AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание Azərbaycan romantizmində Глагольные времена азербайджанского языка на уровне сложного синтаксического целого

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 12064.5kb.

ЛИТЕРАТУРА

1. Гусейнов Чингиз. Избранное. М.: Художественная литература, 1988, с.3-7.
   
2. Гусейнов Чингиз. Не дать воде пролиться из опрокинутого кувшина. Роман. Кораническое повествование о пророке Мухаммеде. М.: Вагриус, 2003, 511 с.
   

Zeynalova Sevinc


AZƏRBAYCAN ROMANTİZMİNDƏ

MİLLİ-MENTAL DƏYƏRLƏRİN İNİKASI PROBLEMİ


Yaradıcılığında Qərb mövzusu, qərb obrazı qabarıq şəkildə canlandırılan sənətkarlarımızdan biri də romantizmin böyük nümayəndəsi Hüseyn Caviddir (1882-1941). Azərbaycan dramaturgiyasında xüsusi mərhələ yaradan böyük dramaturqumuz H.Cavidin yaradıcılığında Avropa həyatından bəhz edən əsərləri də əsas yer tutur.Onun yaradıcılığının formalaşmasında, bədii-estetik keyfiyyətinin yüksəlməsində türk mühitinin və yaradıcı şəxsiyyətlərinin böyük rolu olmuşdur . Məlum olduğu kimi H.Cavid 1903-cü ilin iyul ayında ali təhsil almaq üçün İstanbula getmişdir. Lakin İstanbulda Cavid ağır xəstələndiyi üçün təhsilini davam etdirə bilmir, 1904-cü ildə Naxçıvana qayıdır, sağaldıqdan sonra isə 1905-ci ilin mart-aprel aylarında Bakıya gəlir. Türkiyədə olduğu müddətdə o, Əbdül Həmid rejiminin irticaçı mahiyyətini dərk etmiş, fikir və söz azadlığının boğulduğunu tənqid etmişdir.

Türkiyədə təhsil aldığı illərdə H.Cavid ədəbi fəaliyyətini də davam etdirmişdir. Lakin Cavid doğma vətəna qayıtdıqdan sonra Türkiyə həyatından bəhs edən “Uçurum” və “Afət” pyeslərini yazdı və bu əsərlərdə türk zadəganlarının faciyəli, miskin həyatını, mövcud ictimai quruluşun ziddiyyətlərini və eybəcərliklərini kəskin tənqid etdi.

“Uçurum” (1917) faciəsinin mövzusunu H.Cavid Türkiyədə təhsil aldığı illərdə müşahidə etmiş və əsərdə gənc türk zadəganlarının həyatını, Avropa burjua əxlaq düşkünlüyünu və bu əxlaqsızlığın qurbanı olan günahsız bir ailənin faciəsini təsvir etmişdir. Əsərin qəhrəmanı zadəgan sinfinə mənsub rəssam Cəlaldır. Cəlal ailəsinin, arvadı Göyərçinin etirazına və yalvarışlarına məhəl qoymayaraq Fransaya gedir. Fransada olduğu müddətdə o, mütərəqqi ideyaları mənimsəmək əvəzinə, işvəkar Anjelinin füsünkar gözəlliyinə vurulur. Yurdunu – yuvasını, doğma ev – eşiyini və istəkli Göyərçinini tənha qoyub Parisin süslü salonlarında rəqqasə Anjellə xoşbəxt günlər keçirir. Cəlal üçün bu firəng qızı “ Gözəllik sərgisində bir lətif çiçəkdir”. Bütün var – yoxunu mənən sönük və əxlaqca yüngül xasiyyət olan Anjelinin barmağındakı üzüklərə, boynundakı incilərə xərcləyən Cəlal təmamiilə onun quluna çevrilir. Bütün bu qiymətli qaş-daşları Anjel üçün təkcə Cəlal deyil, “Moskvadan gələn qraflar”, “İranlı şahzadələr” bu cazibədar xanıma hədiyyə etmişlər. Professor Timuçin Əfəndiyev düzgün qeyd edir ki, “Cəlalın Anjelə aludə olması, çirkinliklərini görə bilməməsi və yaxud görmək istəməməsi, ondan ayrıla bilməməsi onun bir şəxsiyyət kimi zəifliyindən irəli gəlir” (1). Filosof Əkrəmin Cəlala dediyi sözlər və Cəlalın ona cavabı deyilən fikrə bir aydınlıq gətirir:

Əkrəm : Şu əfsunçu qadından uzaqlaşmasan əgər,

Öyündüyün istedad, sənət, daha həp sönər.

Cəlal: Ah, bu sözlər nə lazım! Mümkün deyil, qəhr olsam

Məhv olsam belə, heyhat! Mən Anjeldən ayrılmam! (2)

Getdikcə Cəlalın sənətkar şöhrəti aşağı düşür və o, mənəvi düşkünlüyə düçar olur. Onun faciəsi xalqına və vətəninə arxa çevirməsidir. Həddindən çox şöhrətpərəst olması, süni gözəlliyə aludə olması onu uçuruma gətirib çıxarır.

H. Cavid haqqında maraqlı tədqiqatın müəllifi Məsud Əlioğlu Cəlal obrazını səciyyələndirərək yazırdı: “ Onun (Cəlalın - S. Z) öz təmiz və məsum ailəsini, elini və torpağını atıb “yad məmləkətlərin” havasına uymasının səbəbi gününü xoş keçirmək, özünün dili ilə desək, “heykəllər, madonnalar və parlaq nümunələr” görmək həsrəti deyildir. Cəlal bir şəxsiyyət kimi öz elinə, ana yurduna arxa çevirmişdir; milli simasını itirmişdir. Vətənsiz, xalqsız və idealsız qalmışdır.”(3). Əlbəttdə, biz bu məqalədə bütövlükdə “ Uçurum” faciəsini təhlil etməyi qarşımıza məqsəd qoymamışıq. Əsas məqsədimiz əsərdə süni avropalaşmanın və yad təsirlərin milli mənəviyyata vurduğu zərərləri aşkarlamaqdır. Sənətşünaslıq doktoru, professor Mehdi Məmmədov Cəlal obrazını təhlil edərək yazmışdır:

“Cəlalın sənətkar saymazlığı onu mənəvi düşkünlüyə gətirir, bu düşkünlük, məqsədsizlik, amalsızlıq isə onu həm rəssam, həm vətəndaş kimi tamam müflis edir. O, Avropanın işığına, fəzilətinə deyil, səfahətinə və zülmətinə qərq olduğu üçün tələf olur.... O, pyesin sonunda atıldığı uçuruma çoxdan, hər gün addım – addım yaxınlaşmışdır. Cəlal özünün məhəbbətinə xəyanət elədiyi kimi, sənətinə də xəyanət eləmiş, ikiqat günah işlətmişdir”(4).

Əsərdə Uluğ bəy obrazı müəllifin fəlsəfi görüşlərinin bir növ ifadəçisinə çevrilir. Əsərin əvvəlində bu müdrik qoca Cəlalla Yıldırımı Fransaya yola salarkən Qərb mədəniyyətinin eybəcərliklərindən uzaq olmağa, əsl elm və mədəniyyətə yiyələnməyə çağırır:

Haydı, yavrum, gedin, uğurlar olsun!

Gedin böyük Tanrı sizə yar olsun!

Fəqət bilməli ki, bir çox yigitlər,

Şu yıldızlı yolda olmuşlar hədər.

Əvət, bilməli ki, Firəng elləri

Həm bəslər, həm soldurur əməlləri;

Avropada işıq da var, zülmət də,

Orda səfalət də var, fəzilət də(5).

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, tənqidçi Mustafa Quliyev Cavidin Avropa mədəniyyətinə münasibətindən danışarkən onu “ panislamizm tendensiyasını” və “feodal əhvalını” təbliğ etməkdə günahlandırırdı: “Avropa burjuaziya mədəniyyətinin Türkiyə gəncliyinə olan mənfi təsirini irəli sürərək, müəllif (H. Cavid – S.Z) özü belə sezmədən panislamizm tendensiyasını və feodal əhvalını inkişaf və təqdir etmişdir”(6).Lakin tənqidçinin bu fikirləri fikrimizcə qeyri – elmidir. Uluğ bəyin aşağıdakı monoloqu əslində deyilən fikrin əsassız olduğunu bir daha təsdiq edir:

O gün ki, İstanbulda

Gənclik fransızlaşdı,

Getdikcə türk evladı

Uçuruma yaqlaşdı.

Yurdumuza sardıqca

Düşkün Paris modası,

Hər kəsə örnək oldu

Sərsəm firəng ədası.

Sərxoşluq, iffətsizlik

Sardı bütün gəncləri….

Avropadan fəzilət,

Himmət, ciddiyyət, vüqar

Dururkən yalnız çürük

Bir züppəlik aldılar(7).

Əsərdə Uluğ bəy heç də Qərb mədəniyyətinin əleyhinə çıxmır, gəncləri qabaqcıl nailiyyətlərdən öyrənməyə, yüksək mədəniyyətə yiyələnməyə çağırır. O, gənclərin mənəviyyatını zəhərləyən yüngül əxlaq tərzini, köhnəlmiş adət və vərdişləri tənqid edirdi. Cəlal kimi gənclərin milli əxlaqı simalarından uzaq düşməsi, Uluğ bəyi ən çox narahat edən məsələ idi.

Cavidin fikrincə, insan öz – özünü ruhən “ həbs” etdiyi kimi, özü də mənəvi həbsxanadan cahillik və nadanlıqdan xilas olmalıdır. “İnsan və cəmiyyət” probleminin həllində Cavid şərdən xilas olmağı mövcud ədalətsiz quruluşu kökündən məhv edib onun yerinə yeni qanunlarla bütün insanları xoşbəxt yaşadacaq bir cəmiyyət yaratmaqda görürdü”(8).

Ümumiyyətlə, görkəmli dramaturq öz əsərlərində Avropa mədəniyyətinə və elminə daim yüksək qiymət vermişdir. Çağımızda H.Cavid yaradıcılığında Avropa mövzusunun konseptual tədqiqi hələ ki, ədəbiyyatşünaslığımızda öz əhatəli həllini tapmayıb.


ƏDƏBİYYAT

1. Əfəndiyev T. Hüseyn Cavidin ideyalar aləmi, Bakı , Yazıçı, 1985, s. 109

2. Cavid H. Seçilmiş əsərləri, I cild, B., 1968, s.288

3. Əlioğlu M. Hüseyn Cavidin romantizmi, B., 1975, s.90

4.Məmmədov M. Acı fəryadlar, şirin arzular, B., 1983, s. 73

5. Cavid H. Əsərləri beş cilddə, II cild, “ Lider nəşriyyat” B.,2005, s. 286

6. Quliyev M. Hazırki türk ədəbiyyatı və tarixi haqqında, “ Maarif və mədəniyyət”, 1926, №12, s. 25

7. Cavid H. Əsərləri, beş cilddə, II cild, “ Lider nəşriyyat” B., 2005, s.339

8. Ismayılov Ə. Dünya romantizm ənənələri və H. Cavid, B, 1983, s. 173


РЕЗЮМЕ

Основной темой исследования является выявление европейского веяния в творчестве известного азербайджанского драматурга 20-30х годов Гусейн Джавида. Последователь прогрессивных традиций в литературе, он один из тех, кто смело использовал тему запада в своих произведениях.


SUMMARY

This article deals with revealing Western and European theme in Huseyn Cavid creativity regarding to tragedy “Uchurum”. Huseyn Cavid is generally known as a dramatist and one of the esteemed writers of the 1920s and 1930s. He is considered to be one of the progressive writers who revived and investigated this theme in his creativity.




XÜLASƏ

Məqalə Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütöv səviyyəsində nisbi və taksis mənaların reallaşmasına həsr edilib. MSB çərçivəsində hərəkətin öncəgəlmə, eynizamanlılıq və sonragəlməni bildirən nisbi mənaların ifadə üsulları və onlardan bu cür istifadə üçün fon yaradan zaman formaları o cümlədən taksis kateqoriyası və nisbi zaman kateqoriyasının əlaqəsi təhlil olunur.