Морфологиясе
| Вид материала | Документы |
Тартым белђн тљрлђнеш парадигмасы љч затта, берлектђ џђм књплектђ килђ:
Берлек Књплек
I зат -ым/ем, -м -ыбыз/-ебез, -быз/-без
II зат -ыћ/-ећ, -ећ -ыгыз/-егез, -гыз/-сез
III зат -ы/-е, -сы/-се -лары/-лђре, -нары/-нђре
Тартым кушымчалары рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ џђм тљрлђнђ торган нигезнећ сузыкка яки тартыкка бетњенђ карап вариантлашалар. Тартык авазга тђмамланган исемнђргђ I–II затта џђм III зат берлектђ сузыкка башланган кушымчалар ялгана, џђм исем к, п хђрефлђренђ тђмамланган очракта к~г, п~б тђћгђллеге барлыкка килђ: яулыг-ым/књлмђг-ем; яулыг-ыћ, књлмђг-ећ; яулыг-ы/књлмђг-е; яулыг-ыбыз/књлмђгебез; яулык-лары/-књлмђк-лђре; сузыкка тђмамланган исемнђргђ тартык аваздан торган яки тартыкка башланган кушымчалар ялгана: алма-м/хљрмђ-м; алма-ћ/хљрмђ-ћ; алма-сы/хљрмђ-се; алма-быз/хљрмђ-без; алма-гыз/хљрмђ-гез; алма-лары/хљрмђ-лђре. III зат берлектђге -сы/-се кушымчасындагы c авазы фђндђ књбрђк ике сузыкны бњлеп торган эпентетик тартык дип аћлатыла, аныћ этимологиясен башкача аћлатулар да бар.
Сљйлђм эчендђ тартым мђгънђсен белдерњнећ тљрле структур типлары бар:
а) исемгђ ялганып килгђн тартым кушымчалары њзлђре генђ дә предметныћ кайсы затка караганлыгын белдерђ алалар (с и н т е т и к ы с у л): йортым, йортыћ, эшем, сњзем, китабы, дђфтђре џ.б.
Ни дисђм дђ, сњзем њтми калды (Г.Ибраџимов). Ќавабында миллђттђшем мића: «Бу кљй була, диде, «Ђллњки!» (Г.Тукай). Тавышыћ, аяк атлавыћ найман иленећ Азымбай ђкђнекенђ охшап калды (Г.Ибраџимов). Ике кулыћ белђн йљзећ каплап, Башыћ тњбђн таба иярсећ (Џ.Такташ).
Ђмма шуны да билгелђп њтђргђ кирђк, III зат тартым кушымчасы алган исем сљйлђм эчендђ њзе генђ сирәк кулланыла. Бу књренеш исђ III зат тартымныћ мђгънђсе I, II зат белђн чагыштырганда кићрђк булу белђн аћлатыла;
б) тартым кушымчаларын ачыклап, тљгђллђндереп иялек килешендђге зат алмашлыклары килђ (а н а л и т и к-с и н т е т и к ы с у л): минем китабым, синећ китабыћ, аныћ китабы; безнећ китабыбыз, сезнећ китабыгыз, аларныћ китаплары.
Минем кђвешем ђле љр-яћа (Г.Исхакый). Ник булмадым мин бер урман углы, Синећ дустыћ – яшь бер кљтњче? (Џ.Такташ). Чђчрђгђн су бљртеклђре, кљмеш кебек ялтырап аныћ аксыл тђнен бизђделђр (Г.Исхакый).
Мондый очракта, бигрђк тђ шигъри сљйлђмдђ, тартымлы исем џђм аны ачыклаган алмашлык инверсиялђнеп тђ килергђ мљмкин: Књћелем минем япь-яшь калыр, џич картаймас (Г.Тукай). «Син бит абыем минем!» диярсећ, Ике кулыћ белђн йљзећ каплап, Башыћ тњбђн таба иярсећ (Џ.Такташ). Пакъ ќаныћ џђм пакъ тђнећ – барлык вљќњдећ пакъ синећ (Г.Тукай).
III зат тартым кушымчасы алган исемнђр иялек килешендђге алмашлык белђн генђ тњгел, баш яки иялек килешендђге исемнђр белђн дђ ачыклана ала: аныћ дђфтђре, укучыныћ дђфтђре. Мђсђлђн: Аныћ олтаны – болгар олтаны, кырыеннан киселгђн (Г.Исхакый). Якубныћ гади џђм хак сњзлђре аларны шик-шљбџђдђн арындыра, ...йљрђклђренђ кыюлык сала иде (И.Гази).
Ачыклаучы исем бу очракта баш килештђ дђ килергђ мљмкин: ђни яулыгы, бала уенчыгы џ.б. Ђмма I–II затта алмашлыклар бары тик иялек килешендђ генђ килђлђр (мин яулыгым – мљмкин тњгел), III заттагы тартымлы исем икенче исем белђн ачыкланганда беренче џђм икенче тљр изафђ барлыкка килђ: агач књпер, таш йорт, укучы китабы, студент дђфтђре џ.б.
в) I–II затта, берлектђ џђм књплектђ кушымчалар тљшеп калып, тартым мђгънђсен иялек килешендђге алмашлыклар белђн дђ белдереп була (аналитик ысул): минем китап, синећ китап, безнећ китап, сезнећ китап. Ђмма III затта бу мљмкин тњгел: аныћ китабы (аныћ китап, аларныћ китап мљмкин тњгел).
Авылга кайтып, туган-тумачаныћ чђен эчкђч, сећеллђрнећ чиклђвеклђрен ашагач, минем искђ («минем исемђ» тњгел!) теге вакыттагы чия тљшлђре килеп тљштелђр (Ф.Хљсни). Минем песи гаќђп хыянђтсез, Мулла кебек тђњфикъ иясе... (Џ.Такташ). Синећ эзлђр кала болыннарда, Синећ эзлђр кала урманнарда... (Р.Ђхмђтќанов).
§ 37. Тартымныћ мђгънђлђре џђм сљйлђм эчендђ кулланылыш њзенчђлеклђре. I–II зат тартымныћ мђгънђлђре џђрвакыт анык: I зат, мђсђлђн, предметныћ – с љ й л ђ њ ч е н е к е икђнен, ђ II зат т ы ћ л а у ч ы н ы к ы икђнен белдерђ. III затныћ мђгънђсе исђ кић, ул сљйлђмдђ катнашмаган башка бер затка гына тњгел (аныћ китабы, Зљлфия яулыгы), ә кић предметлар дљньясына ишарђли. Бу очракта тартымныћ грамматик мђгънђсе дђ турыдан-туры иялек мљнђсђбђте белђн генђ чиклђнми, ђ башка књптљрле мђгънђлђрне белдерђ, ягъни бер исем икенче исемне књп яклап ачыклый ала: кояш нуры, галђм кићлеге, мђктђп бакчасы, «Йосыф китабы», найман ыругы, санитар поезды, яз айлары џ.б.
Ќир бљрелђр белђн тулды, Ђй шушы яз айлары... (Ф.Сафин). Туктаганнар књрмђгђ иртњк табигать књркене (Г.Тукай).
III зат књплектђге тартым кушымчасыныћ (-лары/-лђре) мђгънђсе шулай ук њзенчђлекле. Сљйлђм эчендђ ул љч тљрле мђгънђдђ кулланыла:
а) III зат к њ п л е к т ђ г е тартым мђгънђсен белдерђ: ђнилђре љйдђ юк; туйлары яхшы булды џ.б. Бу очракта -лары бер морфема, ул таркалмый. Быел ќђй, мђктђплђрдђ укулар туктагач, авылга, дђњ ђнилђренђ кайтарып ташладым (Ф.Хљсни). Туйлары ничек булганын Сђгыйдђ, ђлбђттђ, бљтен ваклыкларына кадђр хђтереннђн чыгармады (Г.Исхакый).
б) исемнећ к њ п л е г е н, III зат тартымныћ б е р л е г е н белдерђ: аныћ китаплары, китапныћ битлђре, минем сњзлђрем џ.б. Бу очракта кушымча икегђ таркала -лар-ы: Кљзнећ њзенђ генђ хас шундый кабатланмас тымызык кљннђре була (Ђ.Еники). Ђскыйныћ малайлары да њзенђ охшаган иде (М.Мђџдиев).
в) -лары кушымчасы исемнећ к њ п л е г е н дђ, тартымныћ к њ п л е г е н дђ белдерђ, ђмма бу очракта -лар кушымчасы бер тапкыр гына кулланыла: аларныћ сњзлђре, укучыларныћ кљндђлеклђре џ.б.
Кайткан ирлђр борынгыча тљп эшлђрдђ дилбегђне њз кулларына алдылар (Ђ.Еники). Кљзге салкын ќил исеп китте. Кђњсђлђре ак булып та, ябалдашлары кап-кара каеннар кемгђдер рђнќегђн сыман шаулашып алдылар (Г.Ђпсђлђмов).
I, II зат књплектђ исђ тартым кушымчалары да, сан кушымчалары да аерым-аерым ялгана. Мђсђлђн:
Исем берлектђ, Исем дђ тартым да
тартым књплектђ: књплектђ:
I безнећ китаб-ыбыз безнећ китап-лар-ыбыз
II сезнећ китаб-ыгыз сезнећ китап-лар-ыгыз
III аларныћ китаб-ы аларныћ китап-лары
...Безнећ ђтиебез, кайтса, шул яктан ђйлђнеп кайтырга тиеш, ди (Ф.Хљсни). Сез безнећ олы кешебез инде, Камил абый (Г.Бђширов). Ярныћ астына тавыш-тынсыз гына кердек тђ кармакларыбызны хђзерли башладык (Г.Ибраџимов).
Сљйлђм эчендђ џђр љч затта килгђн тартым кушымчалары белђн зат алмашлыклары урынына њз билгелђњ алмашлыгы да еш кулланыла: њз ђнием, њз ђниећ, њз ђнисе џ.б.
Њз илем бар, рђхмђт ђнкђй, Њз телем бар, рђхмђт ђнкђй (Ф.Сафин). Сњзтезмђ бу очракта тойгы катыш а е р ы п к њ р с ђ т њ (выделительная функция) вазифасын њти.
Контекстта тартымлы исемнђр тљрле љстђмђ тљсмерлђр белђн дђ кулланылырга мљмкин. Тартым кушымчаларын алган туганлык атамалары џђм кайбер башка сњзлђр аерым тойгы белђн ђйтелгђн э н д ђ ш њ, э т и к е т сњзлђр буларак шактый еш кулланыла: улым, сећлем, ђнием, дустым, бђбкђм, ќаным, акыллым џ.б. Эндђшњ сњзлђре булып шулай ук исемнећ III зат тартым формасы да кулланыла: ђнисе, ђтисе, апасы џ.б.
Кемгђ љздећ, сећлем, ул гљллђрне? (Џ.Такташ). Ќанда ил ќылысы, аягымда Ђбкђм бђйлђп биргђн оекбаш... (М.Ђгълђмов).
Аерым очракларда ялгызлык исемнђр џђм башка сњзлђр тљрле ќанландырулар (троплар) рђвешендђ эмоциональ сљйлђмдђ џђм шигъри телдђ шундый ук тартым кушымчалары белђн килђ: туган ќирем, Иделем, авылым џ.б.
Ќир књкрђген синећ кебек Љзелеп сљйдем мин Сљнем! (М.Ђгълђмов). Болында – тугайларым, Тугайда – томаннарым... (С.Хђким). Онытылып тыћлыйм ђле менђ, Синећ сонатаћны Иделем! (Зљлфђт).
Кайбер грамматикаларда [Хангильдин, 1959: 81 ] тартымныћ икенче формасы итеп бирелгђн -ныкы/-неке кушымчасына без алда тукталган, џђм аны к и л е ш с ы м а н формаларга кертеп караган идек. Д.Г.Тумашеваныћ морфология буенча дђреслегендђ -ныкы кушымчасыныћ тартымга мљнђсђбђте џђм тартымнан аермасы бик тђфсилле яктыртылган [Тумашева, 1964: 63 ]. Алда ђйтелгђнчђ, -ныкы/-неке кушымчасыныћ иялек мљнђсђбђтен белдерњгђ катнашы бар: ђни яулыгы – яулык ђнинеке. Ђмма беренче очракта тартымлы исем п р е д м е т н ы ћ њ з е н белдерђ (юридик объект), ђ тартым кушымчасы аныћ кемнеке булуына ишарђли: яулыгы, икенче очракта исђ -ныкы кушымчасын алган исем п р е д м е т н ы ћ и я с е н – хуќасын белдерђ (юридик субъект): ђнинеке. Бу яклап -ныкы формасы тартымнан бигрђк иялек килешенђ якын тора: яулык ђнинеке – ђнинећ яулыгы.
Шул рђвешле татар телендђ иялек нисбђтен белдерђ торган љч морфологик форманы аерып књрсђтергђ мљмкин:
а) тартым кушымчасы – ђнинећ яулыгы;
б) иялек килеше – ђнинећ яулыгы;
в) -ныкы кушымчасы, килешсыман форма – яулык ђнинеке.
Тартым белђн тљрлђнњ исем сњз тљркеменђ хас грамматик категория булуга карамастан, тартым кушымчалары, аеруча Ш затта, исемнђн башка сњз тљркемнђренђ дђ ќићел ялгана алалар џђм гадђттђ а е р ы п к њ р с ђ т њ вазифасын башкаралар:
а) исемлђшкђн сыйфатларга ялганалар: агы, књге, аклысы, яћасы, искесе џ.б. Аклысын кия ярыћ, Карасын кими ђле... (Х.Туфан). Якубныћ кулына рђтле газета элђккђне юк иде. Рђхђтлђнде бњген укып (...): сарысын да, агын да, искесен дђ, яћасын да укыды да, укыды... (И.Гази);
б) III зат тартым кушымчасы саннарга ялгана: берсе, љчесе, дњртесе џ.б.
Бер тауда ун чишмђ, Унысы ун тљстђ... (С.Хђким). Берсе артыннан берсе, љчђр, дњртђр булып керђ торалар, књчтђнђч алып чыга торалар (Г.Бђширов);
в) бар, барча, бљтен, џђммђ кебек билгелђњ алмашлыкларына ялгана: барысы, бљтенесе, барчасы, џђммђсе џ.б.
Агачлар арасына сыгна балалар барчасы бергђ, Алай да булмаса, барысы тљшђлђр сикерешеп књлгђ... (Г.Тукай);
г) њз билгелђњ алмашлыгы сљйлђмдђ башлыча тартымлы хђлдђ кулланыла: њзем, њзећ, њзе, њзебез, њзегез, њзлђре.
Башка берни дђ кирђкми, Њзем чапкан печђннђрне Бер туйганчы иснђсђм (С.Хђким);
д) бар, юк модаль сњзлђр белђн кулланыла:
Њрлђрећне менгђч, туган ягым
Рђшђћ белђн битем юдыћ син,
Џђрвакытта бергђ уртаклаштыћ
Уртаклаштыћ барын-югын, син (С.Хђким);
е) исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр џђм исем фигыль белђн килгђндђ тартым иялек мљнђсђбђтен тњгел, ђ фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлнећ б а ш к а р у ч ы с ы н, с у б ъ е к т ы н белдерђ: ђйткђнем, ђйткђнећ, књрњем џ.б.
Тегермђн тавыннан тљшкђнећне малайлар књреп торганнар (И.Гази). Эшнећ мондый ђйлђнеш алачагын књз алдына да китермђгђн иде ул (Ф.Хљсни). Магистраль буйлап кырдан ќђяњ Йљрњемђ џич тђ њкенмим... (С.Хђким).
§ 38. Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнеше. Килеш категориясен љйрђнгђндђ без тљрки теллђрдђ килеш белђн тљрлђнешнећ ике тљрен аерып књрсђткђн идек: т а р т ы м с ы з т љ р л ђ н е ш џђм т а р т ы м л ы т љ р л ђ н е ш. Татар телендђ бу ике тљрлђнешнећ килеш кушымчалары арасында морфологик яктан кайбер структур аермалар булганлыктан, аларны аерып љйрђнњ зарурлыгы туа.
Татар теле – тагылмалы тел, џђм анда форма ясагыч кушымчалар бер-бер артлы ялгана. Исемнећ грамматик категориялђреннђн с а н кушымчалары, мђсђлђн, нигезгђ ић якын торган кушымчалар: алма-лар; књплектђн соћ, гадђттђ т а р т ы м кушымчалары килђ: алма-лар-ым; ђ килеш кушымчалары исемнећ ић ахырына ялгана: алма-лар-ым-ныћ. Ахырдан килгђн кушымчалар кагыйдђ буларак, ќљмлђдђ турыдан-туры сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр, тљрлђндергечлђргђ керђлђр (тартым џђм килеш, фигыльдђ зат-сан кушымчалары). Тљрки тел белемендђ шул ук тартым џђм килеш кушымчаларын икенчел тљрлђнешкђ хас ф о р м а т љ р л ђ н д е р г е ч (формоизменительный) кушымчалар дип карау да бар. Ђ нигезгђ ић якын торган џђм синтаксик бђйлђнешкђ катнашмый торган -лар кушымчасы исђ беренчел тљрлђнешкђ карый џђм ф о р м а я с а г ы ч буларак билгелђнђ [Гузеев, 1985: 8-9; Гаджиахмедов, 2000: 8].
Џђр љч затка караган тартымлы исемнђр тњбђндђгечђ тљрлђнђ:
Б.к. китабым китабыћ китабы
И.к. китабымныћ китабыћныћ китабыныћ
Ю.к китабыма китабыћа китабы-н-а
Т.к. китабымны китабыћны китабы-н
Ч.к. китабымнан китабыћнан китабы-н-нан
У-в.к. китабымда китабыћда китабы-н-да
Китерелгђн тљрлђнеш њрнђгеннђн књренгђнчђ, I–II затта килеш кушымчаларындагы аерма ю н ђ л е ш килешендђ чагылыш таба: тартымсыз тљрлђнештђ – -га/-гђ; тартымлы тљрлђнештђ – -а/-ђ. Мђгълњм булганча, телдђге кушымчалар даими берђмлеклђр, алар сљйлђм агышында гына барлыкка килмилђр, телдђ мљстђкыйль яшилђр. Тљрлђнештђге -а/-ђ кушымчасы да очраклы књренеш тњгел, грамматик хезмђтлђрдђ ул угыз тљрлђнешенђ хас кушымча буларак билгелђнђ. Тљрки теллђр књлђмендђ алганда, тартымсыз тљрлђнешнећ ике структур тибы бар: а) т љ н ь я к т љ р л ђ н е ш, аны икенче тљрле к ы п ч а к т љ р л ђ н е ш е дип тђ атыйлар; б) к љ н ь я к т љ р л ђ н е ш – у г ы з т љ р л ђ н е ш е. Тљньяк тљрлђнештђ (татар теле дђ нигездђ шушы тљрлђнешкђ карый) барлык килеш кушымчалары тартык авазга башлана: -ныћ/-нећ; -га/-гђ; -ны/-не џ.б.; кљньяк тљрлђнештђ исђ књпчелек кушымчалар сузыкка башлана, яисђ сузык аваздан тора: -ин; -а/-ђ; -ы/-и џ.б.
Татар телендђ III зат тартымлы тљрлђнештђ кайбер килешлђрдђ шулай ук кљньяк тљрлђнешкђ хас кушымчалар ялгана: ю.к. китабы-н-а (-а кушымчасы); тљшем килешендђ дђ кушымчаныћ кљньяк тибы кулланылган дип фараз кылына, хђзерге телдђ ул кыскарган: китабы-н. Борынгы язма истђлеклђрдђ тљшем килеше -ы-н-ы (китабы-н-ы) рђвешендђ кулланыла. Тљшем килешенећ бу рђвешле кулланылышын без ђле Г.Тукай шигырьлђрендђ дђ очратабыз.
Мђсђлђн:
Туктаганнар књрмђгђ иртњк табигать књркене (књркен)
Књктђ аккошлардай ак књчмђ болытлар тљркеме.
Тартым кушымчасы белђн килеш кушымчасы арасындагы -н- авазы турында фђндђ шулай ук тљрле фаразлар бар (китабы-н-а, китабы-н-да џ.б.); књпчелек галимнђр аны тарихи рђвештђ бу аваз љченче зат тартым кушымчасы составына кергђн дип саныйлар: -ым, -ыћ, -ы(н), мђсђлђн. Икенче караш буенча, ул ике сузык арасында куелган эпентетик тартык буларак бђялђнђ џђм књпчелек хезмђтлђрдђ бу аваз интерфиксаль -н- дип йљртелђ. Д.Г.Тумашева III заттагы иялек килеше кушымчасы да угыз вариантында кулланылган џђм љстђлгђн (эпентетик) тартык белђн кушылып киткђн дип саный: китабы-н-ыћ, мђсђлђн.
Шул рђвешле, татар телендђ тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнешендђ кљньяк тљрлђнешкђ џђм тљньяк тљрлђнешкђ хас њзенчђлеклђр катнаш хђлдђ кулланыла.
Исемнђрнећ ясалышы..
§ 39. Гомуми төшенчә. Татар телендђ исемнђр ф о н е т и к, л е к с и к- с е м а н т и к, м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с њ з к у ш у џђм м о р ф о л о г и к-с и н т а к с и к ысуллар белђн ясалалар. Шулай ук сњзлђрне кыскарту – аббревиация дђ телебездђ активлаша бара. Бу ысулларныћ беренче икесе, ягъни фонетик џђм лексик-семантик ысул тел белеменећ «Фонетика» џђм «Лексикология» бњлеклђрендђ љйрђнелђ, шућа књрђ биредђ морфологиягђ турыдан-туры мљнђсђбђте булган ысулларга гына тукталып њтђбез. Сњз ясалышы хђзерге вакытта морфологиядђн аерылып, аерым тармак рђвешендђ љйрђнелсђ дђ, исем сњз тљркеме турында тулырак мђгълњмат алу љчен, аныћ ясалыш ысулларын кыскача искђ тљшерњне кирђк дип саныйбыз.
§ 40. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн
исем ясалышы. Сњз ясагыч кушымчалар ярдђмендђ исемнђр тљрле сњз тљркемнђреннђн: икенче бер и с е м н ђ н, с ы й ф а т т а н, с а н н а н, ф и г ы л ь д ђ н ясалалар.
Исемнђн исем ясагыч кушымчалар:
-чы/-че кушымчасы – продуктив кушымча, хђзерге кљндђ дђ исем ясалышында катнаша: нефтьче, компьютерчы, сђясђтче џ.б.
Бу кушымча белђн ясалган исемнђрнећ г о м у м и с њ з я с а л ы ш мђгънђсе – э ш б а ш к а р у ч ы з а т н ы белдерњ. Мотивлаштыручы нигезнећ нинди семантик тљркемчђгђ керњенђ џђм лексик мђгънђсенђ карап, сњз ясалыш мђгънђсе дђ тљрлечђрђк формалаша, һәм ясалма сүз:
а) билгеле бер о б ъ е к т белђн эш итњче профессия иясен белдерђ: нефтьче, тикшерњче, ташчы, тарихчы, телче, ђдђбиятчы џ.б.;
ә) билгеле бер к о р а л ярдђмендђ эшлђњче затны белдерђ: чалгычы, тракторчы, комбайнчы, компьютерчы, тырмачы џ.б.;
б) билгеле бер у р ы н д а эшлђњче яки хђрђкђт итњчене белдерђ: колхозчы, китапханђче, кибетче, сђфђрче, юлчы џ.б.;
в) сђяси-иќтимагый, мђдђни, яисђ ђдђби агым тарафдарын белдерђ: мђгърифђтче, миллђтче, сђясђтче, ќђдитче џ.б.;
г) тискђре мђгънђдђ нинди дђ булса эшкђ џђвђслек књрсђтњче затны белдерђ: ялганчы, гайбђтче, тђмђкече, эчкече џ.б.
-лык/-лек кушымчасы гадђттђ т а б и г а т ь к њ р е н е ш е н белдергђн сњзлђргђ, к е ш е џђм х а й в а н ђ г ъ з а л а р ы атамаларына џђм а б с т р а к т мђгънђле сњзлђргђ ялгана:
а) табигать књренешенђ бђйле предмет атамаларына ялганып, шул предметларныћ ќыелмасын тупланмасын белдерђ: каенлык, ташлык, ќилђклек, аланлык, комлык, печђнлек џ.б.;
ә) тљрле ђгъзаларныћ исемнђренђ ялганып махсус ќайланма атамасын белдерђ: књзлек, битлек, башлык, аркалык, тњшлек џ.б.
Башлык сњзенећ икенче, ќитђкче мђгънђсе дђ бар, ђмма андый мђгънђдђге сњз ясалыш рђте телдђ кић таралмаган;
б) иќтимагый-сђяси џђм административ терминнар ясауда катнаша: ханлык, патшалык, коллык, кешелек џ.б.;
в) тљрле профессия, иќтимагый-сђяси, фђнни эшчђнлек атамалары ясала: профессорлык, рђислек, мђгърифђтчелек, балыкчылык џ.б. Бу очракта еш кына кушымчалар бер-бер артлы ялганып, сњз ясалыш чылбыры барлыкка килђ: балык-чы-лык, кош-чы-лык; џђм шул кушымчаларга аналогия рђвешендђ башка исемнђр дђ ясала: дђњлђт-челек, ќђмђгать-челек, урын-чылык, аз-чылык, књп-челек џ.б. Бу соћгы мисалларда ясагычларны -чылык/-челек кушымчалары дип карау да бар [Татарская грамматика, 1993: 254]. Шундый ук катлаулы очракларга -сызлык/-сезлек џ.б. кебек кушымчалар да кертелђ: саусызлык, эшсезлек џ.б.;
г) сыйфатларга ялганып килгђндә билге мђгънђсен гомумилђштерђ џђм абстракт мђгънђле исемнђр ясый: яшьлек, гњзђллек, тынычлык, бердђмлек, яшеллек, чисталык, пљхтђлек џ.б.;
д) саннарга ялганып, акча берђмлеклђре исемнђре ясала: унлык, иллелек, йљзлек, мећлек.
-даш/-дђш кушымчасы исемнђргђ кушылып, у р ы н, в а к ы т, э ш-ш љ г ы л ь буенча у р т а к л ы к н ы белдерђ торган исемнђр ясый:
а) урын буенча бергђлек: юлдаш, бњлмђдђш, якташ, авылдаш џ.б.;
ә) вакытка мљнђсђбђтле бергђлек: яшьтђш, замандаш, курсташ, чордаш џ.б.;
б) бер халык, миллђт, нђсел-ыру буенча бердђмлек: нђселдђш, миллђттђш; аерым очракта сыйфатлар ясала: тугандаш џ.б.;
в) эш, шљгыль, мђслђк буенча уртаклык, бергђлек: фикердђш, мђслђктђш, сердђш, сабакташ, группадаш, калђмдђш џ.б.
Бу ысул белђн ясалган кайбер сњзлђр инде тамырлашып киткђннђр. Мђсђлђн, адаш (ат-даш/ исемдђш), кардђш (карын-даш/кђрендђш) џ.б.
-лы/-ле кушымчасы. Тљрле шђџђр, ил кешелђрен атау љчен бу кушымча белђн дагыстанлы, америкалы, мђскђњле кебек исемнђрнећ ясалышы соћгы чорларга караган яћа књренеш дип бђялђргђ кирђк, асылда алар москвич, американец кебек сњзлђрдђн калька рђвешендђ ясалганнар.
2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
Телдђ ић еш очрый торган фигыльдђн исем ясагыч кушымчаларга хђзерге кљндђ инде продуктивлыгын югалткан -к/-ык/-ек, ак/-ђк, -гак/-гђк кушымчалары керђ. Бу кушымчалар ярдђмендђ фигыльдђн тљрле сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган яћа исемнђр ясала:
а) фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлне њтђњ љчен кирђк булган к о р а л мђгънђсендђге исемнђр: кљрђ-к, тара-к, илђ-к, ур-ак џ.б.;
ә) эшнећ нђтиќђсен белдергђн исемнђр: сыз-ык, телђ-к, бњл-ек, кис-ђк, бизђ-к, яр-ык џ.б.;
б) эш-хђлнећ урынын белдергђн исемнђр: тор-ак, ят-ак, кышла-к, бат-как џ.б.;
в) эшнећ объектын белдергђн исемнђр: терђ-к, тњшђ-к, када-к џ.б.;
г) эш-хђлнећ башкаручы субъектын белдергђн исемнђр: кун-ак, акса-к, курык-ак (куркак) џ.б.
-гыч/-геч, -кыч/-кеч кушымчалары ярдђмендђ к о р а л мђгънђсен (сљзгеч, кыргыч, чђчкеч, ачкыч, кискеч џ.б.) һәм эш башкаручы с у б ъ е к т н ы (белгеч, очкыч, ерткыч, корткыч, теркђгеч џ.б) белдергђн исемнђр ясала.
-гы/-ге, -кы/-ке кушымчалары:
а) шулай ук эшне башкару љчен кирђкле булган к о р а л мђгънђсендђге исемнђр ясый: чђнеч-ке, пыч-кы (пыч-быч – кисњ сњзеннђн), себер-ке, чал-гы, киер-ге, сос-кы џ.б.;
ә) процесс атамасын белдергђн исемнђр ясала: той-гы, йо-кы (ою – уйку сњзеннђн), кљл-ке џ.б.
-ма/-мђ кушымчасы белђн ясалган исемнђргђ фигыль нигезендђ белдерелгђн эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н џђм а т а м а с ы н, о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н џ.б. белдерњ кебек сњз ясалыш мђгънђлђре хас:
а) нђтиќђне белдергђн исемнђр: яр-ма, кабарт-ма, бњл-мђ, тућдыр-ма џ.б.;
ә) эшнећ объектын белдергђн исемнәр: књргђз-мђ, сал-ма, тарт-ма, белеш-мђ, ќђй-мђ џ.б.;
в) эшнећ атамасын белдергђн исемнәр: кићђш-мђ, утыр-ма (утырмага бару);
г) ясалма исемнђр эшнећ урынын белдерђлђр: оеш-ма, бас-ма џ.б.
-ым/-ем, -м кушымчасы ярдђмендђ эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н, о б ъ е к т ы н, с у б ъ е к т ы н белдергђн исемнђр ясала:
а) эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н белдергђн исемнђр: сыз-ым, бђйлђ-м, сљйлђ-м, тез-ем џ.б.;
ә) эшнећ о б ъ е к т ы н белдергђн исем: ки-ем;
б) субъектын белдергђн исемнђр: яв-ым, аг-ым.
Йот-ым, тел-ем, каб-ым, учла-м, тот-ам, чемет-ем кебек сњзлђр књбрђк икенче бер исем белђн кулланылалар џђм сыйфатларга якын мђгънђ белдерђлђр: бер йотым су, бер телем икмђк, бер учлам арыш, бер чеметем тоз џ.б.
-ыш/-еш, -ш кушымчасы. Бу кушымча ярдђмендђ фигыльлђрдђн эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н џђм а т а м а с ы н белдергђн исемнђр ясала:
а) от-ыш, казан-ыш, ућ-ыш, тљзел-еш џ.б.
ә) кара-ш, йљре-ш, књрен-еш, ќыел-ыш, утыр-ыш, кылан-ыш џ.б.
-ыч/-еч кушымчасы књпчелек очракта хис-тойгыларны белдергђн фигыльлђргђ ялгана џђм шул эмоциональ халђтне атый торган исемнђр ясый: сљен-еч, куан-ыч, юан-ыч, ышан-ыч, њкен-еч, кљен-еч.
Сирђгрђк эшнећ объектын белдергђн: њтен-еч, коралын белдергђн – чњке-еч, яки процесс атамасын белдергђн – ышан-ыч, исемнђр ясала.
-гын/-ген кушымчасы эшнећ а т а м а с ы н яки с у б ъ е к т ы н , о б ъ е к т ы н белдергђн исемнђр ясый:
а) ян-гын, таш-кын (ташы+кын), уп-кын;
ә) кач-кын, оч-кын, чап-кын;
б) тот-кын џ.б.
Бу кушымчалардан тыш, сњз ясалышы буенча џђм башка грамматик хезмђтлђрдђ сирђгрђк очрый торган кушымчалардан -ынты/-енте (йогынты, кисенте), -вык/-век (шарлавык, гљрлђвек), -выч/-веч (калкавыч, янавыч), -ымта/-емтђ (кушымта), -дык/-дек (табылдык, калдык), -са/-сђ (култыкса, ќићсђ), -галак/-гђлђк, -ганак/-гђнђк (шугалак, сырганак) џђм башка кушымчалар китерелђ.
§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
К у ш м а и с е м н ђ р н е ћ т љ з е л е ш б у е н ч а тњбђндђге тљрлђре бар:
а) и с е м + и с е м н ђ н торган кушма сњзлђр: сабантуй, кљньяк, тљньяк, тукранбаш, елъязма, ќирќилђк, ташкњмер, тимерчыбык, кулъяулык, ашъяулык џ.б.;
ә) с ы й ф а т + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: аккош, акбур, актамыр, терекљмеш, озынборын, сорыкорт, кызылтњш џ.б.;
б) с а н + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: љчпочмак, љчаяк, бишбармак, кыргаяк, тугызбуын (гљл исеме) џ.б.;
в) а л м а ш л ы к + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: њзаћ, њзидарђ, њзагач џ.б.;
г) и с е м + -ыр/-ер кушымчалы с ы й ф а т ф и г ы л ь д ә н т о р г а н к у ш м а и с е м н ә р: субњлђр, илбасар, юлбасар, эзтабар, Илсљяр џ.б.;
д) и с е м + ф и г ы ль калыбында шулай ук књп кенђ ялгызлык исемнђр дђ ясалган: Иштуган, Гљлњсђ, Айтуган, Ханкилде џ.б.;
Аерым очракларда кушма исемнђрнећ икенче компоненты ясалма сњз булырга мљмкин. Мђсђлђн: алъяпкыч – ал + яп-кыч, љскорма – љс+кор-ма, суњсем – су+њс-ем џ.б. Мондый сњзлђрне Ф.А.Ганиев кушымчалау џђм сњз кушу ысулы белђн ясалган сњзлђргђ, ђ Д.Г.Тумашева сњз ясалышыныћ катлаулы очракларына кертђ.
Т е з м ђ и с е м н ђ р. Тезмђ исемнђр ирекле сњзтезмђлђр калыбы (моделе) буенча ясала. Ић еш очрый торган тезмђ сњзлђр арасында тљп ике калыпны билгелђргђ мљмкин. Алар:
а) II тљр изафђдђн ясалган тезмђ исемнђр: кура ќилђге, бал корты, ишек алды (ишегалды), књз кабагы, эт балыгы, чњп њлђне џ.б.
ә) сыйфат + исем калыбында ясалган тезмђ сњзлђр: кара карга, ала карга, кара ќимеш, Ак дићгез, Ерак Кљнчыгыш, Якын Кљнчыгыш џ.б.; Кайбер тезмђ исемнђрнећ телдђ тезмђ џђм кушма вариантлары бар. Мђсђлђн: сабан туе – сабантуй, ишек алды «сени» – ишегалды џ.б.
II тљр изафђ калыбы белђн ясалган тезмђ исемнђр арасында њсемлек, кош-корт, бљќђк атамалары џђм тљрле фђн љлкђсенђ караган атамалар зур урын алып тора: милђш чыпчыгы, кђќђ гљмбђсе, нарат ќилђге, тутык њлђне, бњре уты, пђйгамбђр тырнагы, чебен гљмбђсе, давыл чђчђге, урман тавыгы, кђбестђ књбђлђге, балавыз кљясе, иген коћгызы џ.б.
Ђмма кайбер хезмәтләрдә шундый сүзләр белән рәттән китерелгђн тузан бљртеге, йон бљртеге, балык канаты џ.б. кебек берђмлеклђрне, русчага «пылинка», «шерстинка», «плавник» дип тђрќемђ ителњгђ карап кына, тезмђ сњзлђргђ кертњ дљрес булмас1. Алар – ирекле сњзтезмђлђр, ягъни аерым сњз, лексик берђмлек тњгел, алар синтаксик берђмлеклђр.
П а р л ы и с е м н ђ р њзара тезњле бђйлђнештђге ике сњз янђшђ килњ юлы белђн ясала. Аларныћ тњбђндђге тљрлђре бар:
а) њзара якын мђгънђле яки синоним сњзлђр янђшђ килђ: агай-эне, дус-иш, аћ-белем, ќил-давыл, гореф-гадђт, буй-сын, моћ-зар, урын-ќир, ќилђк-ќимеш џ.б.;
б) капма-каршы мђгънђле сњзлђр (исем, сыйфат џ.б. янђшђ килеп, исемнђр ясала): ут-су, ќир-књк, карты-яше, олысы-кечесе, сату-алу, алыш-биреш, керем-чыгым, юк-бар џ.б.;
в) икенче компонент архаиклашкан сњз: мал-туар, иген-тару, туган-тумача, бала-чага, кыз-кыркын, савыт-саба џ.б.;
г) икенче компонент беренче сњзнећ ясалма рђвештђ њзгђртелгђн фонетик варианты: малай-шалай, калдык-постык, имеш-мимеш, тимер-томыр џ.б.;
д) компонентлары аерым кулланылмый торган сњзлђр: ыгы-зыгы, эћгер-мећгер, чыр-чу, шау-шу џ.б.;
е) компонентлары мђгънђ ягыннан гомуми књзаллаулы (ассоциатив) бђйлђнештђ генђ торган парлы сњзлђр. Мондый сњзлђрнећ мђгънђсе гадђттђ компонентлар мђгънђсе суммасына караганда кићрђк була. Мђсђлђн: ипи-тоз – гомумђн сый-хљрмђт мђгънђсендђ; йорт-ќир – хуќалык џђм аныћ барлык атрибутлары; хђбђр-хђтер, кунак-тљшем, тњшђк-ястык кебек парлы сњзлђрне дђ шул ук тљркемгђ кертергђ мљмкин.
§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
а) контекстта исемлђшкђн сыйфатларныћ кайберлђре морфологик яктан аерымланып (изоляциялђнеп) тулысынча исем сњз тљркеменђ књчђ. Мђсђлђн: кара (язу карасы), карт, чал, бай, ялагай, сукыр (сукырлар йорты), телсез, хђрби џ.б.
И с к ђ р м ђ: 1. књк (књк йљзе), суык (суык ќанны тындырмый – мђкаль), ќылы (ќылы сљяк сындырмый – мђкаль), якты (ярыктан якты тљшђ) караћгы (караћгы тљште) џ.б. Мондый сњзлђрне галимнђр конверсиядђн бигрђк, борынгы синкретизм књренеше дип аћлату ягында торалар.
2. Татар грамматикасында (т. I) конверсия ысулы белђн исем ясалышы (ул шулай ук башка сњз тљркемнђренђ дђ карый) артык кићђйтеп књрсђтелгђн. Анда мисал рђвешендђ китерелгђн яћа, читен, элекке, кызу, кыю џ.б. сњзлђрне тулысынча исемгђ књчкђн дип карау бик бђхђсле.
ә) -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль исемлђшњ аша тулысынча исемгђ књчђ: укучы, тегњче, тукучы, тљзњче, язучы, сатучы, сатып алучы џ.б.;
тљрле фђнни терминнар да еш кына шул юл белђн ясала: санаучы, бњлњче, уртак ваклаучы – математик терминнар џ.б.;
б) -ачак/-ђчђк кушымчалы сыйфат фигыльдђн књчкђн исемнђр: килђчђк, књрђчђк (язмыш мђгънђсендђ), алачак, бирђчђк;
в) -мыш/-меш кушымчалы архаиклашкан њткђн заман сыйфат фигыльдђн: тормыш, язмыш, сынамыш џ.б.;
г) -у/-њ кушымчалы исем фигыльдђн књчкђн исемнђр: уку (укулар башланды), язу (язуы матур), буяу, сайлау (сайлау кљне) џ.б.
МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
Сүз төркемнәренә морфолдогик анализ гадәттә җөмлә эчендә алып барыла, чөнки сүзләрнең грамматик (морфологик) ф о р м а л а р ы сөйләм эчендә барлыкка килә.
И с е м н е тикшерү түбәндәге тәртиптә бара:
1. җөмләдәге һәр исем аерым алып тикшерелә;
2. билгеле бер грамматик формада килгән исем үзе бәйләнгән сүз белән бергә алына. Ул сүз җәяләр эчендә күрсәтелә. Мәсәлән: урманга (китте);
3. исемнең ясалыш буенча төре һәм нинди лексик-грамматик төркемгә керүе билгеләнелә (ялгызлык исем, күмәклек исем һ.б.);
4. исемнең төрләнеше турында тулы мәгълүмат бирелә: а) кайсы килештә килүе, килешнең грамматик мәгънәсе; б) берлектә яки күплектә булуы; в) тартым белән төрләнеше – заты, саны ачыклана.
Урагын өйалдына кертеп куйды да түргә узды Фаизә. Үзе белән бергә картайган сандыгын ачып, аннан кырыкмаса-кырык эшкә йөргәндә бәйли торган алъяпкычы ... (Җ.Рәхимов).
урагын (кертеп куйды) – тамыр исем, уртаклык исем, төшем килеше (туры объект мөнәсәбәте, билгелелек төсмере), берлектә, III зат берлектәге тартым;
өйалдына (кертеп куйды) – кушма исем, уртаклык исем, юнәлеш килеше (урын мөнәсәбәте), берлектә;
түргә (узды) – тамыр исем, юнәлеш килеше (урын мөнәсәбәте), берлектә, тартымсыз;
Фаизә (узды) – ялгызлык исем, баш килештә (субъект мөнәсәбәте, билгелелек төсмере), III зат берлектәге тартым;
кием-салым, чүпрәк-чапрак (актарырга тотында) – парлы исемнәр: кием-салым – антонимик мәгънәдәге сүзләрдән төзелгән; чүпрәк-чапрак – икенче компонент беренчесенең фонетик варианты; уртаклык исемнәр, баш килештә (туры объект мөнәсәбәте, билгесезлек төсмере), җыймалык мәгънәсе, тартымсыз;
кырга (йөргәндә) - тамыр исем, уртаклык исем, юнәлеш килеше (урын мөнәсәбәте), берлектә, тартымсыз;
эшкә (йөргәндә) – тамыр исем, уртаклык исем, юнәлеш килеше (максат мөнәсәбәте), берлектә, тартымсыз;
алъяпкычы – кушма исем, уртаклык исем, баш килештә (грамматик ия), берлектә, III зат берлектәге тартым.
белемегезне тикшерегез
1. Љч принцип нигезендђ (семантик, морфологик, синтаксик) исем сњз тљркеменђ билгелђмђ бирегез.
2. Исемнећ лексик-грамматик тљркемнђрен атап књрсђтегез, мисаллар китерегез.
3. Исемдђ сан категориясенђ гомуми характеристика бирегез.
4. Берлектђге исем сљйлђмдђ нинди мђгънђлђрне белдерђ ала?
5. Књплек сан формасы, ягъни -лар кушымчасыныћ нинди тљп џђм контекстуаль мђгънђлђр белдерњен аћлатыгыз.
6. Килеш категориясенђ билгелђмђ бирегез, килешлђр белђн тљрлђнеш њзенчђлеклђрен аћлатыгыз.
7. Килешнећ гомумкатегориаль мђгънђсен џђм аерым килешлђрнећ гомумилђштерелгђн мђгънђлђрен атап књрсђтегез. Исемнђрнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђре џђм килешлђренећ грамматик мђгънђлђре арасында нинди уртаклык џђм аермалы яклар бар?
8. Аерым килешлђрнећ нинди грамматик мђгънђлђр белдерњен истђ калдырыгыз.
9. Килешлђр мђсьђлђсендђ татар тел белемендђ нинди бђхђсле карашлар бар?
10. Тартым категориясенђ билгелђмђ бирегез, тартым белђн тљрлђнеш њзенчђлеклђрен џђм тартым формаларыныћ грамматик мђгънђлђрен аћлатыгыз.
11. Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнешендђ нинди структур аермалыклар бар?
12. Исемдђ хђбђрлек категориясе турында аћлатыгыз.
13. Татар телендђ исемдђ билгелелек-билгесезлекне белдерњнећ нинди чаралары бар?
14. Исемнђрнећ нинди ысуллар белђн ясалышын искђ тљшерегез, мисаллар китерегез.
Сыйфат