке аш, кљндезге ял џ.б.;
ә) в а к ы т рђвешлђренђ ялгана: элекке тормыш, баягы хђл, хђзерге ђдђбият, соћгы хђбђрлђр, аргы як (арт + гы) џ.б.;
б) у р ы н мђгънђсен белдергђн ярдђмче исемнђргђ ялгана: аскы (љске) кат, эчке кием, тышкы катлам џ.б.;
в) у р ы н –в а к ы т килешендђге исемнђргђ ялгана: урамдагы ќилђк, баздагы катык, љйдђге хђл џ.б.
Бу очракта барлыкка килђ торган -дагы/-дђге (-да+гы, -дђ+ге) кушымчасын бер морфема рђвешендђ карауны без алда билгелђп њткђн идек. Кушымчаныћ статусы турындагы тљрле фикерлђр белђн дђ таныштык (сњз ясагыч, килеш кушымчасы џ.б.) Бу кушымчаны сыйфат ясагыч буларак карау безнећчђ, фђнни логикага каршы килми, чљнки татар теле љчен андый сњзтезмђлђр гадђти џђм табигый яћгырый. Ђ шундый ук бђхђсле икенче кушымча -ныкы/-неке турында моны ђйтеп булмый. Тартым сыйфатлары дип саналган андый сњзлђр табигый яћгырамый, мђсђлђн: тире аюныкы, бњрек куянныкы џ.б. Љстђвенђ биредђ сњз тђртибе дђ бозыла, татар телендђ сыйфатланмыш гадђттђ сыйфаттан соћ килђ: яхшы тире, яћа бњрек џ.б.
-лык/-лек кушымчасы. Исем ясагыч бу кушымча аерым очракларда ясалма, кушма, тезмђ сыйфатлар ясауда катнаша: атналык ризык, еллык керем, бишъеллык план, дњрт сђгатьлек дђрес, берпотлык гер џ.б.
-чан/-чђн кушымчасы исемнђрдђн џђм, сирђгрђк, фигыльлђрдђн сыйфатлар ясый: сњзчђн, телчђн, сугышчан, эшчђн, тырышучан, кызыксынучан. Бу очракта сыйфат књбрђк шђхесне характерлый: сњзчђн, эшчђн, кызыксынучан кеше.
-даш/-дђш кушымчасы. Бу кушымча актив исем ясагыч булып санала, сирђгрђк сыйфатлар да ясый: аџђћдђш, аваздаш, тићдђш џ.б.
Болардан тыш, кайбер сњзлђрдђ генђ очрый торган, пассив кулланылыштагы -сыл/-сел – сусыл ќимеш; -лач/-лђч – итлђч, йонлач; -чак/-чђк – басымчак џ.б. кушымчалар бар.
2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
Мондый кушымчалар арасында продуктив кушымчалар дип -ык/-ек, -гыч/-геч, -ыч/-еч кушымчаларын китерергђ мљмкин.
-ык/-ек кушымчасы: а) нигездђ белдерелгђн эш-хђл, хђрђкђт нђтиќђсендђ барлыкка килгђн билгене белдерђ: ватык арба , сынык пычак, китек тђлинкђ, ќимерек љй, тљзек йорт; б) шул эш-хђлгђ бђйле билге буенча шђхесне, я предметны характерлый: йљгерек ат, кысык урын; в) књчерелмђ мђгънђдђ кулланыла: ачык йљз, йљгерек уй, бозык кеше.
-ыч/-еч кушымчасы нигездђ белдерелгђн мђгънђгђ бђйле билгене белдерђ џђм башлыча бер типтагырак сыйфатлар ясый: кызганыч кеше, аяныч хђл, куркыныч ќир.
Актив икетеллелек шартларында телебездђ шактый књп алынма сыйфатлар да кулланыла. Традиция буенча, рус теленнђн џђм рус теле аша кергђн ясалма сыйфатларда тљрлђндергеч кушымчалар, ягъни окончаниелђр кыскартып алына. Алынма сыйфатларда књбрђк тњбђндђге кушымчалар кулланыла:
-ик: капиталистик мљнђсђбђтлђр, философик караш, фонетик закончалык џ.б.;
-ив: актив эшчђнлек, объектив караш, норматив актлар џ.б.;
-ль, -аль, -ональ: муниципаль милек, федераль законнар, социаль ихтыяќлар, территориаль органнар џ.б.;
-он: конституцион суд, традицион караш џ.б.;
–: конкрет эшчђнлек, реаль вђкалђтлђр;
-ар: популяр китап, элементар сорау џ.б.
Татар телендђ шулай ук гарђп теленнђн кергђн -и кушымчасы белђн ясалган нисби сыйфатлар да кулланыла. Мђсђлђн: мђдђни, гомуми, ђдђби, гыйльми, гарђби, дљньяви1. Гарђп теленнђн кергђн бу кушымча, кагыйдђ буларак, сингармонизмга буйсынмый, калын нигезле сњзлђрдђ дђ -и вариантында кала: икътисади, рухи. Бары тик татар язуында увуляр к, г авазларын белдерњ ихтыяќы булганда гына, калын вариантта ялгана: хокукый, иќтимагый, табигый џ.б. Искђрмђ рђвешендђ хосусый сњзен китерергђ мљмкин. Бу сњзнећ калын кушымча алуы гарђпчђ с авазыныћ калын ђйтелешле с (сад) авазы булу белђн бђйле. Нисбђт кушымчасы еш кына ялгызлык исемнђргђ дђ (кеше исемнђренђ, шђџђр атамаларына) ялганып килђ: Думави, Низами, Болгари, Хђйри, Латыйфи џ.б.
Соћгы вакытта аерым авторлар бу гарђпчђ нисбђт кушымчасын татар телендђге сингармонизмга яраклаштырып, калын вариантта яза башладылар, яки язарга тђкъдим итђлђр: рухый, икътисадый рђвешендђ. Бу беренчедђн гомуми (гомумый буламы инде?) кагыйдђне бозу, икенчедђн, бигрђк тђ кеше исемнђренђ аеруча классикларыныћ исемнђренђ ялганганда шактый тупас яћгыраш барлыкка килђ: Ќамый, Низамый, Думавый џ.б., дљресе: Ќами Низами, Думави џ.б.
Фарсы теленнђн кергђн -кяр/-кђр кушымчалары берничђ сњздђ генђ очрый: фидакяр, хђйлђкђр, ядкяр; хезмђткђр, эшмђкђр кебек сњзлђр исђ исем сњз тљркеменђ карый.
-гыч/-геч кушымчасы нигездђ кушма сыйфатлар ясый: искиткеч, шаккаткыч, коточкыч џ.б.
-чак/-чђк, -чык/-чек кушымчасы шђхесне шул эш-хђл буенча характерлый торган билгене белдерђ: иренчђк, уенчак, кыланчык, бђйлђнчек кеше; ђмма ул књчерелмђ мђгънђдђ дђ кулланыла: уенчак сњз, бђйлђнчек яћгыр џ.б.
Аерым сњзлђрдђ генђ очрый торган кушымчаларга -гын/-ген (кискен, њткен), -ынкы/-енке (књтђренке, тљшенке, басынкы), -гыр/-гер (љлгер, сизгер), -дам/-дђм (бердђм, књндђм), -нак/-нђк (тыйнак, ќыйнак) џ.б. кушымчалар керђ.
§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
Парлы сыйфатлар ясалышы гомумђн парлы сњзлђр ясалышындагы структур типларны кабатлый дияргђ мљмкин:
а) к а п м а-к а р ш ы (антонимик) мђгънђдђге сыйфатлар кабатлана: язгы-кљзге пальто, караћгылы-яктылы вакыт, эреле-ваклы балалар, килделе-киттеле кеше;
ә) њзара я к ы н мђгънђдђге сыйфатлар кабатлана: кайгылы-хђсрђтле, кайгысыз-хђсрђтсез кеше, исђпле-хисаплы килешњ, йортсыз-ќирсез кешелђр;
б) икенче компонент беренче сњзнећ фонетик варианты: артык-портык ђйберлђр, кыек-мыек сызык, иске-москы киемнђр, илђс-милђс кеше;
в) тљрле тљслђрне белдергђн ясалма сыйфатлар парлашып килђ: аклы-каралы, кызыллы-яшелле, зђћгђрле-яшелле џ.б.
Сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ юл-юл, дулкын-дулкын, буй-буй, баскыч-баскыч тибындагы кабатлауларны џђм рус теленнђн адекват тђрќемђ рђвешендђ алынган рус-татар мђктђбе, отчет-сайлау ќыелышы кебек сњзлђрне парлы сыйфатларга кертеп карыйлар [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 381-384].
Кушма џђм тезмђ сыйфатлар ясалышы. К у ш м а сыйфатлар тњбђндђге юллар белђн ясала:
а) -лы/-ле кушымчалы ясалма сыйфатлары булган сњзтезмђлђрнећ компонентлары берегђ џђм мђгънђ њзгђреше кичерђ. Мђсђлђн, беркатлы кеше, књпкырлы хезмђт, эчкерсез кеше.
Бу типтагы сњзтезмђлђр туры мђгънђдђ кулланылганда да компонентлар књпмедер дђрђќђдђ берегђлђр, мђсђлђн, кара књзле кыз, ак сакаллы бабай, озын буйлы егет (чђчле кыз, књзле кыз дип ђйтелми). Ђмма аларныћ џђммђсе сњз, кушма яки тезмђ сњз (сыйфат) ясый дип карау фђнни яктан бик њк тљгђл булмас иде. Билгеле булганча, лексик берђмлек булган сњзлђр сњзлеклђрдђ теркђлђ, ђ бу берђмлеклђр исђ сњзтезмђ њзенчђлеклђрен саклыйлар. Без, њз чиратыбызда аларны Д.Г.Тумашева билгелђгђнчђ, љ л е ш ч ђ л е к с и к а л а ш к а н сњзтезмђлђр дип карау ягында торабыз;
ә) кушма сыйфатларныћ бер тљре баш вату, кот очу, ис китњ, хђл итњ џ.б. типтагы т е з м ђ ф и г ы л ь л ђ р г ђ -гыч/-геч (-кыч/-кеч) кушымчалары ялганып ясала: башваткыч мђсьђлђ, коточкыч хђл, искиткеч гњзђллек, хђлиткеч сорау џ.б. Бу сыйфатларныћ искитђрлек, искитмђле, коточарлык кебек синонимнары да бар;
б) исем+сыйфат тибындагы кушма сыйфатлар: алмачуар, тимеркњк;
в) ара сњзе белђн ясалган сыйфатлар: халыкара хђл, шђџђрара транспорт, миллђтара бђйлђнешлђр;
Т е з м ђ с ы й ф а т л а р мђсьђлђсенђ килгђндђ, югарыда књрсђтелгђн ярым лексикалашкан сњзтезмђлђрне исђпкђ алмаганда (зђћгђр књзле, ак сакаллы), тезмђ сыйфатлар телдђ сизелерлек урын алмаганнар дип ђйтергђ туры килђ. Бары тик, безнећ фикеребезчђ, аларга сыйфат+сыйфат тибында ясалган кара коћгырт, чия кљрђн, куе яшел, кара зђћгђр кебек сыйфатларны кертергђ мљмкин, чљнки бу очракта беренче компонент икенчесен тулыландырып, ачыклап килђ. Ђмма џич кенђ дђ инде бђйлеклђр белђн килгђн исемнђрне (шомырт тљсле, ќитен тљсле, каштан тљсле), яки тњбђндђ књрсђтелгђн, югарыда сљйлђнгђн тибындагы сыйфат фигыльле с њ з т е з м ђ л ђ р н е, русчага сыйфат булып тђрќемђ ителњлђренђ карап кына (вышеупомянутые, вышеуказанные џ.б.), тезмђ сыйфатлар рђтенђ кертергђ ярамый [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 386-389].
§ 50. Морфологик-синтаксик ысул белђн сыйфат ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн сыйфат ясалышы татар телендђ бик кић таралган дип карарга шулай ук нигез юк. Билгеле бер синтаксик вазифада (аергыч функциясе) морфологик яктан аерымланып (изоляциялђнеп), сыйфатларга књчњ књренеше нигездђ тљрле фигыль формаларына, аерым алганда, сыйфатларга якын торган сыйфат фигыльлђргђ, џђм књпмедер дђрђќђдђ исем фигыльлђргђ хас.
Сыйфат фигыль формалары арасында -ыр/-ер (-ар/-ђр) кушымчалы сыйфат фигыльнећ фигыль билгелђрен љлешчђ югалтып, сыйфатларга якынаюы грамматикаларда билгелђнгђн иде инде (Д.Г.Тумашева). Бу очракта књрсђтелгђн форманыћ барлык џђм юклык аспектында чагыштырмача мљстђкыйль кулланылуы (туар таћ, барыр ќир, сулмас гљл), шулай ук заман тљсмеренећ кљчсезлђнђ баруы књздђ тотыла (исђр ќил, барыр урын џ.б.).
Сыйфат сњз тљркеменђ якынайган андый формаларга тњбђндђге сњзлђрне кертергђ мљмкин: янар тау, янар чђчђк, сњнмђс утлар, сулмас гљл џ.б. Ђмма тулысынча сыйфатка књчкђн џђм сыйфатныћ барлык билгелђрен њзенђ алган сњз дип асылда кайнар сњзен генђ китерергђ мљмкин: кайнар су, кайнаррак су, кап-кайнар су. Бу сњзнећ шул ук вакытта сњзлек берђмлеге булуын да истђ тотарга кирђк.
-ган кушымчалы сыйфат фигыльдђн књчкђн сыйфатлар: туган ќир, ућган килен, ќебегђн егет, булмаган кеше, булган хатын, укыган кеше, кайнаган су џ.б.
Бу очракта књпчелек сыйфат фигыльлђр њзләренећ морфологик билгелђрен югалту белђн бергђ, семантик њзгђреш тђ кичерђлђр (ќебегђн, булган, укыган џ.б.).
Калган сыйфат фигыль формаларыннан, мђсђлђн, -учы/-њче џђм -ачак/-ђчђк кушымчалы сыйфат фигыльлђрнећ сыйфатланмышларын югалту аша тулысынча и с е м г ђ књчњлђрен билгелђгђн идек (укучы, язучы, тегњче, килђчђк, бирђчђк џ.б.)
-у/-њ кушымчалы исем фигыльдђн шактый актив рђвештђ исемнђр генђ тњгел (уку, язу, буяу, сылтау, њлчђњ џ.б.), сыйфатлар да ясалган. Андыйларга тњбђндђге сњзлђр керђ:
авыру кеше йљдђњ ат
уяу кеше калку урын
ќитњ кыз бљркњ џава
ќитњ чђч тынчу џава
ярсу йљрђк кызу ќђй џ.б.
Бу ысул белђн тљрле фђнни терминнар да ясалган: љндђњ ќљмлђ, яћгырау аваз, саћгырау аваз џ.б.
Кайбер сыйфатларныћ хђзерге вакытта фигыль нигезе ќуела тљшкђн, мђсђлђн, ялкау кеше – ялык-агу, биредђ – агу ~ аw тарихи тђћгђллеге барлыкка килгђн.
Исем фигыль бу рђвешле аерымлану процессында нинди њзгђрешлђр кичергђн соћ?
Фигыльнећ субстантив формасы булган исем фигыльдђ, мђгълњм булганча, исем билгелђре дђ, фигыль билгелђре дђ бер њк дђрђќђдђ чагылыш таба. Ђмма башка субстантив формалардан, ягъни исемнђрдђн џђм шулай ук сыйфат фигыльлђрдђн аермалы буларак, ул икенче исемне турыдан-туры түгел, бары тик II яки III тљр изафђ бђйлђнешенђ керњ аша гына ачыклый, Мђсђлђн: кайту урыны, баруныћ максаты, китњ сђбђбе, аћлату дђресе џ.б. Ђ югарыда китерелгђн мисалларда ул, сыйфатларга хас булганча, исемне турыдан туры, ягъни сыйфатлар кебек ачыклый, шул ук вакытта сыйфатныћ морфологик билгелђрен дђ ала: авырурак кеше, ић уяу кеше џ.б.
Дљрес, исем фигыльлђрнећ бу рђвешле кулланылышын тел тарихы фђнендђ борынгылык књренеше дип карау да бар. Бу караш буенча, исем фигыльлђр борынгыда књп функцияле булганнар, бер њк вакытта субстантив позициядђ дђ адъектив функциядђ дђ кулланылганнар дип аћлатыла.
§ 51. Сыйфат сњз тљркемен љйрђнњгђ карата. Соћгы елларда чыккан грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясалышына караган тљрле сњз тљркемнђре белђн бер рђттђн сыйфат ясалышына да зур игътибар бирелђ. «Татар грамматикасы»ныћ I томында, мђсђлђн, кушымчалау ысулы белђн сыйфат ясалышы бњлегендђ телебездђ чагылыш тапкан бик бай ясагыч кушымчалар туплап бирелгђн, алар арасында ђлегђ кадђр грамматик хезмђтлђрдђ теркђлмђгђннђре дђ шактый књп. Бу ысул белђн сыйфат ясалышы хезмђтләрдә тљрле яклап џђм бик тђфсилле анализланган. Ђмма биредђ, безнећ карашыбызча, кайбер искђрмђлђр бирү дђ сорала. Мисалга:
а) сыйфатныћ дђрђќђ кушымчалары сњз ясагычларга кертеп карала. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я књрсђткечлђре булган -сыл/-сел (књксел, аксыл), -гылт/-гелт (саргылт), -су/-сњ (зђћгђрсу), -ылќым/-елќем (каралќым, књгелќем) џ.б. кушымчалар форма ясагычлар буларак каралырга тиеш;
б) ясагыч кушымчалар белђн сњзъясалышына иллюстрация рђвешендђ китерелгђн кайбер мисалларныћ татар теле љчен табигый булуы шулай ук шик тудыра. Мисал љчен:1 читке (крайный), терлек (живой), тњзмер (терпеливый), онытчак (забывчивый), тизгер (скорый), сузан (долговязый), очкак (летучий), ончыл (мучнистый) џ.б.
Сњз кушу ысулы белђн сњз ясалышы бњлегенђ караган, ягъни лексик берђмлек булган т е з м ђ џђм к у ш м а сњзлђрне с њ з т е з м ђ л ђ р д ђ н аеру кирђклеге турындагы кайбер искђрмђлђрне без алдагы бњлеклђрдђ китергђн идек инде.
Ђмма искђрмђлђрнећ књпчелеге, дљресрђк итеп ђйтсәк, ќитди фикер башкалыклары, шулай да конверсия ысулы белђн сњз ясалышына карый.
Югарыда китерелгђн хезмђтлђрдђ сњз тљркемнђренећ бер-берсенђ књчњ юлы, ягъни к о н в е р с и я ысулы белђн сыйфат ясалышы (шулай ук исем ясалышы, рђвеш ясалышы џ.б.) бик кићђйтелеп књрсђтелђ.
Мђгълњм булганча, тљрки теллђрнећ грамматик табигатенђ хас ђџђмиятле бер њзенчђлек бар: бер исем икенче бер исемне я н ђ ш ђ т о р у ю л ы белђн, ягъни бернинди кушымчасыз да а ч ы к л а п килђ ала: агач йорт, йон кофта, пыяла савыт, кљмеш кашык џ.б. Бу тљр сњзтезмђлђр фђндђ I т љ р и з а ф ђ дип атала, џђм бу књренеш телебездђ эзлекле џђм системалы рђвештђ чагылыш таба: укытучы апа, шофер егет, књрше хатын, такта чђй, дус кеше џ.б. Џђр шундый исем югарыдагы хезмђтлђрдђ исемнећ с ы й ф а т к а к њ ч њ е, к о н в е р с и я ысулы белђн сњз ясалышы буларак карала. Дљрес, мђсьђлђгђ бу рђвешле якын килњ бљтенлђй њк яћа књренеш тњгел, икенче бер предметныћ материалын белдергђн алтын сђгать, таш йорт, агач књпер кебек сњзлђрне сыйфатлар рђтеннђн санау (чљнки алар русчага сыйфат буларак тђрќемђ ителђлђр) башка хезмђтлђрдђ урын алган иде. Татар теле грамматикасында исђ мондый «сыйфатка књчкђн» исемнђр бљтен мљмкин булган чиклђрне њтеп киткђн дияргђ мљмкин. Анда, мђсђлђн, тулаем бљтен т у к ы м а , м е т а л л, т а ш , а г а ч џ.б. исемнђре барысы да сыйфатка ђйлђнгђн. Алай гына да тњгел, књчерелмђ мђгънђдђ кулланылган троплар да (арыслан, тљлке, эт) билге белдерђ торган сњзлђргђ – сыйфатларга књчкђн [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 393-409].
Безнећ карашыбызча, татар теле љчен, гомумђн тљрки теллђр љчен мђсьђлђнећ болай куелышы урынлы тњгел.
Беренчедђн, без телебезнећ ђџђмиятле грамматик њзенчђлеген – изафђне сызып ташлыйбыз дигђн сњз. Т љ р к и и з а ф ђ д ђ икенче исемне ачыклап килгђн сњз џђрвакыт и с е м сњз тљркеменђ карый. Энциклопедиягђ мљрђќђгать итик: «В тюркологии „И” (изафет. – Ф.Х.) обозначает именные определительные сочетания, оба члена которых выражены существительными (ассызык безнеке. – Ф.Х.). Выделяется три типа И.; для первого характерно отсутствие морфологических показателей связи компонентов (напр., азерб. Дђмир гапы , (железные ворота)»1.
Икенчедђн, гомумђн сњз тљркемнђре (аерым алганда сыйфат) –морфологик категориялђр, ђ морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – с њ з џђм с њ з ф о р м а л а р ы, шућа алар беренче чиратта сњз берђмлеге буларак тикшерелергђ тиеш. Ђ югарыдагыча, сыйфатларга «књчерњ» бу сњзлђрнећ ќљмлђдђге функциялђренђ генђ нигезлђнђ. Сњзлђрне тљркемлђњнећ љч принцибын искђ тљшерик:
1) л е к с и к-с е м а н т и к п р и н ц и п – бу очракта сњзнећ г о м у м и л ђ ш т е р е л г ђ н л е к с и к м ђ г ъ н ђ с е исђпкђ алына (предмет, билге, эш-хђл џ.б.). Ђйтик, таш яки агач – бу предметмы, билгеме? Ђ куян яки арыслан, укытучы, шофер болар безнећ телдђ билге белдерђ торган сњзлђрме? Сыйфатка «књчкђн» дип саналган барлык бу исемнђрдђ п р е д м е т л ы к мђгънђсе саклана, алар предметлыкны белдерђлђр;
2) и к е н ч е п р и н ц и п – ул сњзлђрнећ м о р ф о л о г и к ягы, ягъни грамматик њзенчђлеклђре. Белгђнебезчђ, сыйфатларныћ грамматик њзенчђлеклђренђ килгђндђ, аћа д ђ р ђ ќ ђ категориясе џђм вакытлыча и с е м л ђ ш њ хас. Изафђ бђйлђнешендђге сњзтезмђдђге исем, билгеле, дђрђќђ белђн дђ тљрлђнми џђм исемлђшђ дђ алмый, чљнки ул њзе исем (таш йорт, ташрак йорт, бик таш йорт – мљмкин тњгел). Ђ башка сњз тљркемнәре, морфологик џђм синтаксик яктан аерымланып, чынлыкта сыйфатка књчкђн очракта, алар сыйфатныћ барлык морфологик билгелђрен њзлђренђ алалар: бљркњ џава, бљркњрђк џава, кызу кљн, бик кызу кљн џ.б.
Алда без исемлђшкђн сыйфатларныћ бер тљрен билгелђгђн идек: яћа књлмђк – књлмђкнећ яћасы тибы, ягъни бу очракта исемлђшкђн сыйфат а е р ы п књ р с ђ т њ вазифасын башкара. Исем+исем тезмђсен карыйк: ђгђр бу сњзлђрне сыйфат дип танысак таш йорт – йортныћ ташы, йон кофта – кофтаныћ йоны кебек мђгънђсез тезмђлђр барлыкка килер иде. Димәк, сыйыйфатның бу үзенчәлеге дә ул исемнәрдә чагылмый дигән сүз.
3) с и н т а к с и к п р и н ц ип . Бу билге буенча сњзлђрне тљркемлђгђндђ, аларныћ ќљмлђдђге типик функциялђре џђм башка сњзлђр белђн бђйлђнешкђ керњ мљмкинлеге исђпкђ алына. Икенче исемне ачыклаган бу исемнђр ќљмлђдђ чыннан да, башлыча, аергыч вазифасын башкаралар, ђмма синтаксик яктан да аларны сыйфатлардан аерып тора торган билгелђр бар. Сыйфат ќљмлђдђ аергыч булып килгђндђ, аныћ аерылмыш белђн бђйлђнеше чагыштырмача ирекле. Мђсђлђн, яћа йорт сњз тезмђсен алсак, ќљмлђдђ сыйфат њзе ачыклаган сњздђн ераклаша да ала: яћа зур йорт, яћа књпкатлы зур йорт џ.б.; ђ таш йорт тезмђсендђ бу мљмкин тњгел, ачыклаган исемнећ џђрвакыт янђшђ торуы сорала, ягъни бер исем икенчесен џђрчак янђшђ тору юлы белђн ачыклый: яћа таш йорт, књпкатлы яћа таш йорт џ.б.
Кыскасы, мондый сњзтезмђлђрдђ без исем берничек тђ сыйфатка књчми, исем булып кала дип саныйбыз.
Татар теле буенча башка грамматик хезмђтлђргђ мљрђќђгать итсђк тђ, аларда и с е м – с ы й ф а т мљнђсђбђте нигездђ шул ук юнђлештђ карала. Мђсђлђн В.Н.Хангилдин њзенећ морфология буенча язылган њтђ ќитди џђм саллы хезмђтендђ бу мђсьђлђгђ дђ махсус туктала. Ул таш урам, алтын балдак, корыч пђке кебек очракларны ике исемнђн торган сњзтезмђлђр дип бђяли: «Мђсђлђн, таш урам, алтын балдак, корыч пђке дигђндђге таш, алтын, корыч сњзлђре сыйфат ролендђ кулланылганнар. Лђкин, аћа карап, алар сыйфат дип таныла алмыйлар, чљнки ул сњзтезмђлђрдђ ачыктан-ачык икешђр предмет белдерелђ» [Хангильдин, 1954: 91 ].
Шул ук вакытта, ул таш йљрђк, алтын гасыр кебек кулланылышта бу сњзлђрнећ сыйфатлашуы кљчлерђк дип саный. Ђмма бу очракта галим хаклы тњгел, чљнки ул сњзлђр књчерелмђ мђгънђдђ кулланылганнар, џђм троплар буларак, алар грамматикага тњгел, књбрђк стилистикага карыйлар.
Башка грамматист галимнђрдђн Д.Г.Тумашева, М.З.Зђкиев, Д.Ђ.Сђлимова џ.б. галимнђрнећ бу мђсьђлђгђ карашларын без инде сњзлђрне тљркемлђњгђ багышланган бњлектђ шактый тђфсилле яктырткан идек .
Белемегезне тикшерегез:
1. Сыйфат сњз тљркеменђ љч аспектта (лексик-семантик, морфологик, синтаксик) билгелђмђ бирегез.
2. Сыйфатларныћ исемлђшње џђм аларныћ ике структур тљре турында аћлатма бирегез.
3. Сыйфатларныћ лексик-грамматик џђм лексик-семантик тљркемчђлђре дип нђрсђгђ ђйтђбез? Џђр тљркемчђгђ мисаллар китерегез.
4. Сыйфат дђрђќђлђре, аларныћ ясалышы џђм мђгънђлђре турында аћлатыгыз.
5. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн сыйфатлар ясалышын аћлатыгыз. Мисаллар китерегез.
6. Парлы, кушма, тезмђ сыйфатларга мисаллар китерегез, аларныћ сыйфат ясалышындагы урыны турында нинди бђхђслђр бар?
7. Морфологик-синтаксик ысул белђн ясалган (конверсия ысулы) сыйфатларга мисаллар китерегез, татар тел белемендђ бу љлкђдђге фикер төрлелекләренең асылын аћлатыгыз. «Исем-сыйфат» мљнђсђбђтен аңлатып бирегез.
СЫЙФАТ СҮЗ ТӨРКЕМЕНӘ АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
Сыйфатның: а) ясалышы (тамыр, ясалма, кушма һ.б.); б) семантик төркемчәсе; в) дәрәҗәсе; г) исемләшү-исемләшмәве; д) җөмләдәге вазифасы күрсәтелә.
Язгы кояш тау артыннан көлеп килеп чыкты. Аның беренче нурлары каршыдагы биек сырт өстенә, җир астыннан казылып чыгарылган кызыл балчыкларга, аннан соң конторадан ерак түгел, бик матур һәм иркен итеп салынган яшел түбәле йортларның зур-зур тәрәзәләренә төштеләр (М. Гафури).
язгы – ясалма сыйфат, нисби, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгәнән, җөмләдә аергыч – язгы (кояш);
биек – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә аергыч – биек (сырт);
кызыл – тамыр сыйфат, асыл сыйфат (төсне белдерә), төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә аергыч – кызыл (балчыкларга);
матур, иркен – тамыр сыйфатлар, асыл сыйфатлар, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә - рәвеш хәле булып килгәннәр;
яшел түбәле – ярым лексиклашкан сүзтезмә, тезмә сыйфатка якын мәгънәдә кулланылган, җөмләдә аергыч – яшел түбәле (йортлар);
зур-зур – парлы сыйфат, асыл сыйфат, төп дәрәҗәдә, җөмләдә - аергыч – зур-зур (тәрәзәләренә). Бу парлы сыйфатка бүленгәнлек төсмере хас.
Үз-үземә кайтам кабат уйлар аша –
Бүгенгемә - балачакның олысына.
Бар да шул ук. Тик ... таррак дөнья гына.
Әмма кояш нәкъ йөрәгем турысында (Л. Янсуар).
бүгенгемә - ясалма сыйфат, нисби сыйфат, исемләшкән: юнәлеш килешендә, I зат тартым; җөмләдә - урын хәле;
олысына – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, исемләшкән: юнәлеш килеше, III зат тартым, җөмләдә - кыек тәмамлык;
таррак – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, чагыштыру дәрәҗәсе, җөмләдә - хәбәр.
САН