L naziRLİYİ baki slavyan respublikasi

Вид материала

Содержание

Подобный материал:

Kİtabxana-biBLİoqrafiya təSNİfati (Kütləvi kitabxanalar üçün qısaldılmış variantı)., 1715.55kb.
İqtİsadİ İnkİşaf Nazİrlİyİ, 1793.97kb.
İqtİsadİ İnkİşaf Nazİrlİyİ, 537.32kb.
İqtİsadİ İnkİşaf Nazİrlİyİ, 495.31kb.
Rbaycan respublikasinin məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ, 5402.02kb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI SLAVYAN RESPUBLİKASI



AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ

HEYDƏR ƏLİYEVİN ANADAN OLMASININ 86-CI İLDÖNÜMÜNƏ

HƏSR OLUNMUŞ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»

VƏ «NİBELUNQLAR HAQQINDA NƏĞMƏ» MÖVZUSUNDA

TƏLƏBƏ-ŞAGİRD ELMİ KONFRANSININ

TEZİSLƏRİ

ТЕЗИСЫ

СТУДЕНЧЕСКО-УЧЕНИЧЕСКОЙ НАУЧНОЙ КОНФЕРЕНЦИИ

НА ТЕМУ «КНИГА МОЕГО ДЕДА КОРКУТА» И «ПЕСНЯ О НИБЕЛУНГАХ», ПОСВЯЩЕННОЙ 86 - ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ

ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНОГО ЛИДЕРА АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА

^ ГЕЙДАРА АЛИЕВА

BAKI-2009

TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ

Prof. K.M.Abdullayev	BSU-nun rektoru (sədr)
Dos. M.A.Əliyev	BSU-nun elmi işlər üzrə prorektoru (sədr müavini)
Dos. O.Ə.Səmədov	BSU-nun tərbiyə işləri üzrə prorektoru
Dos. İ.Ə.Babayev	Filologiya fakültəsinin dekanı
Dos. S.H.Həsənov	Tərcümə fakültəsinin dekanı
Dos. E.R.Piriyev	Pedaqoji fakültəsinin dekanı
Dos. A.Ə.Rəcəbli	Beynəlxalq münasibətlər və regionşünaslıq fakültəsinin dekanı
Prof. T.H.Cəfərov	BSU-nun Humanitar liseyinin direktoru
A.Bakixanova	Bakı şəhəri, 190 saylı orta məktəbin direktoru
M.A.Mehtixanov	Cəbrayıl rayonu, 10 saylı orta məktəbin direktoru
M.Abbasov	Laçın rayonu, Dambulaq kənd orta məktəbinin direktoru
Heydərov H.H.	Ağsu rayon, Ərəb Mehdibəy kənd orta məktəbi

DİLÇİLİK

ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Abbaslı İlahə Məhərrəm qızı

Bakı şəhəri 190 saylı məktəb, VII^D

Elmi rəhbər: b.m.Qafarov N.S.

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA İŞLƏNƏN ATALAR SÖZLƏRİ

Təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün Türk dünyasının möhtəşəm və əzəmətli tarixini yaşadan, onu bu günümüzə qovuşduran ulu sənət nümunələrindən biri həm də birincisi “Kitabi-Dədə Qorqud” eposudur. Bu bədii söz xəzinəsi türk xalqlarının tarixi salnaməsi, həyat ensiklopediyasıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” monumental sənət abidəsi, söz gövhəri, bəşəri bir “Oğuznamə”dir. Hər bir misrasında dərin məna, qiymətli bir xəzinə olan bu abidənin daim tədqiq edilməyə, üzərində araşdırmalar aparılmağa ehtiyacı vardır.

Eposun yaradıcısı Dədə Qorquddur. Dastanın boyları onun dilindən söylənilir və onun xeyir-duası ilə bitir.Əsərin müqəddiməsində Qorqud atanın dilindən verilən müdrik sözlər silsiləsi ─ atalar sözləri kimi qəbul edilə bilər. Çünki bu sözlər hansısa bir hadisə və əhvalatların məntiqi nəticəsidir. Məs.:

Ölən adam dirilməz.

Çıxan can geri gəlməz.

Oğul atanın yetiridir,

İki gözünün biridir.

Dədə Qorqud dilindən təqdim olunan atalar sözlərini belə qruplaşdırmaq olar:

a) Ailə - məişət, övlad – valideyn münasibətləri əsasında çıxarılan nəticələr:

“Qız anadan görməyincə, öyüd almaz”.

“Baba malından nə fayda, başda dövlət olmasa”.

“Yad oğlu saxlamaqla oğul olmaz, böyüyəndə salur gedər, gördüm deməz”

“Oğul kimdən olduğunu ana bilər”.

b) Təbiət hadisələrinin gedişi əsasında çıxarılan nəticələrin bədii ifadəsi:

“Ulaşuvan sular taşsa, dəniz tolmaz”.

“Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz”.

“Kül təpəcik olmaz”.

“Əski pambıq bez olmaz”.

c) Heyvanlara münasibət əsasında çıxarılan

“Qara eşşək başına üyək ursan, qatır olmaz”, “Yeddi dərə qoxuların dülki bilür”, “Dünlə karvan keçdükin torağay bilür”.

“Ayrı-ayrı yollar izin dəvə bilür”.

ç) İgidlik, mərdlik-namərdlik əsasında çıxarlan nəticələrin bədii ifadəsi:

“Çala bilən yigidə oxla qılıncdan bir çomaq yeg”.

d) Digər həyatı məsələlərə aid nəticələr:

“Gəfil başın ağrısı beyin bilür”.

“Ögünməklə örət ər olmaz”.

Abbaslı Səyyarə Məhərrəm qızı

Bakı şəhəri 190 saylı məktəb, VIII^E

Elmi rəhbər: baş müəllim, Qafarov Namiq Saleh oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA RƏNG SİMVOLİKASI

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalqının şah əsəri, ana kitabıdır. Bu kitab xalqın varlığını, mənşəyini, adət-ənənələrini dolğun şəkildə əks etdirir. Biz bu işimizdə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən rəng simvolikasından danışacağıq.

Rəng inamlar, yaşayış, təfəkkür tərzi ilə bağlıdır, rənglər zaman və məkan anlayışları ilə bağlılığı dastanda diqqəti cəlb edir.

I. Qara (Kara) ─ saç, baş, təkur, arslan, dırnaq, qan, qaş, saqqal, qoyun, köpək, ayğır, qoç, buğa, donuz, quş, qaz, dağ, yer, yol, dərə, gör, otaq, keçə, qovurma, qılıc sözlərinin təyini kimi özünü göstərir.

Məs.: Dirsə xanı qarşuladular, qara otağa qondurdular, qara keçə altına döşədilər. Qara yerin üstinə ağ ban evin dikdirmişdi. Qara şayqalu təkura səlam verdi.

Burada bir məqamda var. “Dirsə xanın oğlu Buğacın boyu”nda oğlu olanın ağ çadırda, qızı olanın qırmızı çadırda, oğlu-qızı olmayanın qara çadırda oturdulması rənglərin mərasimlərdəki əhəmiyyətidir. Bu boydan görürük ki, “ağ otaq” ən şərəfli insanların otağıdır. Dastanda qara rəng aşağı yerin rəngini ifadə edir. Bu qonağın altına döşənəcək keçədə və yeməklərdə də özünü göstərir.

II. Ağ ─ “Kitabi-Dədə Qorqud” da saqqal, birçək, süd, əllər, boyun, ət, üz, don, məlik, alın, bilək, qoyun, sunqur, ev, işıq, tut, otaq, orman, qar, saz, qaya, meydan, ələm sözlərinin təyini kimi işlənir.

Məs.: Ağ saqallu pir-qocalar yanına bıraqdı. Ağ biləglərini sığadı.

III. Göy (Gök) ─ “Kitabi-Dədə Qorqud”da mavi, yaşıl anlamlarında işlənmişdir.

Məs.: Gök bədəvisin tutdurdı, Qaragünə bindi.

IV. Qızıl ─ “Kitabi-Dədə Qorqud”da qırmızı, parlaq mənasında yanaq, dəvə, otaq, qafdan, xına, altun kəlmələrinin təyini kimi çıxış edir.

Məs.: Qatar-qatar qızıl dəvələrini yetdilər.

V. Sarı ─ rəng mənasında soğan, geyim, gön, don sözlərinin təyinidir.

Məs.: Sarı tonlu Selcan xatun köşkdən baqar.

VI. Boz ─ boz, çal mənasında ox və aygır sözlərinin təyini kimi, bozar turqay, boz atlı birləşmələrində rast gəlinir.

Məs.: Boz oğlan babasının evinə gəldi. Boz ayğırın çəkdi, Beyrək bindi.

Allahquliyeva Turanə Novruz qızı

Bakı Slavyan Universiteti

(Filologiya fakültəsi, II kurs)

Elmi rəhbər: baş müəllim Qafarov Namiq Saleh oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA TOPONİMLƏR

Oğuz türklərinin tarixini əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” yüksək bəşəri ideallar tərənnümçüsü kimi dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olmuşdur. Biz bu kiçik araşdırmamızda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən toponimlərə (yer adları) nəzər salacağıq. Toponimlər – onomastikanın toponimləri və onların meydanagəlmə qanunauyğunluqlarını, inkişafını, dəyişməsini, funksiyasını, leksik-qrammatik xüsusiyyətlərini və s. öyrənən ən geniş şöbəsidir. “Toponim” yunan sözü olub, “topos” (yer, vilayət, ölkə, məkan deməkdir) və “onom” (ad) sözlərindən əmələ gəlmişdir, coğrafi obyektlərin xüsusi adları mənasında işlənir. “Toponimika”nı “toponimlər (cоğrafi adlar) haqqında elm də adlandırmaq olar. Toponimlər rəsmi xarakter daşıyır. Onlar da antroponimlər kimi meydana gəlir, yaşayır, bəzən dəyişir, bəzən də ölüb gedir. Hər xalqda belə adlara rast gəlmək mümkündür.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən toponimləri müxtəlif cəhətdən təhlil etmək olar. Bu dastanda işlənən toponimlərin coğrafi dairəsini müəyyənləşdirmək tamamilə mümkündür. Ümumiyyətlə dastanda işlənən toponimləri iki qrupa ayırmaq olar:

I qrup: Azərbaycanın hüdudlarında olan toponimlər: Oğuz eli, Qazlıq, Sürməli, Qayı və s.

II qrup: Azərbaycanın hüdudlarından kənarda olan toponimlər: Rum eli, Trabzon, Dərbənd, Gürcüstan, Aya Sofya və s. digər yer adları bu qəbildən sayılır.

Maraqlıdır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında qondarma, uydurma, süni toponimlərə rast gəlinmir. Dastanda olan toponimlərin əksəriyyəti indi də Azərbaycan ərazisində vardır. Aşağıda “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlənən toponimlərin bəzi nümunələrini göstərə bilərik:

Türküstan eli – toponimdir, türk mənşəlidir, türklərin yaşadığı əraziyə deyilir.

Rum eli – toponimdir, alınmadır, indiki Türkiyə nəzərdə tutulur.

Trabzon, Şam, İstanbul, Gürcüstan, Dərbənd və.s. kimi toponimlər dilimizdə eynilə qalmaqdadır. Məkkə, Mədinə kimi toponimlərin adı çəkilməsi Kitabi Dədə Qorqudun islamla səsləşdiyini göstərir.

Azərbaycan toponimlərinin öyrənilməsi baxımından «Kitabi-Dədə Qorqud» çox qiymətli bir dastandır.

^ Aьayev Fяrid

Bakı Slavyan Universiteti

Humanitar liseyinin X^asinif sagirdi

Filologiya fakцltяsinin IVkurs Ramazanova Əsmər

Elmi rяhbяr: Яhmяdova Ş.

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANLARININ DİLİNDƏKİ

SABİT SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİ - FRAZEOLOGİZMLƏR

Oьuzlar юlkяmizin яrazisindя eradan чox-чox яvvяl mяskяn salmışdılar. Dastanların dili Orxon-Yenisey kitabяlяrinin dili ilя sяslяşir. Qaman-şaman яnяnяlяri vя ozan sяnяtinin zirvя mяrhяlяsi hesab etmяk olar...” Dяdя Qorqud” nяsri чox tutumludur. Sonrakı dastanlarda mцşahidя etdiyimiz bol-bol tяsvirlяr, sюzdяn qяnaяt hissi olmadan istifadя, artıq epizodlar, uzun-uzadı tяhkiyяlяr bu abidяdя yoxdur. Burada sюzlяrin yeri son dяrяcя sıx, mяnası чox zяngindir. Hяr bir dilin milli orиjinallıьı daha чox onun tarixяn dilçilikdя tяsadцf olunan qanunların izinin mцasir dildя rast gяlinmяsindяdir. Bu cяhяtdяn “Kitabi-Dяdя Qorqud“ dilindяki sabit vя sяrbяst birlяşmяlяrini юyrяnmяk maraqlıdır.

Bu sahяdя dastanın dilini dяrindяn tяdqiq etmiş B.Чobanzadя, F.Ağazadя, C.Cяfяrov, S.Murtuzayev, M.Paşayev, Y.Seyidov, Z.Budaqova, M.Adilov vя başqalarının rolunu qeyd etmяk lazımdır. Abidяdяki frazeologizmlяrin чoxuna atalar sюzlяrindя, daşlaşmış ifadяlяrdя tяsadцf edilir. Bu cяhяtdяn bяzi frazeologizmlяr юz ilkin mяnalarını itirmiş, yeni mяna чaları qazanmış, ya da tamamilя arxaiklяşmişdi. Buna baxmayaraq, abidяdяki nцmunяlяrin чoxu tцrk dillяrindя hal-hazırda юz işlяkliyini saxlamaqdadır. «Kitabi-Dяdя Qorqud» dastanının dili onunla bir dюvrdя yarana bilяcяk яn mцkяmmяl, kamil yazılı яdяbiyyat nцmunяsidir.

Əzizova Rəfiqə Oqtay qızı

Bakı şəhəri 132 saylı məktəb, X^B

Elmi rəhbər: baş müəllim Qafarov Namiq Saleh oğlu

Bakı Slavyan Universitet

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA LEKSİK YOLLA SÖZ YARADICILIĞI

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalqının mükəmməl söz xəzinəsinin bir nümunəsidir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dili ana türkçəmiz kimi qədim və müasirdir, mükəmməl və yetkindir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında söz yaradıcılığı üç üsulla əmələ gəlmişdir:

1. Leksik yolla

2. Morfoloji yolla

3. Sintaktik yolla

Leksik yolla sözlərin əmələgəlmə prosesi morfoloji və sintaktik üsuldan əsasən, sadəliyi etibarilə fərqlənir. Leksik yolla sözlərin əmələgəlmə prosesinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sözlər dilə hazır şəkildə daxil olur: dialektlər hesabına, yeni məna kəsb etmək hesabına, alınmalar hesabına.

Dastanın dilində elə sözlərə rast gəlinir ki, onlar müasir dilimizlə müqayisədə başqa mənalar kəsb etmişdir.

“Ağır” sözü. Ağır sancaq götürəndə müsəlmanlar arxası olsun. Bu nümunədə “ağır” sözü əziz, ulu mənasında işlənmişdir.

Bu söz danışıq dilində “hörmətli” mənasında işlənir. Məs.: İsgəndər kişi ağır adamdır. Atalar sözündə (Ağır otur, batman gəl) həmin mənada işlənmişdir.

“Al” sözü dastanın dilində hiylə, məkr, qırmızı (rəng) mənalarında işlənmişdir. Məsələn, Namərd tayın al eyləmiş. Burada “al” hiylə mənasında işlənmişdir. Cəmi yanında olan qızlar al geymişlərdü, kəndü sarı geymüş idi. Burada “al” sözü qırmızı mənasında işlənmişdir.

“Bəbək” sözü dastanın dilində uşaq mənasında işlənmişdir. Məsələn, Anun bəbəkləri yetsün. Müasir dilimizdə “bəbək” sözü göz mənasında işlənməkdədir.

Bundan başqa dastanın dilində müasir dilimiz üçün arxaik sözlərə də rast gəlirik. Alp, arı, becid, duş, ban, dügün və s. Bu sözlər müasir dildə işlənməsə də dialektlərdə qorunub saxlanmışdır.

“Dədə Qorqud” kitabının dilində çoxlu sayda ərəb-fars mənşəli sözlərə də rast gəlirik. Məsələn, ərməğan, məsləhət, Allah, adəm, peyğəmbər, əleyhissəlam və s.

Nümunələrdən yəqin etdik ki, dastan islamdan əvvəl və onun ilkin çağlarında yaranmışdır. Belə nəticəyə gələ bilərik ki, min il bundan əvvəlki Azərbaycan dili ilə müasir Azərbaycan dili arasında qrammatik quruluşca köklü fərq olmamışdır.

Əliyeva Könül Səxavət qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya fakültəsinin II kurs tələbəsi

Elmi rəhbər: dos. Novruzova N.S.

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA ELLİPTİK CÜMLƏNİN

MƏTNYARATMA XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Hər bir xalqın düşüncə tərzi, təfəkkür səviyyəsi, tarixi dəyəri ilk növbədə onun sözü ilə ölçülür. Bu sözü isə “Kitabi-Dədə Qorqud” sübut edir. Bu abidə təkcə bədii təfəkkürümüzün möhtəşəm abidəsi deyil, həm də mifik, tarixi, coğrafi, etnoqrafik, əxlaqi görüşlərimizin ən mötəbər qaynağı, ana dilimizin kitabıdır. Bizim ictimai təfəkkürümüzün də, mədəni ənənələrimizin də, milli xarakterimizin də kökləri “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlıdır.

Cümlədə buraxılmış üzvləri situasiyaya, mətnə, cümləni təşkil edən üzvlərin forma və məzmununa əsasən bərpa oluna bilən cümlələrə yarımçıq cümlələr deyilir. Ümumiyyətlə yarımçıq cümlələr sadə və mürəkkəb, cüttərkibli və təktərkibli, müxtəsər və geniş olmaqla hər cür cümlələrə aiddir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində cüttərkibli cavab yarımçıq cümlələr daha çox ədatların köməyi ilə düzəlir.Əsasən də “-mı” ədatı ilə düzələn elliptik cümlələr daha çox sual cümləsinin mənasının qüvvətləndirir. Məsələn:

Xan qızı, yerimdən durummu?

Yaxandan – boğazından tutummu?

Qaba dizimin altına salımmı?

Böyük, iti, polad qılıncım əlimə alımmı?

Öz gövdəndən başını kəsimmi?

Can şirinliyini sənə bildirimmi?

Göstərilən parçada“mən” əvəzliyi, yəni mübtəda buraxılmışdır.

Elliptik cümlələr ilk baxışda adlıq cümlələrə bəzəyir.Bunların oxşar cəhətləri ondan ibarətdir ki, hər ikisində xəbər olmur və bu üzvün iştirakına ehtiyac da hiss edilmir. Bunlarla bərabər onların fərqli xüsusiyyətləri də vardır ki, elliptik cümlələrdə buraxılmış üzvü və ya üzvün bir hissəsini mətnə, yaxud cümlənin öz məzmununa görə müəyyənləşdirmək olur.

Elliptik cümlələrin buraxılmış xəbəri ən çox feli, qismən də ismi olur. Elliptik buraxılmada xəbərin məlum olanı ifadə edən hissəsi intonasiya ilə əvəzlənir.

Belя cümlələrdə xəbər demək olar ki, olmur. Xəbər struktur, semantik cəhətdən fərqlənən aşağıdakı tip cümlələrdə elliptik xarakter daşıyır.

1.Atalar sözlərindən ibarət olan cümlələrdə xəbərin ellipsisi: at ayağı iti, ozan dili çevik olur.

2.Əmr, çağırış xarakterli cümlələrdə xəbərin ellipsisi.

3.Arzu mənalı cümlələrdə xəbərin ellipsisi.

Sintaktik uyğunluqlar əsasən “Kitabi Dədə Qorqud”dakı cümlə quruluşuna uyğun gəlir:Ağ meydanın ortasında baxdı, durdu. Buğa dəxi oğlana sardı gəldi (səh.36).

Яmircanlı Söhrab 10 A

Bakı şəhəri 190 sayli mяktяb

“^ DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA LEKSİK VAHİDLƏR

“Dədə Qorqud” dastanlarının əlamətdar xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, dastanlar nəzm və nəsr birləşməsindən ibarət olmaqla bərabər, şifahi ədəbiyyatın müxtəlif janrları ilə əlaqədar növlərini də qismən əhatə etmiş olur. Buna görə də dastanlarda nəğmələr, bayatılar, atalar sözləri, tapmacalar, ağılar, nağıllar adətən dastanların üzvi tərkib hissəsini təşkil edir. Burada elə üzvi birləşmə olur ki, bunları hissələrə parçalamaq mümkün deyildir, lakin bununla bərabər nəzərə almaq lazımdır ki, bu və ya digər dastanın yaradılmasında dildən-dilə təkmilləşdirilməsində şifahi ədəbiyyatın əvvəllərdən formalaşmış vahidlərindən istifadə olunur. Məhz bu baxımdan “Dədə Qorqud” dastanlarının quruluşu ayrı-ayrı boylarının janr və üslub xüsusiyyətləri, dilinin əlamətdar cəhətləri, xüsusilə diqqəti cəlb edir.

“Dədə Qorqud” dastanları məhdud bir zaman daxilində birdən-birə yaradılmış dastanlar deyilir. Bu dastanlar ümumiyyətlə, türkdilli tayfalar arasında, xüsusən 22 tayfadan ibarət olan oğuzlar arasında da daha əvvəlki dövrlərdə dədələr, ozanlar tərəfindən qoşulub söylənilmiş, dillər əzbəri olaraq nəsildən-nəsilə keçib yayılmış dastanlardır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, bu dastanların dilində danışan oğuzlar hələ VII-VIII əsrlərdən əvvəl orta Asiyada köçəri həyat sürən, müxtəlif tayfalarla o qədər də qaynayıb-qarışmamış olan nisbətən daha saf qəbilə halında yaşayan əvvəlki oğuzlardan fərqlənən oğuzlardır; bu oğuzlar hələ VI-VII əsrlərdən, bəlkədə daha əvvəllərdən Qafqaza gəlmiş, həm türkdilli, həm digər dilli yerlilərlə qaynayıb-qarışaraq dəyişən və yeni keyfiyyəti ilə azərbaycanlıların tərkib hissəsinə çevrilmiş olan oğuzlardır.

Dilçilik baxımından yanaşdıqda kitabın çox gözəl keyfiyyətləri üzə çıxır. Hal-hazırda dilimiz üçün səciyyəvi olan bütün terminlərə aid ifadələr bu kitabda mövcuddur. Bu ifadələr ozünəməxsus şəkildə öz ifadəsini tapır.

Bizim nitqimiz ayrı-ayrı cümlələrdən deyil mətnlərdən qurulur. Deməli dilin müstəqil və mühüm vahidi kimi mətnin yaranmasının ümumi qanunauyğunluqları mövcuddur. Mətn sintaksisi həmin qanunauyğunluqları öyrənir. N.Novruzovun fikirlərinə istinad edərək qeyd etmək olar ki, mətnlər böyük və kiçikliyindən asılı olaraq 2 qrupa ayrılır: 1.Makromətnlər, 2.Mikromətnlər.

Makromətn - əlaqəli nitqin elə böyük hissəsidir ki, bir neçə mikromətndən əmələ gəlir, özündə məna, kommunikativ, quruluş, kompozisiya və qrammatik bütövlüyü birləşdirir.

Mikromətn - əlaqəli nitqin o hissəsidir ki, daha kiçik mətnlərə ayrılmır və mütləq bir neçə cümlənin kommunikativ, quruluş, kompozisiya və qrammatik birliyindən ibarətdir.

Mətn daxilində təkrarlar özünü qabarıq şəkilkdə göstərir. N.Novruzovanın fikrincə təkrarlar sintaktik birləşmənin komponentlərini əlaqələndirən vasitələrdəndir. Mikromətnlərin qapanmasında, ötürülməsində leksik və qrammatik təkrarlar aparıcı rol oynayır. Leksik təkrarlarda mətn daxilində sözlər, qrammatik təkrarlarda isə söz birləşmələri və cümlələr təkrar edilir.

Leksik təkrarlar leksik səviyyəsində olan təkrarlardır. Bu təkrarlar cümlə və ondan böyük vahidlər çərçivəsində qeydə alınır. Bundan başqa təkrarın hansı vahidinin tərkibində işlənməsinə görə qruplaşdırılır.Ən kiçik mətn cümlədir. Bu baxımdan cümlə daxilində işlənən leksik təkrarlar adlandırılması özünü doğruldur.

Cümlə daxilindəki leksik təkrar onun semantik baxımdan gərgin nüvəsini üzə çıxarır və cümlədə intonasiyanı şərtləndirir. Cümlə daxilindəki təkrar - sadə təkrar yalnız leksik vahidin təkrarı kimi qəbul oluna bilməz. Eyni sözün müxtəlif hal şəkilçiləri ilə təkrarı da mətndə işlənir.

K.Abdullayevin də təkrar bəhsində maraqlı fikirlər var. Onun fikrincə mətndə özünü göstərən təkrarlar spesifik bir sistem yaradırlar. Belə ki, burada təkrarların ən müxtəlif struktur növlərinə rast gəlmək mümkündür və özünün struktur mürəkkəbliyindən və sadəliyindən asılı olmayaraq təkrar prinsip etibarilə mətn bütövlüyünə xidmət edən çox möhkəm, sementvari bir üsul kimi üzə çıxır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində nəzərə çarpan dərəcədə fonetik təkrarlardan istifadə edilmişdir. Məsələn:

“Xanlar xanı Bayandur oğlana bəylik verdi, taxt verdi, Dədəm Qorqud boy boyladı, soy soyladı”.

Burada B və S səsləri təkrar olunur.

“ O zamanda bəylərin alqışı alqış, qarğışı qargış idi. Duaları müstəqab olurdu”.

Kamil Vəliyevin fikirlərinə istina edərək qeyd edərdim ki, boylarda işlənən təkrarlar mətnin sadə gözəlliyini artırır, paralel konstruksiyaların bir-birinə bağlanmasında mühüm rol oynayır. Təkrarların bu qədər fəallığı şer sistemi ilə bağlıdır ki, bu zaman təkrarın ifadə etdiyi funksiyalar daha da mürəkkəbləşir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində fonetik və qrammatik təkrarlara nisbətən leksik təkrarlar daha çox üstünlük təşkil edir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində qrammatik təkrarların da xüsusi yeri vardır. Qrammatik təkrar dedikdə söz birləşmələrinin və cümlələrin təkrarı nəzərdə tutulur. Qrammatik təkrarları sintaktik təkrarlar da adlandırırlar.

“Qanturalı adı görklü Məhəmmədə salavat gətirdi. Buğanın alnına bir yumruq elə vurdu ki, buğayı beli üzərinə çökürdü. Alnına yumruğun elə vurdu ki, sürdi meydanın başına çıxartdı”.

Burada “alnına yumruğu elə vurdu ki” təkrar olunur. Mürəkkəb cümlənin tərkib hissəsi kimi cıxış edir.

Zəngin abidəmiz sayılan “Kitabı-Dədə Qorqud” dastanının dilində təkrarlar o qədər zəngin şəkildə işlənmişdir ki, onu asanlıqla seçib ayırmaq mümkündür.

Əmirli Əyyub

Bakı şəhəri 190 №li məktəbin 10^a sinif şagirdi

^ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD» DASTANINDA KİŞİLƏRƏ VERİLƏN

LƏQƏBLƏR VƏ TİTULLAR

XIX əsrin I rübündən, dünyanın mədəni ictimaiyyətinə məlum olan gündən «Dədə Qorqud Kitabı» heç vaxt elmin diqqətindən kənarda qalmayıb. Hətta keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində bu Ana kitabımız öz Vətəni Azərbaycanda və bütövlükdə sovet türkologiyasında öyrənilməsi yasaq olunanda belə dünya miqyasında onun öyrənilməsi fasilə vermədi.

«Kitabi-Dədə Qorqud» təkcə bədii təfəkkürümüzün möhtəşəm abidəsi deyil, həm də Azərbaycan Türklərinin mifik, tarixi, coğrafi, etnoqrafik, əxlaqi görüşlərin ən mötəbər qaynağı, ana dilimizin ən ulu kitabıdır.

Dastanda Dədə Qorqud el ağsaqqalıdır. Elin heç bir xeyri, şəri onsuz olmurdu.

Dastanda geniş yayılmış motivlərdən biri də advermə mərasimidir. Dədə Qorqud anadan olan uşağa ad, igidliyə, hünərə görə yeniyetmələrə isə xüsusi adlar-ləqəblər verirdi. Ad alan hər bir uşaq yaxud yeniyetmə nəinki cəmiyyətin bərabərhüquqlu üzvünə çevrilir, həm də adına görə yaşamalı olur.

«Dədə Qorqud» Oğuznaməsində adı çəkilən müsbət kişi-insan şəxsiyyətlərindən hər birinin adı ilə ən azı bir boy bağlanmışdır. Kimdir bu qəhrəman-sərkərdə insanlar? Bunlar yaşlı, orta və cavan nəsildən ibarət qəhrəmanlardır. Yaşlı nəslə bunlar daxildir: Qazan xan, Qaragünə (Qarabudağın atası), Qəflət Qoca (Şirşəmsəddinin atası), İlək Qoca (Dilək, Uran və Alp Ərənin atası), Baybörə (Beyrəyin atası), Baybican (Dəli Qarçarın və Banu Çiçəyin atası), Qanlı Qoca (Qanturalının atası), Qaraçəkur (Qırqqınığın atası), Uşun Qoca (Səgrək və Əgrəyin atası), Dözən (Alp Rüstəmin atası), Qılbaş Ənsə Qoca (Oqçunun atası).

Bu adlarda cavan qəhrəmanların «Dəli» ünvanın qarşılığıdır-cavan igidlərə Dəli Dondar, Dəli Domrul deyildiyi kimi, sərkərdəliyi püxtələşmiş Oğuz qəhrəmanlarına da Qəflət Qoca, Qazılıq Qoca və s. deyilmişdir. Buna görə də «Qoca» sözünü yaş göstəricisi kimi yox, adın tərkib hissəsi olaraq qəbul etmək və baş hərflə yazmaq daha münasibdir. Bu ünvanın Qazan xana aid edilməsi, görünür, onunla izah olunmalıdır ki, onun «bəylərbəyi» titulu həmin «Qoca» keyfiyyətini içinə almış olur.

«Dədə Qorqud» dastanında kişilərə verilən ləqəb və titulların açıqlaması:

Alp Ərən-Salur Qazanın evi yağmalandığı boyda adı çəkilən Oğuz qəhrəmanlarından biri İlək qoca oğlu Alp Ərəndir. Alp Ərən qədim türk dilində «igid», «qəhrəman döyüşçü» mənasını ifadə edir.

Aruz, at ağuzlu Aruz Qoca-Taş Oğuz bəylərinin başçısı. «Kitabi Dədə Qorqud»da «Altmış erkəc dərisindən kürk eyləsə topuqlarını örtməyən qolu-budu xırancə: uzun baldırları incə, Qazan bəyin dayısı at ağızlu Aruz Qoca» - deyə əski türk dastan qəhrəmanlarına xas biçində təsvir olunur.

Bamsı Beyrək, Baybörənin Oğlı Bamsı Beyrək – gənc oğuz qəhrəmanlarından biri. «Kitabi Dədə Qorqud»da əsas personaj kimi iki boyun təsvir etdiyi hadisələrin iştirakçısıdır. Baybörəbəyin oğlu, Salur Qazanın inaqıdır. Dədə Qorqud ona ad qoymazdan əvvəl Bamsı ləqəbi daşıyırdı. Qəhrəmanlıq göstərəndən sonra Dədə Qorqud ona Beyrək adı verir.

Bəy - Əski türk cəmiyyətində bir zadəgan titulu. El (dövlət) və kün (xalq) qarşısında yüksək xidmətlər göstərən şəxslərə dövlətin birinci adamı tərəfindən verilirdi. Bəy titulu irsi idi və atadan oğula keçirdi. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da bunun izləri qorunub qalmışdır.

Qamğan Oğlu Xan Bayındır Xanlar Xanı Xan Bayındır – «Xanlar xanı», «Padşah» titulu Bayandır xanın Qamğan Oğlu adlanması buna dolayı bir göstəricidir, çünki «Qam» qədim türklərdə kahin, «Qan» isə ata deməkdir.

Sultan - «xaqan, xan bəy» mənaları ifadə edir. «Kitabi Dədə Qorqud» boylarında müxtəlif yerlərdə işlənir.

«Dədə Qorqud» dastanlarında oğul adları səslənməsinə görə ata adları ilə uzlaşdırılır. Məsələn: Qanlı Qoca oğlu Qanturalı, Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul, Qaragünə oğlu Qarabudaq, Yalançı oğlu Yalıncıq, Baybura oğlu Beyrək və s.

Advermə köçəri türk mədəniyyətində bütöv bir sistemdir. Ad yaş kateqoriyasından asılı olaraq dəyişir. Deməli, ad həm yaşla, həm də sosial statusla bağlı olaraq dəyişir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında kişilərə verilən ləqəblər və titullar motivi dastan ənənəsində qəhrəmanın epik bioqrafiyasını tamamlayan magik xeyir-duadır.

Əkbərov Fərhad Şahin oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

Jurnalistika şöbəsi, II kurs

Elmi rəhbər: fil.e.d., prof. Nizami Məmmədov

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” ENSİKLOPEDİYASININ

STRUKTURU VƏ MƏZMUNU

“Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsiнин türk xalqlarının, eləcə də xalqımızın etnik-milli düşüncəsinin, mənəvi əxlaqi dəyərlərinin, folklor nümunələrinин формалашмасында rolu böyük olmuşdur. Bu abidə bütün türk dünyasının, habelə ayrı-ayrı türk xalqlarının həyatını, məişətini, tarixini özündə əks etdirir. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycanda abidənin öyrənilməsilə bağlı bir sıra simpoziumlar, konfranslar keçirilmiş və nəhayət 2000-ci ildə 2 cilddən ibarət olan “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası nəşr edilmişdir. Birinci cildə abidənin daha qədim vя mükəmməl sayılan Drezden nüsxəsi əsasında latın qrafikası ilə hazırlanmış mətni daxil edilmişdir. Mövcud mətnə izahlı lüğət yazılmışdır. Cilddə mətnin tərtib prinsipləri, dastanın lüğət tərkibi, semantik xüsusiyyətləri, orfoqrafiya sistemi haqqında məqalələrin verilməsi mətnin daha yaxşı başa düşülməsinə kömək edir. İkinci cild isə birbaşa ensiklopedik səciyyəli məqalə və məlumatları əhatə edir. Məqalələrin məzmunu tarixi, fəlsəfi, etik, estetik dəyərlərin açılmasına kömək edir. II-ci cilдdə dastanda çoxsaylı obrazların daşıdıqları adların etimoloji baxımdan öyrənilməsi, abidəni əhatə edən onlarla toponimlərin müəyyənləşdirilib şərh edilməsi kimi məsələlər də diqqətdən kənar qalmamışdır. Yeri gəlmişkən, bu abidənin yayıldıgı areal, toponimlər və bir sıra cəhətlər abidənin Azərbaycanla birbaşa baьlılığını sübut edir. Bu cilddə həmçinin “Kitabi-Dədə Qorqud’’un tədqiqi ilə məşğul olan alimlər haqqında qısa bioqrafiq xarakterli məlumatlar verilmiş, onların sırf dastanla bağlı araşdırmaları, gəldiyi nəticələr nəzərə alınmışdır. Buraya, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının motivləri əsasında yazılmış dram, nəsr, musiqi əsərləri və onların müəllifləri haqqında məqalələr daxil edilmişdir. İkinci cildin sonunda isə yenə də qorqudşünaslıq tarixində ilk dəfə olaraq “Kitabi-Dədə Qorqud” haqqında biblioqrafiya təqdim edilmişdir.

Cabbarlı Ayna

Bakı şəhəri 190 saylı orta məktəb,

10-cu sinif şagirdi

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA ATALAR

SÖZLƏRİ VƏ STRUKTUR SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Türkdilli xalqların ədəbiyyat tarixində səsi uzaq əsrlərdən gələn, gün işığı ilə tarixləri yarıb keçən yenilməz bir kitab var: “Kitabi-Dədə Qorqud”. Təxminən 1000 il bundan əvvəl naməlum bir şəxs tərəfindən qələmə alınmış, sonralar başqa katiblər tərəfindən üzü köçürülərək zəmanəmizə qədər gəlib çıxmış “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim və möhtəşəm abidələrindən biridir.

Qədim ədəbiyyatımızın təlqin və təqdir etdiyi müdrik, mənalı fikirlər, zərif, bəşəri duyğular öz başlanğıcını böyük “Kitabi-Dədə Qorqud” nəhrindən götürür. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən atalar sözləri, öyüdlər, məsəllər və s. dastanın tərbiyəvi cəhətlərini insana daha qabarıq çatdırır. Bu fikirlər oxucuya mənəvi-əxlaqi dəyərləri sadə şəkildə aşılayır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında atalar sözləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hətta İstanbulun Topqapı muzeyində qorunan XV əsrə aid “Oğuznamə”də atalar sözlərinə aid belə bir cümlə var: “Atalar sözü Qurana girməz, amma Quran yanında yalın-yalın yalışır (yəni - Atalar sözü Qurani-Kərimə daxil olmaz, amma Qurani-Kərim yanında işım-işım işıldar, işıq saçar)”. Bu o deməkdir ki, atalar sözləri Qurani-Kərimdəki ayələr qədər müdrik əhəmiyyətə malikdir.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında atalar sözləri şəkilcə kiçik, mənaca dərin fikirlər ifadə edən janrlardandır. Xalqın özünün yaratdığı atalar sözlərində müəyyən bir fikir həm yığcam, həm də çox sərrast olur.

Atalar sözlərində həyatın bütün sahələrinə münasibət bildirilir.O, insanların əməyini peşəsini, arzu-istəyini, yaşayışını, doğma torpağa-vətənə məhəbbətini əks etdirir. Məhz buna görə ayrı-ayrı yerlərdə atalar sözlərinə “ibrətamiz söz”, “hikmətli söz”, “qızıl söz” və s. adlar vermişlər. Xalq müdrikliyinin rəmzi olan bu sözlər ana dili vasitəsilə qana daxil olur və həyatın hər hansı sahəsindən söhbət gedərkən bunlardan istifadə olunur. Məhz atalardan qamış bir miras olduğundan atalar sözü belə bir adla əzizlənir qorunur. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da yazılmış atalar sözləri hal-hazırda müasir dililmizdə işlənməkdədir. Dastanda işlənmiş atalar sözlərinin bir qismi bunlardır...

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında işlənmiş atalar sözləri

Allah-Allah deməyincə işlər onmaz.
Ana haqqı, Tanrı haqqı.
Arı könüldə pas olsa, şərab açar.
Ata ayağı kölük, ozan dili çevik olur.
At işləməsə, ər öyünməz.
At işlər, ər öyünər.
Baba malından nə fayda, başda dövlət olmasa?
Bir dama dirək vururlar, o dama dayaq olur durur.
Bir yigitin Qaradağ yumrusunca malı olsa, yığar durur, tələb eylər, nəsibindən artığın yeyə bilməz.
Bu dünyayı ərənlər əql ilə bulmuşlardır.
Qaravaşa don geyirsən, qadın olmaz.
Qaraqoçlar qarısa, kürüm verməz.
Qara eşşək başına üyən ursan,qatır olmaz.
Qardaşlı yigitlər qalxar-qopar olur.
Qarı duşman dost olmaz.
Qadir Tanrı verməyincə, ər bayımaz.
Qız anadan görməyincə öyüd almaz.
Qurd ənigi yenə qurd olur.
Dəvəcə böyümüşsən, köşəkcə əqlin yox.
Doğru yolu görürkən, əyri yoldan gəlməyəlim.
Dövlətli oğul qopsa, ocağının gözüdür. Dövlətsiz oğul qopsa, ocağının külidir.
Əl-aqibət, uzun yaşın ucu ölüm, axırı ayrılıqdır.
Əzəldən yazılmasa,qul başına qəza gəlməz.
Ər malına qıymayınca adə çıxmaz.
Əski donun biti,öksüz oğlanın dili acı olur.
Əski pambıq bez olmaz.
Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz.
Yad oğulu saxlamaqla oğul olmaz, böyüyəndə salır gedər, gördüm deməz.
Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz.
Könlün yuca tutan ərdə dövlət olmaz.
Kül təpəcik olmaz.
Gəlimli, gedimli dünya! Son ucu ölümlü dünya!
Gen qapıyı qoydu, dar bacadan çıxdı.
Oğuzun arsızı Türkmanın dəlisinə bənzər.
Oğlan atadan görməyincə süfrə yaymaz.
Oğul atanın yetiridir, iki gözünün biridir.
Ölən adam dirilməz.
Öyünməklə övrət ər olmaz.
Tanrının birliyinə yoxdur güman.
Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz.
Ulaşıban sular daşsa, dəniz olmaz.
Çıxan can geri gəlməz.
Qara polad uz qılıcı çalmayınca qırım dönməz.
Oğul dəxi neynəsin, baba ölüb mal qalmasa.
Qarağuca qıymayınca yol alınmaz.

Bu atalar sözlərinin struktur semantik xüsusiyyətləri belədir. Məs.: “Ana haqqı, Tanrı haqqı” - yəni bu o deməkdir ki, ana ilə tanrının varlığı bərabər sayılır. Hətta Qurani-Kərimdə işlənən “Cənnət anaların ayaqları altındadır ifadəsi buna bariz bir nümunədir”.

“Baba malından nə fayda, başda dövlət olmasa?” - İnsanın nə qədər çox malı, dövləti, mülkü olsa belə, ondan səmərəli, ağılla istifadə etmədikdə o bir anlığa puç ola bilər.

“Qadir Tanrı verməyincə, ər bayımaz”. - Allah insana izin vermədikcə insan heç bir zaman istəyinə nail ola bilməz. Tanrı bilən məsləhətdi. “Hətta belə bir hekayə var - Tanrı deyib ki, məni həyatda 2 şey güldürür: 1. Mən kimisə yıxanda başqalarının onu qaldırmağa cəhd göstərməsi, 2. Mən kimisə qaldıranda başqaları onu yıxmaq istəməsi” Onsuz Tanrı bunu istəsə ona heç bir qulu mane ola bilməz.

“Qız anadan görməyincə öyüd almaz”, “Oğlan atadan görməyincə, süfrə yaymaz” - Bu iki atalar sözü eyni mənanı kəsb edir: Tərbiyəni qız anadan, oğul isə atadan almalıdır. Necə deyərlər, övlad ailənin güzgüsüdür. Ailədən aldığı tərbiyəni əks etdirir.

“Doğru yolu görürkən, əyri yoldan gəlməyəlim” - bu çox sadə atalar sözüdür ki, mənası doğrunu yalnışdan ayırmaqdır. İnsan düz yolu qoyub səhv hərəkət etdikdə bu onun sonu ola bilər.

“Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz”, “Gəlimli, gedimli dünya! Son ucu ölümlü dünya!” - Bu atalar sözləri də həmçinin eyni məna ilə açıqlanır. Yaşam əbədi deyil, ölüm haqdı və əcəl gəlməyincə heç kəs dünyadan köçə bilməz. İnsanın taleyi necə yazılıbsa onu da yaşayr. Və heç birimiz əbədi deyilik.

“Ulaşıban sular daşsa, dəniz olmaz” - Bunu müasir dilimizə çevirsək belə demək olar ki, “Quyuya su tökməklə quyu dolmaz” - Adamın öz içində olmalıdı nəsə, kənar müdaxilələrin ona təsiri olmaz.

“Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz” - Insan hər zaman sadə olmalıdır. Özündən razı olan insanları heç Tanrıda sevməz.

Hacıyeva Aysel Vəliyəddin qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Pedaqoji fakültə İTPM şöbəsi, II kurs

Elmi rəhbər: Mehdiyeva G.H.

^ QADIN ADLARININ ETİMOLOJİ İZAHI

(“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı üzərində)

«Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan türkünün qədim tarixi, adət-ənənəsi, etnik-estetik görüşləri, mifik baxışları, bir sözlə maddi və mənəvi dünyasını bütöv şəkildə əks etdirən ensiklopedik bir əsərdir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» əsərində antroponimik vahidlər yaranma əsaslarına görə igidlik, şöhrətlik, gözəllik, dini mifoloji və digər məzmunlu adlardır. «Dədə Qorqud»dakı gözəllik motivli qadın adları türk təfəkkürünün nadir inciləridir: Boyu uzun Burla xatun, Sarı donlu Selcan xatun, Banuçiçək, Boğazca Fatma, Qısırca Yenge, Züleyxa, Zübeydə kimi türk qadın antoroponimləri öz əksini tapmışdır.

«Boyu uzun Burla xatun» – «Kitabi-Dədə Qorqud» əsərində Burla xatun xanlar xanı Bayandır xanın qızı, bəylər bəyi Salur Qazanın həyat yoldaşı, Oğuz dövlətinin birinci xanımıdır.

«Boyu uzun Burla xatun» antroponim modeli «Boyu uzun» ləqəbi, «Burla» şəxs adı və «xatun» titulundan ibarətdir. «Boyu uzun» gözəllik rəmzidir. «Burla» antroponiminin etimoloji izahı bir neçə cəhətdən verilir.

1. «Burla» antroponimi qədim türk dilində üzüm bağı mənasında olan «borluğ» sözünün o-u, u-a səs əvəzlənməsi və ğ səs düşümü ilə «Burla» şəklinə düşmüşdür.

2. Tarixi-linqvistik baxımdan yanaşdıqda «Burla» antroponimi burulmaq felinə oxşayır. Belə ki, «burulmaq» feli arzu şəklində işləndikdə «burula», ikinci hecadakı u səsinin düşməsi mümkündür, yəni geri dönə mənasını ifadə etmiş olur. Bu, Burla xatunun atası Bayandır xanın davamçısı ilə izah olunur.

3. M.Kaşğarinin lüğətində «ətir saçmaq» mənasında işlənir, yəni «Bur» sözü – ul qayıdış növ şəkilçisi və a – isə felin arzu şəklinin şəkilçisidir. Sözün ikinci hecasındakı «u» saiti qısa deyildiyi üçün «Burla» şəklinə düşmüşdür. Deməli, «Burla» saçan, gözəl görünən mənasındadır. Belə bir adı da məhz Bayandır xanın qızı daşıya bilərdi.

«Banuçiçək» - Dastanda işlənən antroponimlərdən biridir. Mürəkkəb quruluşlu Banuçiçək antroponimin birinci hissəsi fars mənşəli «Xanım» anlamlı banı tituludur. Semantikasında gözəllik ifadə edən, çoxəsrlik tarixə malik olan, bu gündə qadın adı kimi işlənən «çiçək» adının qədim tarixi vardır. Dastandakı «Banuçiçək» antroponiminin yaranmasında «xanım», «padşah arvadı» mənasında olan Banı titulu ilə «çiçək» apelyativi uyğun təşkil edir.

«Sarı tonlu Selcan xatun» - «Selcan» qədim türk dillərindəki «sel» və fars dilindəki «can» sözlərindən düzəlib. Can dincliyi, qəlb sakitliyi deməkdir.

Zəlixa - гədim yəhudi mənşəli «sürüşkən» anlamlı «Züleyxa» ərəb mənşəli antroponim olub «Su pəriciyi», «çox gözəl» mənasındadır.

«Zübeydə» - antroponimin əsli qədim yəhudilərdəki bağışlanmış mənasında Zebida və ya «Allahın töhfəsi» mənasında Zabdiel adlarındandır.

Sonda onu da qeyd etmək istəyirəm ki, türk dünyasının nadir incisi, balaca sirli dünyası olan «Kitabi-Dədə Qorqud» əsərindəki antroponimlərin bu gündə işlənməsi əsərin ölməzliyinin bariz nümunəsidir.

Hacıyeva Nuranə Ruslan qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Pedaqoji fakültə, II kurs

Elmi rəhbər: Mehdiyeva G.H.

^ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»DA TOPONİMLƏRİN İZAHI

«Kitabi-Dədə Qorqud» kitabı Azərbaycan xalqının ən dəyərli sərvətlərindən biridir. Dədə Qorqudda adı və onunla bağlı bir çox motivlər türk xalqının, o cümlədən Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatında, sonralar isə yazılı ədəbiyyatında qeyd olunmuşdur. «Kitabi-Dədə Qorqud» elm aləminə isə 1815-ci ildə bəlli olmuşdur. Eposun ilk tədqiqatçısı olan alman şərqşünası Henrix Fridrix Dits Kral kitabxanasında eposun əlyazmasının bir boyunu alman dilinə tərcümə edərək nəşr etdirmişdir. Cəmi altı boyu əhatə edən digər bir əlyazma isə sonralar İtaliya şərqşünası Ettore Rossi tərəfindən Vatikan kitabxanasında aşkar edilmişdir. Bizim zəngin tariximiz, qədim mədəniyyətimiz və milli-mənəvi dəyərlərimiz «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda öz əksini tapmışdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» qəhrəmanlıq eposudur, özü də bir cəngavər, bir igid haqqında yox, bütöv bir xalqın qəhrəmanlığını özündə cəmləşdirən bir eposdur. «Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən dəyərli incilərindən biridir. Eposun nə zaman yazıya alınması mübahisəli olsa da onun ilk dəfə Azərbaycanda qələmə alındığı qeyd olunur.

Dünya qorqudşünaslığı «Kitabi-Dədə Qorqud»u istər etnik, mənşə, istər tarixi-coğrafi ərazi, istərsə də dil və məfkurə baxımından Oğuz türklərinə mənsub olması fikrini qəti şəkildə təsdiq edir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının özü də təsdiq edir ki, onun boyları Qafqazın cənub ətəkləri və bütövlükdə indiki Azərbaycan ərazisi ilə bağlıdır. Boylardakı əhvalatlar Kür-Araz düzənliyində, Şərur mahalında, Əlincə Qala qoruqlarında və s. yerlərdə vaqe olur. Bu adda yerlər isə Naxçıvan ərazisində, Araz üstündə, Zəngilanda, Göyçə mahalında, Ağcabədidə, Şəmkirdə, Dəvəçidə, Abşeron torpağında bu gün də mövcuddur.

Dərbənd//Dəmirqapı Dərbənd adı VI-VIII yüzilliklərin Daş kitabələri olan Kül tigin yazılarında türk xaqanlarının geriyə hücum istiqaməti kimi dəfələrlə yad edilir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Dərbənd toponimi dəmir qapı Dərbənd, qara Dərbənd ağzı, Qapu Dərbənd, Qanlu qara Dərbənd, Pasinik qara Dərbənd adları ilə təkarar olunur.

Abxaz eli IX-XI yüzilliklərindəki Gürcüstanın «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarındakı adıdır. Bu toponimə «Kitabi-Dədə Qorqud»un IV boyunda rast gəlinir. «Qann Abxaz elinə mən gedərəm, Altun xaça mən əlimi basaram». Kutaisi məkəz olmaqla yaranan Qərbi Gürcüstan knyazlığı «Abxaz çarlığı», Şərqi Gürcüstan isə «Kartli çarlığı» adlandırılmışdır. Onlar birləşdikdən sonra birləşmiş Gürcüstan çar sülaləsi «abxaz nəsli» sayılırdı. Övliya Çələbinin məlumatlarına görə «Abxaz çarlığı» daha əvvəllər «Abaza diyarı» adlanmışdır.

Bərdə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında adı çəkilən yer adıdır. Yalnız IX boyda: «… Oğuzdan köç elədi, Bərdəyə, Gəncəyə varub vətən tutdu». Ərəb müəllifləri Müqəddəs Bərdəni «Ölkənin Bağdadı» adlandırmışdır.

Əlincə, Alınca qalasının – adı dastanlarında «Kitabi-Dədə Qorqud»da 3 dəfə çəkilir: X boyda deyilir, «…yolu Əlincə qalasına uğramışdı…» Əlincə qalasının adını qədim türk tayfalarından olan «Əlicihin» (elçihin)lə bağlı olduğuna dair fikirlər var. Başqa bir mülahizəyə görə bu qalanın adı qədim türk dilində «Alançik», «Meydança», «Kiçik meydan» kimi mənalar daşımışdır. Qalanın adı «alan», «hamar», «düzənlik», «meydan» kimi də şərh edilir. Xalq arasında Əlincə-Əlincik kimi izah edilir. Bu isə qalanın alınmazlığına, əlçatmazlığına işarədir.

Oğuz XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq türkoloji ədəbiyyatda oğuz sözündən «ağız - yeni doğulmuş heyvanın ilk südündən bişirilən pendirə oxşar məhsul», «oxlar», «ox adam», «öküz», «tayfalar», «təpə» və s. mənaları göstərilmişdir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında bu və bunun kimi bir çox yer adları çəkilir, bu adların hər birinin öz növbəsində türk mənşəli olması «Kitabi-Dədə Qorqud»un türk xalqına, Azərbaycan xalqına mənsub olması gerçəkliyini bir daha təsdiqləyir.

Həsənova Sevinc Rafiq qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya fakültəsi

Jurnalistika şöbəsi, II kurs

Elmi rəhbər: f.e.d., prof. Nizami Məmmədov

^ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»UN ORFOQRAFİYASI

Təşəkkül tapdığı dövrdə hər bir dildə baş verən dəyişiklik sözlərdə, səslərdə özünü göstərmişdir. Bu baxımdan dilin inkişaf qanunlarını öyrənmək üçün yazılı abidələr qiymətli material verir. Belə qiymətli məxəzlərdən başlıcası olan «Kitabi-Dədə Qorqud» (bundan sonra KDQ – H.S.) həm şifahi, həm yazılı nitqin xüsusiyyətlərini daşıdığı üçün tədqiqat obyektinə çevrilmişdir.

KDQ-un orfoqrafik sistemi Drezden və Vatikan əlyazmalarındakı imla xüsusiyyətlərinin vəhdəti kimi təsəvvür olunur. Lakin, daha qədim hesab edilən Drezden nüsxəsi əsasən hərəkəsiz, Vatikan isə hərəkəli nüsxədir. Hər iki nüsxədəki eyni söz və şəkilçilərin yazılışında eyniyyət və uyğunluqla yanaşı fərqlər də mövcuddur. Bununla belə, KDQ orfoqrafiyası «ərəb imla üsulu»nun normalarını özündə əks etdirir. Ona görə də birinci növbədə Drezden nüsxəsinə istinadən ərəb hərflərinin fonoqrafik səciyyəsini aydınlaşdırmaqla dastanın imla xüsusiyyətləri haqqında təsəvvür yaratmaq mümkündür. İstisnalar nəzərə alınmazsa, Drezden və Vatikan nüsxələrində ərəb və fars sözlərinin yazılışı mənbə dillərdəki imla normalarına uyğundur. Türk sözlərinin yazılışında isə spesifik məqamlar vardır; bir sıra sözlərdə sait və samitlərin qrafemoloji ifadəsi bəzi hərflərin sinkretizmini, həmçinin nəsx xəttindən nəstəliqə keçid mərhələsini (XV əsr) təmsil edir.

Sait və samit səslərin ifadəsi, söz ortasında yazılmadığı halları, sözlərdə k, g, n (sağır-nın) səslərinin hansı hərflə ifadə olunması, türk mənşəli sözlərdə dilarxası kipləşən q səsinin ifadəsi ərəb dilindəki spesifik danışıq səslərinin işarələrinin ifadəsi, «ta» və «sad» hərflərinin fonetik-orfoqrafik vəzifəsi xüsusi qeyd olunmalıdır. KDQ mətnində şəkilçilərin çoxu ikivariantlıdır. Şəkilçilərin əski Anadolu türkcəsinə uyğun olaraq dodaqlanan sait tərkibli variantları üstünlük təşkil edir. Sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin imlasında da bir sıra xüsusiyyətlər vardır.

KDQ-nın fonetik xüsusiyyətləri:

1. KDQ-nin fonetik sisteminin 9 sait, 24 samitdən ibarət olması. 2. Ahəng qanunun pozulması. 3. Müxtəlif səs uyğunluğu. 4. Səs düşümü. 5. Metateza. 6. Dissimilyasiya.

«Kitab»ın xəyali təsəvvür edilən ilk katibi kimi Drezden nüsxəsinin katibi də «Quran» yazısının bəzi zahiri əlamətlərini saxlamağa çalışmışdır.

Tədqiqatçıların müqayisələrinə əsasən Vatikan nüsxəsi Drezden nüsxəsinə nisbətən qüsurlu nüsxədir. Hərəkələr çox yanlış bir şəkildə qoyulmuş, xüsusi adlar belə bir neçə şəkildə yazılmışdır. Drezden nüsxəsi dil və imla keyfiyyətlərinə görə Vatikan nüsxəsindən müqayisəedilməz dərəcədə üstündür. Lakin eyni cümlə-kontekstlərin hər iki əl yazmasında müqayisəsi göstərir ki, Drezden əlyazmasında mətnin qələmə alınması şəraitindən asılı olaraq bəzi sözlər ötürülür, yazılış prosesində unudulur. Buna baxmayaraq nisbi qədimlik və bütövlük Drezden nüsxəsinə məxsusdur.

Hüseynova Gülər Elman qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya, III kurs

Elmi rəhbər: b.m. G.İsmixanova

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA ZAMAN ANLAMI

Mədəniyyətlərin göstəriciləri arasında heç biri onun mahiyyətini zaman anlamı qədər dolğun səciyyələndirə bilmir. Zaman anlamı insanın həyata münasibəti ilə əlaqədardır ki, biz də bununla orta əsr müsəlman mədəniyyətində əcdadlarımızın təfəkkür tərzi, həyata münasibəti haqqında olan təsəvvürlərini əldə edə bilərik. Orta əsrlər islam mədəniyyətində vahid və dəyişməz zaman anlamı olmamışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud”da an, vaxt, zaman sözləri “dəm, ləhzə” sözləri ilə ifadə olunmuşdur.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da zaman bildirən sözlər çoxdur:

Müxtəlif zaman sürəkliyi bildirən sözlər: vaxtaşırı, əcəl.
Konkret zaman sürəkliyi bildirən sözlər: 3 gün, hər il, ildə bir dəfə, yayda.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da günün hissələrini bildirən sözlər də işlənmişdir ki, onlar da müxtəlif sözlərlə birləşib birləşmələr yaradıb.

Sübh; səhər-tezdən, çağı, erkən, (quşluq) vaxtı; gündüz.
Öynə; günorta, günorta üstü.
Axşam; gecə, (dün) gecəyədək, gecə vaxtı, gecə ikən

Qeyd: gündüz sözü olduğu kimi işləndiyi halda gecə sözü ilə birləşib söz yaratdıqda “gün” kimi işlənir və s.: gecəli-gündüzlü (dünli-günli)

Həftənin günlərindən isə yalnız cümə gününün (ayna) adı çəkilir. Bu isə müsəlmanlar üçün müqəddəs gün olması ilə bağlıdır.

Adi zaman anlayışı bildirən sözlərə də rast gəlirik. Məsələn: dünən (dün), bu gün, sabah (danla, yarın), o biri gün (ötəki gün), keçmiş, indi (endi), gələcək (qayib)

Başqa ifadələr də var ki, ümumi məzmununda zamanlılıq bildirir. Məsələn: Məhəmməd peyğəmbərin zamanına yaxın, qiyamət günü, dərhal (həmən, ansuzun), vaxtaşırı, axırda, əcəl və b. Əcəl – “müəyyən edilmiş müddət” mənasını daşıyır. Eyni zamanda bütün canlı varlıqların mövcudluğu müddətini göstərir.

Bütün fəsil adları heç bir dəyişikliyə uğramadan olduğu kimi işlənmişdir, yalnız payız – güz kimi işlənib.

Hüseynova Gülər Elman qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya, III kurs

Elmi rəhbər: S.Ə.Abdullayeva

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” EPOSUNDA QOHUMLUQ BİLDİRƏN SÖZLƏR

Əfsanəvi türk abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda qohumluq münasibətləri bildirən мцхтялиф sözlərə rast gəlинир. Бu sözlər leksikanın qədim qatlarına aid edilib, dilin lüğət fonduna daxil edilir. Ailə-nikah qohumluğundan bəhs edərkən, onun inkişafı qan və nikah qohumluğuna istinad edilir. Bu terminlər qohumluq bildirməklə yanaşı həm də cinsin göstəricisidir. Bu sözlər müasir Azərbaycan dilində işlənən formalardan yalnız fonetik tərkiblərinə görə fərqlənir.

Biz burada ancaq müəyyən dəyişikliyə uğramış sözlərdən danışacağıq.

Qan qohumluğuna əsasən yaranan sözlər:

Ata – ata və baba mənalarında Qorqud sözü ilə yanaşı 4 dəfə işlənmişdir. Eposda ana və ata sözlərinin derivatlarına təsadüf etmədik.

Baba – bu söz müxtəlif fonetik variantlarda 192 dəfə işlənib. Müqəddəs şəxslərin adları qarşısında baba sözü əvəzinə dədə sözündən istifadə edilir. Məsələn: Dədə Qorqud.

Qarındaş – indi dilimizdə qardaş kimi sabitləşmiş bu sözə eposun müxtəlif boylarında qarındaş variantında 19 dəfə təsadüf edirik.

Qız qarındaş – qarındaş sözünün əvvəlinə qız sözünü əlavə etməklə bacı mənası verən söz yaranır. Yaş fərqini yaratmaq üçün isə ulu qız (böyük) və kiçik qız (kiçik) kimi işlənib.

Əmmi - əmi sözü m samitinin artımı ilə müşahidə olunur.

Qan qohumluğu əsasında yaranan sözlərin əksəriyyəti ikinci mənada xitab funksiyasını yerinə yetirir.

Nikah qohumluğuna əsasən yaranan sözlər:

Ər – daha çox igid, qəhrəman, kişi mənalarında işlənib. Ər ilə yanaşı ərən sözü də olub. Ər – 197, ərən – 49, kişi – 40 dəfə işlənib.

Qadın – halal (kiminsə kəbinli, nigahlı arvadı), xatun (bəy və xanın qadını), övrət, qadın sözləri ilə işlənib. “KDQ”da iki nəfərin xatun adlandırılması istisna hal kimi diqqəti cəlb edir: Sarı donlu Selcan xatun, Burla xatun. Övladın anaya müraciəti zamanı “qadın ana” birləşməsinin də şahidi oluruq. Məsələn: “Qo bəni qadın ana, çəngələ ursunlar”.

^ Qeyd: Bizim indi qadının həyat yoldaşı kimi başa düşdüyümüz ər sözü “KDQ”-da daha çox igid, qəhrəman, kişi mənalarında işlənib. Ər ilə yanaşı ərən sözü də olub. Ər – 197, ərən – 49, kişi – 40 dəfə işlənib.

Göyəgü/göygü – kürəkən mənasında işlənib və epos boyu 12 yerdə rast gəlmişik.

Əmi – “m” samitinin artımı ilə müşahidə olunur.

Qayın ana/Qayın ata – mürəkkəb quruluşda işlənən bu söz indiki dilimizdə bitişik halda qayınana, qayınata kimi yazılıb eyni mənanı verir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da xala, bibi, nənə, qayın, baldız və b. sözlərə rast gəlmədik.

Hüseynli Nailə Təbriz qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya fakültəsi, I kurs

Elmi rəhbər: baş müəllim Qafarov Namiq Saleh oğlu

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA İŞLƏNƏN DİALEKTİZMLƏR

Xalqın tarixini izləməyə, öyrənməyə imkan yaradan mənbələr qayaüstü yazılar, salnamələr, eposlardır. Xalqımızın ulu abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları da belə abidələrdəndir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında elə sözlər var ki, onlar müasir Azərbaycan ədəbi dilində mövcud deyil. Bunun əsas səbəbi ya həmin sözlər öz sinonimləri tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılıb, ya da onun bağlı olduğu predmet anlayış mahiyyətini itirmişdir. Lakin bu sözlər dilin lüğət tərkibindən çıxsalar da izsiz ötməmişlər. Onların izləri bu gün də müəyyən dialekt və şivələrimizdə qalmaqdadır. Belə ki, həmin sözlər ya dialektlərimizdə dastanda ifadə etdiyi mənanı saxlayaraq işlənir, ya tamam fərqli məzmun kəsb edir, ya da müəyyən səs dəyişikliyi ilə oxşar predmet, hərəkət və ya hadisəni ifadə edir. Bunlardan bir neçəsinə nəzər salaq.

1. Mədəd-aman.(Mədəd, aman, əlaman!) Dastanda aman mənası ifadə edən “mədəd” sözü dialekt və şivələrimizdə də oxşar məzmun ifadə edir. Belə ki, Bakı dialektində bu söz kömək, kömək etmək mənasında işlənir. Naxçıvan dialektində “mədədçi” sözü mövcuddur ki, bu da köməkçi deməkdir.

2. Qucandı-qurcundu. (Qız qucandı. Bu gəz Beyrək qızın incə belinə girdi). “Qucandı” sözü dialektlərimizdə səs dəyişikliklərinə məruz qalmış və qismən oxşar məzmun kəsb etməkdədir. Oğuz dialektində “qucutma”, “qucutma salmaq” ifadələri işlənir ki, bu da “şuluqluq salmaq” mənasını daşıyır.

3. Hampa-silahdaş. (Oğul sən qız diləməzsən, kəndinə bir hampa istərmişsən.) Bu söz dialektlərimizdə öz əvvəlki mənasında işlənməmişdir. Belə ki, Füzuli dialektində hampa – «varlı», «dövlətli», Şəki dialektində isə «ağsaqqal» mənasında işlənir.

4. Ala-uca. (Çətir otaq, ala seyvan dikdirdi). Dastanda «uca», «hündür» mənasını daşıyan bu söz dilimizin lüğət tərkibində “rəng” mənasında işləndiyinə baxmayaraq, dialektlərimizdə tam fərqli mənada işlənir. Aralıq və keçid şivələr qrupu dialektlərinə daxil olan Göyçay, Qərb qrupuna daxil olan Tovuz, Qazax, Gədəbəy dialektlərində “alaq” sözü “ala” şəklində tələffüz olunur. Qarışıq şivələr qrupuna daxil olan Şəki ləhcəsində ala-tərəvəz, göyərti mənasında işlənir. Bakı dialektində isə ala sözü-xəstəlik nəticəsində əmələ gələn ağ ləkə mənasında işlənir. Dərbənd və Xaçmaz dialektlərində isə “ala” – “üstündə toyuqlar oturmaq üçün yer”mənasını verir.

Qafarov Arif Namiq oğlu

Bakı şəhəri 190 saylı məktəb, VIII^E sinfi

Elmi rəhbər: dos. Şükürlü E.Ə.

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA ŞƏXS ADLARI

“Dədə Qorqud” kitabını haqlı olaraq nəinki Azərbaycan xalqının, bütün türk dünyasının abidəsi hesab edirlər. “Dədə Qorqud” kitabı xalqın varlığını, mənşəyini, adət-ənənələrini dolğun şəkildə əks etdirir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dilindəki şəxs adlarının öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti var. Ümumiyyətlə dilçilikdə ad sistemi-antroponimlər adlanır. Buraya şəxs adları, ləqəblər, сойадлар, titullar, təxəllüslər daxildir. Bu adlar müəyyən tarixi bir dövrdə yaranıb xalqın yaradıcılıq məhsulu hesab olunur. Qədim xalqlar insanın adını onun özünə bərabər tutmuşlar. Ada belə bir münasibət bizim atalar sözlərində də özünü göstərir: “İgid ölər adı qalar”, “Adamın adı çıxınca, canı çıxsa yaxşıdır” və s.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında Dədə Qorqud ərsəyə yetmiş oğlan uşaqlarına əməlinə görə yeni ad verir. Ata-ana verən ilk ad unudulur, igid qazandığı adla tanınır. Dastanda buğaya qalib gəlmiş gəncə Buğac adı verilir.

Ümumiyyətlə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı adlar hər şeydən əvvəl milli mənsubiyyətinə görə, onların hansı xalqa mənsub olduğuna görə maraq doğurur. Burada adların çox hissəsi türk mənşəli adlardır. Lakin dastanda ərəb-fars mənşəli adlar da vardır. Bu baxımdan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı adları iki hissəyə bölmək olar:

Türk mənşəli adlar:

a) Oğuz igidləri: Dədə Qorqud, Qazan xan, Bamsı Beyrək, Qıyan Səlcuq, Dəli Dondar, Baybörə, Baybecan, Qanturalı, Dirsə xan, Atağuzlı Aruz, Uruz, Bayandır xan, Qaraca Çoban, Qabangücü, Dəmirgücü, Basat, Bükdüz Əmən.

b) Qadın adları: Burla xatun, Banıçiçək, Sarısaçlı Selcan xatun, Ayna Mələk, Qısırca Yengə.

c) Kafir bəyləri: Ağ Məlik Çeşmə, Qara Arslan Məlik, Buğacıq Məlik, Arşun oğlı Dirək təkur, Qara Təkur Məlik, Qara Tükən Məlik, Qıpçaq Məlik, Sofu Sandal Məlik, Şöklü Məlik.

Ərəb-fars mənşəli adlar: Məhəmməd, Əbubəkr, Siddiq, Osman, Həsən, Hüseyn, İlyas, Ayişə, Fatimə, Üreydə, Şirşəmsəddin, İmran, Rüstəm.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı adlara baxanda görürük ki, hər şeydən əvvəl bu adlar Oğuz qəhrəmanlarının kimliyini müəyyənləşdirir. Bəzi adlar bu gün də Azərbaycan xalqı içərisində yaşayır, el-obamızda indi də Tural, Selcan, Budaq, Bayandır və s. kimi adlara rast gəlirik.

Qafarova Leyla Namiq qızı

Bakı Slavyan Universiteti Humanitar litsey

Elmi rəhbər: baş müəllim Cəbrayılova Zoya Hüseyn qızı

“^ KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA MÜRACİƏTLƏR

Türk dillərinin qrammatik quruluşunda linqvistik baxımdan maraq doğuran üzvlərdən biri xitabdır. Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlanmayan sözlər sırasında öyrənilən xitablar, türk dillərinin hər birinin sintaktik quruluşunda müəyyən yer tutur. Xitablar, əsasən, ismin adlıq halında olur. Müraciət olunan şəxsi və ya şəxslənmiş əşyanı bildirir. Xitablar müraciət olunan şəxsin diqqətini söylənilən fikrə daha yaxşı cəlb etmək, deyilən fikrin daha da qüvvətli şəkildə təsir etməsi üçün işlədilir. Yaxud da, danışan dinləyəni söyləniləcək fikri eşitmək üçün hazır vəziyyətdə saxlayır. Əlbəttə, bu ümumi hallarla yanaşı, müəyyən müstəsna hallar da vardır. Təbiət hadisələrinə müraciət bu müstəsna hallardan ola bilər. Burada danışanın cansız qüvvələrə müraciət etməsi üslubi bir haldır. Bundan əlavə, bəzən xitab müraciətdən çox, hörmət bildirmə, əzizləmə səciyyəsi daşıyır. Danışan dinləyənə xitabla müraciət etdiyi kimi ona öz münasibətini də bildirir. Xitab, xitab qrupuna daxil olan sözlərin leksik mənası, xitabların ifadə tərzi, intonasiya bu məsələdə mühüm rol oynayır. Bədii ədəbiyyatda xitabın bu xüsusiyyətindən obrazların daxili aləmini açmaq üçün istifadə edilir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında xitabın aşağıdakı cəhətlərini göstərmək olar:

a) Xitab olunan şəxsə danışanın münasibəti müsbətdir. Danışan, xitab vasitəsilə müraciət olunan şəxsi əzizləyir, ona öz mərhəmətini, məhəbbətini bildirir. Bu zaman müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir:

- Qazan bəy aydır: “ Muştuluq, Baybörə bəg! Oğlun gəldi!”-dedi.

- Qalın oğuz imrəncəsi, canım oğul!- deyübən çaq ağladı.

- Bərü gəlgil, başum baxtı, evüm taxtı.

b) Danışan müraciət etdiyi şəxsə qarşı mənfi münasibətini bildirir. Bu zaman sözün leksik mənasından istifadə edilir. Xitabın leksik mənasında olan mənfi çalarlıq söz və söz birləşməsi ilə əvəz edilir.

-İlaqırdı söyləmə, mərə itim kafir!

-Göygü atsa, “Əlin qurusun, parmaqların çürisün, hey donuz oğlu donuz,-derdi,- göyülərə qurban ol” – derdi.

Dastanda xitablar tərkib etibarilə iki yerə bölünür:

1. Bir sözdən ibarət olanlar (müxtəsər xitablar)

-Sən sağ ol, xanım, Beyrək haqqa vasil oldi.

2. İki və ya bir neçə sözdən ibarət olanlar (geniş xitablar)

-Aruz ağlı xanım Basat, mana mədəd.

Beləliklə, tezisdə xitabların semantik məna qruplarını və qrammatik quruluşunu işıqlandırmağa çalışdıq.

Гящряманова Ряваня Ибадулла

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya fakültəsi, I kurs

Elmi rəhbər: b.m. Qafarov N.S.

^ «КИТАБИ-ДЯДЯ ГОРГУД» ДАСТАНЫНДА АРХАИК СЮЗЛЯР

Azərbaycanşünaslıqda çoxları “Kitabi-Dədə Qorqud” kitabını haqlı olaraq milli etnik varlığımızın tarixi-ədəbi ensiklopediyası sayılır. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” təkcə dastan deyil, türklərin tarixini, coğrafi mövqeyini, mədəniyyətini və ümumiyyətlə, həyat tərzini özündə əks etdirən tarixi salnamədir.

Dilimizin lüğət tərkbi rəngarəngdir. Dil ictimai hadisə kimi ictimai mühitin, ictimai-iqtisadi, siyasi əlaqələrin dəyişməsi, elm, texnika və mədəniyyətin inkişafı ilə bağlı olaraq dəyişir və inkişaf edir. Bununla əlaqədar köhnə ilə yeni arasında rəqabət gedir, köhnəlmiş məfhumlar sıradan çıxır. Onun yerini yeni məfhumlar tutur. Bu dəyişiklik öz əksini dilin leksikasında da tapır. Leksikanın dəyişməsi köhnəlmiş sözlərin çıxması ilə, yəni sözlərin əlavəsi, artımı,zənginləşməsi ilə bağlıdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dili ilə müasir Azərbaycan dili arasında o qədər də kəskin fərq yoxdur. Belə ki, neçə əsr bundan qabaq yazıya alınmasına baxmayaraq, bu gün də böyük faiz etibarı ilə bizlər tərəfindən anlaşılır. “Kitabi-Dədə Qorqud”da elə sözlər vardır ki, say etibarı ilə az olmasına baxmayaraq, müasir Azərbaycan dilində işlənən sözlərdən fərqlənir. Bu sözlər leksikamızın passiv sözlər sırasına daxil olan köhnəlmiş sözlərdir ki, öz fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə bu günkilərdən fərqlənir. Bizim “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində öyrəndiyimiz köhnəlmiş sözlər dilin passiv leksikasına daxildir. Həmin sözlər gündəlik nitq prosesində işlədilmir.

Bir dövrün leksik sistemi başqa bir dövrün leksik sistemindən fərqlənir, “Kitabi-Dədə Qorqud”un leksik sistemi müasir Azərbaycan dilinin leksik sistemindən fərqləndiyi kimi. Eyni məfhumun müxtəlif sözlərlə ifadəsi hər iki dövrdə qala bilər. Lakin dövrlərin leksik sistemlərində fərqlənmə ondadır ki, işlək olmayan sözlər başqa sözlər vasitəsilə sıxışdırılıb arxaikləşə, ya da həmin söz başqa bir dövrdə yeni mənalı söz kimi işlək sözə çevrilə bilər. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində “ər” sözü “igid”, “mərd” mənasında işlədilmiş, sonra bu söz başqa mənada – “qadının həyat yoldaşı” mənasında işlənir.

“Kitabi-Dədə Qoirqud” dastanında bir sıra sözlər var ki, Azərbaycan xalqının məişəti, həyat tərzi ilə əlaqədar aradan çıxmış, əşyaların adlarını bildirmişdir. Məsələn, çalğı aləti bildirənlər (qopuz, tavel), baş örtüyü bildirənlər (börk, külah, sarıq), silah adı bildirənlər (cida, tağulğan) və s.

Mirzəzadə Ellada Rəsul qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Filologiya fakültəsi, 407-ci qrup

Еlmi rəhbər: dos. Əliyeva Д.Т.

^ KİTABİ–DƏDƏ QORQUD DASTANЛАРINDA SЮZLƏRİN

FONETİK XЦSUSİYYƏTLƏRİ

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı dünya miqyasında geniş tədqiqat obyektinə çevrilsə də, bəzi məsələlər hələ də öz həllini tapmamışdır. Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının fonetikası, leksikası, qrammatik quruluşu, onomastikası ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən təhlil olunmuşdur.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında sözlərin fonetik xüsusiyyətləri üzərində apardığımız аrаşdırmа əsasında aşağıdakı nəticələri əldə etdik:

1. KDQ dastanlarındakı fonemlər sistemi 9 sait, 24 samitdən ibarətdir;

2. Burada söz bir neçə müxtəlif fonovariantlarda işlənə bilir: arıq \\ aruq, eyləmək \\eləmək, qovğa \\ qoğa, yigid \\ yigit, və s.

3. Əsl Azərbaycan mənşəli sözlərdə ahəng qanununun pozulması hаllarınа rast gəlinir: ölümli, uni, ağuzlum, versün və s.

4. Müxtəlif səs əvəzlənmələri müşahidə edilir: o > a , h > q , b > p - av, anı ( ov, onu), qanı, qanda (hanı, harada), bən, binmə (mən, minmə), parmaq (barmaq)

5. Müxtəlif səs strukturlarına malik sюz köklərində eyni cinsli saitin işlənməsi və əksinə, demək olar ki, eyni fonetik quruluşlu leksik vahidlərdə müxtəlif cinsli saitlərin iştirakı: Üc gцn dцnli – gцnli yortdı .

6. Dastanda fonemlər qafiyələnmədə fəal iştirak edirlər: Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı.

7. Sait – samit kombinasiyaları həm cümlə daxili, həm də cümlələr arası qafiyə yaradır: Mərə varın, Qazanın oğlı Uruzı tartun, чəngələ asun. - burada cümlə daxili qafiyələnmə getmişdir.

8. Dastanda saitlərin və samitlərin ayrı-ayrılıqda işlənərək qafiyələnməsi və bunun nəticəsində alliterasiya və assonansın yaradılması da cox müşahidə olunan fonetik hadisələrdəndir.

9. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında ən cox alliterasiya yaradan – q – samitidir: Qarğu kibi qara saчun yoldınmu, qız?! Qara gюzdən acı yaş dюkdinmi, qız?!

10. Alliterasiya da cümlələr arası və cümlə daxili şəkildə özünü göstərir. Sonuncu dastanın mətinlərində daha cox yayılıb və daha cox bədii effekt yaratmağa xidmət edir.

11. Dastanda daha cox – a – saiti assonans yaradır: Ağ saqallu baban yeri uчmaq olsun! Ağ birчəkli anan yeri behişt olsun!

12. Assonansda da cümlə daxili və cümlə xarici qafiyələnmələr müşahidə edilir.

Blog

L naziRLİYİ baki slavyan respublikasi

Содержание