AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
СодержаниеОсновные тенденции Şahbazova z.ə. |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 12064.5kb.
ƏDƏBIYYAT
- Robert S. Chose, et al., "Pivotal states and US strategy" // Foreign Affairs, No: 75, 1995,
- Alexander Wendt, "Anarchy is what states make of it: The Social Construction of Power Politics" // International Organizations, Volume 46, No: 2, 1992.
- Türk ve İslam Dünyasının Yeniden Yapılanması Prof. Dr. Sabahaddin Zaim. İzmir, 1997, 377 sayfa.
- Avrupa ve Amerika karşısında degişen Türkiye. Heinz Kramer. İstanbul: Timas yayınları, 2001, 364 s.
- Akşam, 25 Ekim, 2001.
- «Hürriyyet» qəzeti, 20 yanvar, 2002-ci il
- Dünya siyaset otoritelerinin ortak görüşü: Türkiye lider ülke // Dış Politika, Kültür ve tarihte araştırma, 2002 Mart, Sayı: 5.
- Dünya hakimiyeti teorileri ve Merkezi Türk Hakimiyeti teorisi. prof. Dr.R.Özey İstanbul, 2000.
- M.Hanan Yavuz, "Turkey's "Imagined Enemies": "Kurds and islamist" // Word Today, 52 Nisan 1996.
- Juren Habermas, Legitimation Crisis, Boston; Beacon Press, 1975.
SUMMARY
In this article author has investigated political, theoretical sights of social and political researchers about national-ideological foundations of Turkish state establishment. Analysis of scientific-theoretical sights about future of Turkish state establishment are very important and might be influence the cooperation between Turkic states and in generally multilateral cooperation of states in contemporary stage.
РЕЗЮМЕ
В данной работе рассматриваются политико-теоретические взгляды общественно-политических сил о теоретических основах государственного строительства Турции. Исследование этого процесса в целом целесообразно для интеграционных процессах между тюркскими государствами и в развитии многосторонних отношений тюркских государств.
Садыгзаде Майя
ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ
СОВРЕМЕННОЙ МУЗЫКИ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
Есть несколько аспектов, которые воздействуют на современную музыкальную эстетику в исторической перспективе. Во - первых, это эволюция тональной системы, которая являлась основной структурой и общепринятым базисом для музыки последних столетий. «Тональность – это такая же природная сила, как гравитация».56 В результате исчезновения такой «гравитационной силы» музыка выходит на необозримые просторы «состояния невесомости» - все более и более уходя от тональных тяготений. В результате этого сформировались различные интонационно – ладовые системы: расширенная, хроматическая тональность, политональность и т.д., что в свою очередь приводит к свободной атональности, а затем и серийной двенадцатитоновости (додекафонии).
Открытие двенадцатитоновой системы Арнольдом Шенбергом в 20-тые годы ХХ века было той исторической необходимостью, которая назревала в утверждении диссонанса в позднем романтизме и импрессионизме. Таким образом, произошла своеобразная революция, которая назревала в исторической эволюции музыки. Примечательно, что первые двенадцатитоновые опусы А.Шенберга написаны именно для фортепиано: 3 пьесы опус 11 и 6 пьес опус 19. Очевидно, что неповторимые возможности и качества этого инструмента, подтолкнули его на данный творческий поиск.
Эта система открывает новый этап, при котором концепция утверждения тоники сменяется на новую концепцию – серии. В серийной музыке каждый звук имеет особое и равноправное положение среди остальных - своего рода проявление демократии в музыке. Каждая серия в пьесе определяется своими гармоническими и мелодическими возможностями как супер – мотив. При этом их значение в музыкальной структуре является более самостоятельным, чем в тональной системе.
Серийную технику используют А.Шенберг и другие композиторы новой Венской школы - Альбан Берг и Антон Веберн. Приход к двенадцатитоновой системе явился важным этапом музыкальной культуры, так как это привело к изменениям не только в структуре композиции, но и в самой сути музыки - ее эстетическом значении. Меняется ризома (от фр. rhizome – корень) философского значения музыки, ее этическая и эстетическая составляющая.
Серия - это ряд различного использования каждого музыкального параметра - нотного, ритмического, динамического и т.д. В первых своих образцах серия применяется только для звукового ряда. Позже, с развитием серийной музыки, серия применяется не только в тоновой системе, но и в ритмических и тембровых образцах. То есть, серии выстраиваются не только на основе ряда нот или интервалов, но также и любого другого параметра пьесы.
Таким образом, возникает сериальность, которая открывает совершенно новые горизонты в музыкальной эстетике. Это заключается в абсолютной объективности в создании и трансформации материала, что отражается в логике структуры, в создании формы и образа. Иногда работы, возникшие на основе этих идей, принимают такие формы и настолько сложны для понимания, что могут рассматриваться больше как некий документ, нежели как произведение искусства, созданное для исполнения. Различное использование серий и их сочетаний (сериальности) встречается далее в творчестве И.Стравинского (в поздний период его творчества), П.Булеза, О.Мессиана, К.Штокхаузена и многих других. Возьмем, к примеру, мнение П.Булеза о серийной технике: «Серийная идея исходит из представления о Вселенной, которая постоянно продолжает расширяться».57
Идея додекафонии в Азербайджане впервые получила свое развитие в творчестве К.А.Караева, особенно в его Третьей симфонии (1964 г.) и в Скрипичном концерте (1967 г.). Творчество К. Караева, а особенно его Третья симфония (1964 г.) и Скрипичный концерт (1967 г.) выводит азербайджанскую музыку на новый «вектор модернизма» Происходит коренное изменение «концепции музыкального текста…понимания музыкального звука»58.
Обращение к двенадцатитоновой системе было обновлением музыкального языка и выходом азербайджанской авангардной музыки на глобальный уровень. Однако, по словам М. Арановского, «удача Караева в III симфонии объясняется тем, что он, обращаясь к 12-тоновой технике, не порывает с национальной традицией. Он как бы «встраивает» эту технику в рамки национального языка».59
Практически все инструменты требуют использования новых приемов для исполнения авангардной музыки. Например, в вокале используется широчайший диапазон способов исполнения, который можно разделить на нюансы говора, шепота, пения, крики и промежуточные между ними. Используется звуковая атака (придыхания) и скольжения с виртуозной скоростью без фиксации определенной высоты звуков (глиссандо), Sprechstimme (нем.) - разговорное пение, придыхания, шипение, свист, взятие звука с глиссандирующими «подъездами» к нему, как в «Лунном Пьеро» А. Шенберга. В азербайджанской музыке примеры такого «разговорного» пения можно встретить в композиции Э. Мирзоева «Ну вот,мы и пришли..» (1997 г.)
Конечно же, новшества эти сказались и в литературе для струнных: арпеджио у грифа виолончели («Лунный Пьеро» А.Шенберга), перестройка струн по ходу исполнения, перемена струн на каждом звуке, Arco у подставки и у грифа, вибрато, переходящие в трель (Струнный квинтет А.Шнитке).
Большое внимание в технике современного исполнительства уделяется использованию немузыкальных инструментов и предметов звукообразования, а также к нестандартному использованию традиционных музыкальных инструментов, например, струнных в качестве ударного инструмента, фортепиано в качестве ударного, струнного, щипкового.
Например, в творчестве Б.Бартока, в «Сонате для двух фортепиано и ударных» (1937 г.), ударные иногда ведут даже солирующие партии при аккомпанементе двух фортепиано. Кроме того, в исполнении партии ударных используется неожиданные предметы, как например, перочинный нож.
Кроме того, часто встречаются нестандартные ансамбли инструментов. Возьмем, к примеру, произведение «Хутба, мугам и сура» Ф. Караева (1998 г.), где звучит магнитофонная запись с сурой из «Корана», тар, пение ханенде, фортепиано; Соната для Скрипки и Саза Дж. Кулиева (1980г.); вокальный цикл «Три акварели» Ф. Али-заде, написанный для подготовленного рояля, флейты и сопрано.
Среди новых приемов можно назвать также кластеры. Cluster (англ.) - одновременное звучание ряда соседних звуков. Впервые кластер был использован в творчестве американского композитора Генри Кауэла. В современной нотной записи используются различного вида кластеры, как разбросанные по всей клавиатуре, так и сконцентрированные в одном регистре, движущиеся кластеры, кластеры на струнах рояля, кластеры на белых и на черных и т.д. Иногда это звуковая гроздь, иногда последовательное наложение разновременно вступающих соседних тонов; рассредоточенные кластеры - когда звуковая гроздь разбросана по разным регистрам фортепиано. К примеру, кластеры активно использует Э. Дадашева – в Концертино для двух роялей (1973 г.), Р.Гасанова - Фантазия «Дениз» (1997г.) и другие композиторы.
Фактически, разные композиторы понимают и применяют алеаторику по-разному, к примеру, для американского композитора Дж. Кейджа это была аннигиляция собственно субъективного аспекта композиции.
По П. Булезу и К.Штокхаузену использование случая (шанса) было частью предварительно определенной структуры пьесы, дающей интерпретатору возможность выбора одной из нескольких возможных вариантов исполнения: при этом произведение не претерпевает каких-либо изменений в своих основных деталях. Такие видные польские композиторы как В. Лютославский и К. Пендерецкий также обращаются в своем творчестве к методу алеаторики.
Один из вариантов использования метода шанса заключается в том, что композитор предлагает группу нот для исполнения в любой последовательности или неопределенное количество репетиций в пассажах на выбор интерпретатора. У азербайджанских авторов можно встретить массу примеров алеаторической музыки: в Сонате для двух исполнителей Ф. Караева, «Музыке для фортепиано» Ф. Али-заде, Сонате и Фантазии «Дениз» Р. Гасановой.
Еще одним новым словом в современной музыке является миметика (звукоподражание), когда делается попытка передать посредством музыкальных инструментов звучание другого инструмента, звуков природы и т.д. Так, ярким примером применения миметики является пьеса О. Мессиана «Экзотические птицы», где фортепиано и традиционные инструменты оркестра используются для звукоподражания птичьим голосам. В творчестве авангардгых Азербайджанских авторов часто встречается миметика – подражание звучанию азербайджанских народных инструментов, когда звучание фортепиано воспроизводит звучание тара, саза, уда, канона, гоша-нагары и других.
Что же касается подготовки фортепиано – то здесь, в силу огромных возможностей данного инструмента, у композиторов имеется широкое поле деятельности в применении целого ряда предметов, на первый взгляд не имеющих к нему никакого отношения. Это всевозможные ластики, бумага, различного вида ткани, металлические изделия, бусы, заклепки, шурупы и т.д. К примеру: в «Семи пьесах с интерлюдиями в ладах мугама» Дж. Кулиева (1980 г.), автор дает указание подготовить рояль при помощи заглушки, что придает ему звучание азербайджанского народного инструмента уда. Другой пример: подготовка рояля бусами в пьесе Ф. Али-заде «Музыка для фортепиано» (1989 г.). Это временами напоминает звучание народного инструмента – саза с его характерным перезвоном.
Следует отметить, к примеру, использование различных частей фортепиано помимо традиционно используемой клавиатуры: крышки, деки, пюпитра, струн. К примеру, в пьесе «Господин Билайн Эксцентрик» Ф. Караева (1997г.), где последняя «точка» пьесы ставится ударом пианиста по пюпитру.
Новая этика и эстетика музыки сказалась и на способах звукоизвлечения: на фортепиано это чередование звучащих и беззвучных тонов, фортепианный флажолет, когда аккорд или звук берется неслышно, без удара, струны которых приводятся в вибрацию ударом тех же звуков в более низкой или более высокой октавах: «Клавирштюки» Ф. Караева (95-96-е г.г.), или, наоборот, на фоне взятого аккорда неслышно берется другой звук или созвучие: «Дастан», «Гедим ойунлар», «Портрет» А. Ализаде (1994 г.).
Таким образом, мы видим, что многие композиторы Азербайджана используют методы авангардной композиторской техники в своих сочинениях. Это и различные ансамбли инструментов, и подготовленные инструменты, и алеаторная музыка, и миметика, и сонористика и многое другое. Однако, наиболее ценным является то, что композиторы Азербайджана вносят все эти новшества, основываясь на своих национальных корнях – это мугам и его способы развития.
ЛИТЕРАТУРА
- П.Хиндемит «Искусство музыкальной композиции» 1937г
- М.Уэйд-Мэьтюз, У.Томпсон «Классическая музыка», Энциклопедия, М, Эксмо, 2008
- Е. Мирзоев Интервью с Н. Миришли. ссылка скрыта. 07.05.2007
- Арановский М. Г. Симфонические искания. Проблемы жанра симфонии в советской музыке 1960-1975 годов. Исследовательские очерки. Л., 1979
XÜLASƏ
Bu məqalədə müəllif Azərbaycanın müasir musiqisində baş verən yeniliklərdən söhbət açır. Burada o, Gara Garayevin və onun davamçiları olan bir sıra bəstəkarlarən yaradıcılıqlarından nümunələr gətirir: aleator, sonoristik musıqıdən, hazırlanmş alətlər üçün yazılmış musiqidən və s.
Bununla belə, müəllif qeyd edir ki, bütün bu yeniliklər Azərbaycan musiqisinin kökü olan muqama əsaslanır.
SUMMARY
This article author dedicated to the problems of contemporary music in Azerbaijan. There is given the samples of avant-garde style music such as prepared piano, Sonority music, chance music and many others. Nevertheless author once more indicates that all these new methods of composition are based on the native mugam and its ways of development.
ŞAHBAZOVA Z.Ə.
BDU, dosent
ŞƏXS ƏVƏZLİKLƏRİ HAQQINDA
Əvəzliyin məna növlərindən biri şəxs əvəzlikləridir. Əvəzliyin bu növündən bəhs edən E.Benvenist yazır: «Bu forma və anlayışların özlərinin unikallığı əvəzlik probleraini həm ümumiyyətlə dil problemi, həm də konkret dillərin problemi kimi qoymağa tahrik edir»1. Bunları ona görə şəxs əvəzliyi adlandırırlar ki, bu qrupa daxil olan sözlər şəxs və kəmiyyət anlayışını özündə birləşdirır. Həmin məna qrupuna daxil olan hər hansı bir sözü deyəndə əlavə izah və xüsusi şəkli əlamət olmadan da onun şəxsini, kəmiyyətini, canlı və ya cansız olduğunu aydın təyin edə bilirik.
Azərbaycan dilində şəxs əvəliyinin paradimaları belədir:
| Təkdə | Cəmdə |
| mən | biz - bizlər |
| sən | sız - sızlər |
| о | onlar. |
Mən şəxs əvəzliyi birinci şəxsin təkini ifadə edən, nitqin və danışığın müəllifini göstərən sözdür.
Mən, sən əvəzliyinin xarakterik mənası referent xüsusiyyətə malik olmasıdır. Burda mücərrəd məna da özünü göstərir»2.
«Mən əvəzliyi əvəzedici funksiyaya malik deyil; danışanın nitqində o, xüsusi adm yerində yox, öz yerində dayanır»3. Benvenist «mən» şəxs əvəzliyi haqqında yazır: «Hər bir «mən» öz referensiyasına malikdir və hər dəfə məhz təkrarsızlıqdan götürülən yeganə fərdə uyğun gəlir»1.
Mən şəxs əvəzliyinin dilimizin qədim dövrlərində bən şəklində işlənməsinə rast gəlinir. Bu formaların hər hansı birinin daha çox işlənmə tezliyi və ya paralel istifadə edilməsi dilçilərin diqqətini cəlb etmiş, onların arasında bu variantların ilkinliyi haqqında maraqlı və müxtəlif fikirlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu fikirbri ümurniləşdirdikdə aşağıdakı mənzərə ilə qarşılaşırıq.
I. Birinci qrup dilçilər b səsin daha qədim və b>m keçidinin daha inandıncı olduğunu qeyd edirlər. V.V.Radlov, V.A.Boqoroditski, N.K.Dmitriyev, A.N.Kononov və başqaları bu fikirin tərəfdarlarıdır. B>m keçidinin yaranma səbəbi barədə bu qrup dilçilər arasmda fikir aynlığı mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
a) Bəzi dilçilər b>m keçməsınin əsas səbəbi kimi sondakı n səsinin təsirini göstərirlər. Onlar qeyd edirlər ki, b səsi sondakı n səsinin təsiri ilə assimilyasiyaya uğramışdır, V.A.Boqoroditskinin fıkrinə diqqət yetirək: «Burun m səsini ilkin qəbul etmək olmaz, çünki belədə, son burun samiti olduğu halda, onun b samiti ilə əvəzlənməsi anlaşılmazdır»2.
b) Bəzi dilçilər isə b>m keçidi prosesində oğaz-qıpçaq qrupu dillərinin təsiri olduğunu qeyd edirlər. Bu haqda vaxtilə böyük türkoloq Mahmud Kaşğarlı yazmış, ondan sonra gələnlər də bu fikri qəbul etmişlər3. Bu haqda Paranci yazır: «Beləliklə, müəyyənləşir ki, oğuz qrapuna aid olan Azərbaycan düindəki I şəxs təkdə mən əvəzliyi qıpçaq mənşəlidir. Əski oğuz xüsusiyyətini qoruyub saxlayan b varinatlı bən isə demək olar ki, bütün türk dillərində biz (I şəxs cəm) şəxs əvəzliyində qalmışdır».
II. İkinci qrup dilçilər mən şəxs əvəzliyində m səsinin daha qədim və ilkin variant olduğunu qeyd edirbr. Bu qrup dilçilərdən Q.İ.Ramstedt,1 A.P.Poseluevski2 və başqalarını göstərə bilərik.
III. Üçüncü qrup dilçilər b və m səslərinin birinci şəxs əvəzliyinin təkində paralel işləndiyini qeyd edirlər. M.İslamov bu səslərin paralel işləndiyini və «mən» variantının işləklik və ümumxalq dilində özünə daha çox vətəndaşlıq hüququ qazandığını qeyd edir3. Bu haqda prof.T.İ.Hacıyev , K.N.Vəliyev «Azərbaycan dili tarixi» kitabında yazırlar. Tədricən ədəbı dil norması xalq danışıq dilinə söykəndikcə, standart ənənələrdən uzaqlaşdıqca bir sıra oğuz-qıbçaq elementlər axaiqləşir. Məsələn. xalq dilindəki mən variantı bən-i, tutmaq sözü tutmaqı əvəz edir4.
Bizə belə gəlir ki, b>m səs keçidi daha inandırıcıdır. Həm də bu keçid prosesi oğuz-qıpçaq qrupu dillərinin təsiri nəticəsində olmuşdur.
H.Mirzəzadənin göstərdiyinə görə türk dillərindən yalnız birində – müasir türk ədəbi dilində b səsi öz mövqeyini saxlaya bilmişdir5.
Amma araşdırmalar sübut edir ki, qaqauz dilində də b səsi öz ilkin variantını qoruyub saxlamışdır.
Birinci və ikinci şəxsin təkində sonda olan n səsi də dilçilərin nəzərindən yayınmamışdır. Onlar bu səsin mən, sən sözlərində işlənməsi və onun rolu barədə maraqlı və müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər. Bəzi dilçilər n səsinin sözün sonunda işlənməsini naməlum və izahedilməz, digərləri bu səsini təklik anlayışı yaratdığını, üçüncülər mənsubluq mənası yarada bilməsini, dördüncülər isə bu səsi kökün ayrılmaz hissəsi hesab etmişlər.
Qeyd edək ki, mən şəxs əvəzliyi substantiv səciyyəyə malikdir. О cümlənin müxtəlif üzvü vəzifəsində çıxış edə bilir:
Şəxs əvəzlikləri həm adi danışıq, həm də bədii əsərlərin dilində üslubi məqamlarda da işlədilir.
Bəzən danışan şəxs «mən» əvəzliyindən deyil, «biz» əvəzliyindən istifadə edir. Buradakı «biz» əvəzliyi üslubi səciyyə daşıyaraq təvazökarlıq anlayışını bildirir. Üslubi məqamda çıxış edən söz (biz) formaca cəmlik, məzmunca təklik ifadə edir. Məsələn, biz - şəxs əvəzliyi birinci şəxsin cəmini bildirir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, birinci və ikinci şəxsin cəmlənməsi həm əvəzliyin digər növlərindən, həm də isimlərdən fərqlənir. Yəni cəmlilik anlayışı leksik yolla ifadə olunmuşdur. Leksik yolla cəmlənmədə olan fərq yalnız bununla kifayətlənmir. Biz əvəzliyi təkcə mən əvəzliyinin cəmini əhatə etməklə öz əhatə dairəsini daraltmır. Yəni biz mən+mən+mən ... deyil. Biz əvəzliyinin tərkibini şərti olaraq belə göstərə bilərik: mən + sən; mən + siz; mən + o; mən + onlar; mən + sən + o; mən + sən + onlar; mən + siz + o; mən + siz + onlar.
Birinci şəxsin təkini və cəmirıi ifadə edən mən, biz əvəzlikləri hallanma xüsusiyyətlərinə görə həm digər əvəzliklərdən, həm də hallana bilən sözlərdən də fərqlənir. Bu əvəzliklər yiyəlik halında «-in» şəkilçisini deyil, «-im» şəkilçi'sini qəbul edir. Bu vəziyyət təsadüfi xarakter daşımır. Bəzi türkoloqların qeyd etdiyi kimi, bu yiyəlik halın və mənsubiyyət kateqoriyasının paralel şəkildə işlənməsinin və mənaca yaxın olmasının nəticəsidir1.
İndi də Azərbaycan dilinin bir neçə dialektində və türk dillərinin bəzilərində yiyəlik halmda «-im» şəkilçisinin deyil, «-in» şəkiiçisinirı işlənməsinə rast gəlinir. Bu haqda M.İslamov belə qeyd etmişdir «I şəxs əvəzliklərində həm tək, həm də cəmdə yiyəlik halda -ım şəkilçisinin işlənməsi heç də şəkilçidə sadəcə m-n əvəzlənməsi deyil. Bu, tarixi dil hadisəsinin qalığıdır»2. Qədim türk dillərində, eləcə də Orxon-Yenisey abidələrinin dilində birinci şəxs əvəzliyi yiyəlik halda istər təkdə, istərsə cəmdə -in morfoloji göstəricisini qəbul edir3.
Şəxs əvəzliklərinin hallanmasını isimlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri də əvəzliklərin qeyri-müəyyən yiyəlik və qeyri-müəyyən təsirlik halında işlənməməsidir. İsimbr bu vəziyyətdə cümlənin müxtəlif üzvü vəzifəsində çıxış edir, söz birləşməsinin tərəfi ola bilir. Şəxs əvəzlikləri isə qeyri-müəyyən yiyəlik və qeyri-müəyyən təsirlik halmda işlənmir, Qeyri -müəyyən yiyəlik halında işlənə bilmədiyi üçün söz birləşməsinin tərəfi ola bilmir. Qeyri-müəyyən təsirlik halında işlənə bilmədiyi üçündə qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıq ola bilmir. Bu isə əvəzliyin öz daxili semantikası ilə bağlıdır.
Mən əvəzliyi bəzi hallarda ümumilik də bildirir. Məs.:
Sən, siz şəxs əvəzliyi. Sən şəxs əvəzliyi ikinci şəxsin təkini, müraciət olunan şəxsi bildirir. M.Kaşğarlının məlumatına görə XI yüzillikdə türklər böyüklərə «siz», kiçik adamlara isə «sən» deyə müraciət etmişlər. Yaşlılara «sən» demək təhqir sayılarmış.
Sən şəxs əvəzliyi bəzən mükalimədə iştirak etməyən şəxsi də bildirir. Bu ən çox bədii nitqdə və xitablarda özünü göstərir.
Sən əvəzliyi yaxın dosta, yaşıda, özündən kiçiyə müraciətlə işlədilir. Bəzən bu əvəzlikdən danışanın qarşısındakına hiddətlənməsi və hörmətsizliyi də hiss olunur.
1. Sən о zəhrimarı bir qədər az çək (B.Vahabzadə).
2. Kimi, görür gözümüz,
Gözlüyü gözümə sən dürtmə tez-tez (B.Vahabzadə).
Siz - şəxs əvəzliyi ikinci şəxsin cəmini bildirir. Siz dedikdə ikinci şəxsin də daxil olduğu digər şəxslər də nəzərdə tutulur. Siz = sən + o; siz = sən + onlar. Siz şəxs əvəzliyindən iki məqamda istifadə olunur.
a) Şəxsin çoxluğunu bildirmək üçün.
1. Siz beş-on dəqiqə burada dayansaydınız, mən о təpəyə çıxıb baxardım, bəlkə yol-riz göründü (İ.Əfəndiyev). 2. Siz yaxşı iş görmürsünüz, yoldaşlar, özbaşınalıq yaramaz (B.Bayramov). 3. Siz üstünü toz basan nəğməsiz bir simsiniz mənim zahirimsiniz (B.Vahabzadə).
b) Тək bir nəfərə hörmət xatirinə, hörmət bildirmək məqsədi ilə.
1. Məktubu verirəm, siz də oxuyun.
Gərək üstünüzə qəm ələnməsin (N.Həsənzadə).
«Siz» siz+lər şəklində də işbnir. N.A.Kononov yazır ki, «bu zaman üzvləndirilə bilən II şəxsin cəmi sizlər vasitəsilə çox şəxsə müraciət edilir))1.
Mərı və sən şəxs əvəzlikləri digər şəxs əvəzliklərindən fərqli olaraq -lar, - lər kəmiyyət şəkilçisini qəbul etmir.
Ə.Rəcəbli birinci və ikinci şəxs əvəzliklərinin (təkdə və cəmdə) inkişafı haqqında yazır: «Türkoloji ədəbiyyatda biz və siz əvəzliklərindəki -z ünsürü haqqında vahid rəy vardır: bütün türkoloqlar -z ünsürünü qədim cüt və ya cəm kateqoriyası şəkilçisi hesab edirbr. Mən və sən əvəzliklərindəki -n ünsürü haqqında isə türkoloqlar arasmda yekdil rəy yoxdur, lakin A.N.Kononovun verdiyi məlumata görə «bu məsələ ilə məşğul olanlarm əksəriyyəti həmin fikrə meyl edir ki, -n mənsubiyyət şəkilçisidir». N.A.Baskakov -n ünsürünü ne -ne - əşya sözü ilə bağlayır. S.Ə.Cəfərova görə isə -n ünsürü yan sözündən törəmişdir. Mən və sən əvəzliklərindəki -n ünsürünün mənşəyi mübahisəli məsələ olduğu üçün müzakirə açmaq fikrində deyilik, lakin təkcə onu qeyd etmək istərdik ki, bu ünsür no mənsubiyyət biSdirir, nə də əşya bidirən nene və istiqamət bildirən yan sözündən törəmişdir. Çox güman ki, bu ünsür təklik bildirir. I və II şəxs əvəzliklərinin təkinin mənşəyi haqqında N.K.Dmitriyevin və N.A.Baskakovun maraqlı fıkirbri vardır. N.K.Dmi'triyev yazır: «Güman etməyə əsas vardır ki, I və II şəxslərin təki tarixən men=te+n
N.A.Baskakov men və sen əvəzliklərınin mənşəyini (be
Güman etmək olar ki, qədim qəbilələrinin dilində Orxon-Yenisey abidələri dövründən çox-çox əvvəl, ümumiyyətlə, birinci şəxsi göstərmək üçün bi, ikinci şəxsi göstərmək üçün si ünsürü işlədilmişdir. Dil inkişaf etdikcə təki cəmdən ayırmaq zərurəti meydana gəlir. О zaman cəmlik anlayışını yaratmaq üçün -lar, -br şəkilçisi yaranmamışdı, ümumiyyətlə, qeyri-müəyyən cəmlik bildirən bu şəkiçi türk dilləri tarixinin nisbətən yaxın dövründə, güman ki, ilkin hun dövründə yaranmışdır. Bundan başqa, z ünsürü əvvəllər hər cür cəmliyi deyil, təkcə cüt kəmiyyəti göstərmişdir. Beləliklə, şəxslərin təkini cəmdən ayırmaq üçün qədim türklər şəxs bildirən işarələrin sonuna təkdə n, cəmdə isə z ünsürü əlavə etmişlər. I və II şəxs əvəzliklərinin inkişafını belə təsəvvür etmək olar:
I şəxs tək: bi+n>bin>ben>bən
I şəxs bi + min>men>mən
I şəxs cəm: bi+z>biz
II şəxs tək: si+n>sin>sen>sən
II şəxs si
II şəxs cəm: si+z>siz
Türk dillərində b>m əvəzlənməsi qanunauyğun sayılır. Həb göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin dilində şəxs əvəzliklərində b və m samitlərinin paralel işləndiyini müşahidə edirik: Веn/bən (Т21) və men//mən (KTş27), biz (KTş20) və miz (ХТ1)1 Şəxs əvəzlikləri əksər türk dillərində müəyyən fonetik dəyişikliklərlə demək olar çox işləkliyə malikdir.
Məsələn türk dilində:
1. Kadın sen çıldırdınmı? Ben daha dün konakda idim.
Turkmən dilində:
1. Bendilikde ıqtıbar ek bizlerde
Çox armanın qaldı qara qözlerde. (Seydi)
Qaqauz dilində:
1. Benim babam vardı mı?
Qazax dilində:
1. Biz birese jiqitke, birese əlqi kele jatkan adanza karay kalıstık.
2. «Meni tapsirzan ad ami osi jiqin bolaran» den topşıladın.
3. Meni kimqe balan otırsın?!
О, onlar - şəxs əvəzliyi. О - şəxs əvəzliyi üçüncü şəxsin təkini bildirir. Üçüncü şəxsin cəmini bildirmək üçün morfoloji göstəricidən istifadə olunur. Üçüncü şəxsin təkini bildirən «o» əvəzliyinin üzərinə - «lar» kəmiyyət şəkilçisi artırılmaqla üçüncü şəxsin cəmini bildirən «onlar» əvəzliyi əmələ gətirilir.
O, - şəxs əvəzliyi və о işarə əvəzliyi həmişə mübahisə doğuran fikir ayrığığına səbəb olan sözlərdir. Bu sözləri şəxs və ya işarə olduğu haqqında bəzən mübahisələr özünü göstərir. Biz «О» sözünün şəxsdən daha çox işarəyə yaxın olduğunu qeyd etmək istəyirik. Çünki о - əvəzliyi I və II şəxsin təkini və cəmini bildirən əvəzliklətdən fərqli morfoloji və sintaktik xüsusiyyətə malikdir. Bu söz hərn caniı, həm cansız əşyanı işarə edə bilir. Həm də danışıq aktında iştirak edəni, həm iştirak etməyəni göstərir. Burada şəxs anlayışından daha çox işarə anlayışı irəli keçir. Cəmlənməsinin morfoloji yolla getməsı də onu substantivləşməyə meylli işarəyə yaxınlaşdırır. Lakin dilçilik ədəbiyyatlarında III şəxsi göstərmək üçün о əvəzliyi işləkdir. Görünür, əvəzliyin bütün növlərində işarəvilik bildirmək xüsusiyyəti burada da qabarıqdır. Bu qabarıqlıq III şəxsin danışıq aktında iştirak etməyə bilməsindən asılı olaraq daha güclüdür. Buna görə də semantikasında işarəviliyi şəxs anlamından daha çox olan bu sözü şəxs bildirmək xüsusiyyətində nəzərə almaq lazımdır. Bu səbəbdən biz III şəxsi bildirən о -sözünü şəxs əvəzliyinin içərisində veririk. Lakin işarəvilik xüsusiyyətinin qabarıqlığını qeyd etməyi lazım bilirik. О şəxs və işarə əvəzliyi kimi omonim deyilənlərin fikrinə qatıhrıq. Bizə belə gəlir ki, o, şəxs əvəzliyi işarə əvəzliyindən tamamilə ayrılmayıb və şəxs əvəzliyi içərisində tam diferensiyallaşmayıb.
Üçüncü şəxsin təkini bildirən о şəxs əvəziiyi ilə о işarə əvəzliyi omonimlik təşkil edir. Bu əvəzliklər semantik cəhətdən bir-birindən fərqlənir. О şəxs anlayışı bildirdikdə şəxs əvəzliyi, əşyaya işarə etdikdə isə işarə əvəzliyi kimi çıxış edir. О şəxs əvəzliyi substantiv, о işarə əvəzliyi isə atributiv xarakterə malikdir.
Bu əvəzliklə bəzən danışıqda iştirak edən, bəzən isə iştirak etməyən şəxs göstərilə bilər. Bəzən danışan şəxs üçüncü şəxsi göstərmək üçün müxtəlif işarələrdən istifadə edə bilər. Bu isə üçüncü şəxs əvəzliyinin işarə əvəzliyindən törədiyini qeyd edən müəlliflərə müəyyən dərəcədə haqq qazandırır. Bəzi hallarda eyni cümlə daxilində üçüncü şəxsi bildirən söz də, həmin adı əvəz edən о şəxs əvəzliyi də işlədilir. Məsələn:
Uçüncü şəxsin təkini bildirən əvəzlik hallanarkən birinci və ikinci şəxs əvəzliyindən fərqlənir. Adlıq h aid an sonra gələn hallarda əvəzliklə hal şəkilçisinin arasmda «n» samiti işlənir.
Şəxs əvəzlikləri qoşmalarla işlənərkən də maraqlı və isimlərdən fərqli xüsusiyyətlərlə özünü göstərir. Kimi, tək qoşmalar isimlərlə işlənərkən onun qeyri-müəyyən yiyəlik halda işlənməsini tələb edirsə, əvəzliklər bu qoşma ilə işləndikdə müəyyən yiyəlik halı tələb edir. Lakin qoşmaların qeyri-müəyyən yiyəlik halında olan əvəzliklərlə işlənməsinə də rast gəlirik.
О şəxs əvəzliyi ilə, inə II şəxs əvəzliklərindən fərqli olaraq kimi, tək, barəsində, haqqında qoşmaları ilə yalnız müəyyən yiyəlik haida çıxış edə bilər: onun kimi, onun tək, onun barəsində, onun haqqında.
Şəxs əvəzliklərinin söz yaradığılığındakı fəaliyyəti də maraqlıdır. Şəxsəvəzlkləri bəzidilçilərin dedklərindən fərqli olaraq söz yaradıcılığında da fəal iştirak edir.
Hətta deyə bilərik ki, bu əvəzäiklərin dilimizin söz yaradıcılığı prosesindəki rolu diqqətçəkəndir. Bu əvəzliklər -sız,-siz,-suz,-süz; -lı,-li, -lu, -iü şəkilçilərini qəbul edərək yeni söz əmələ gətirir: mənli, sənli, mənsiz-bizsiz, onsuz və s.
Şəxs əvəzlikləri -lıq, -lik, -luq, -lük şəkilçisini qəbul edir və yeni söz yarada bilir. Dilin lügət fondu bu cür neologizmlərlə zənginləşir. Məsələn: bizlik, sizlik, sənlik, onluq. Burada bizlik iş qalmadı. Bu şəkilçini qəbul edən «mən» şəxs əvəzliyi yeni isim yarada bilir: mənük. Paxıllıq qurdu onun mənliyini didib parçalayırdı.
- lik şəkilçisi də bəzi şəxs əvəzliklərinə artırıla bilir, yeni sözlər yaradır. Beb sözlər müxtəlif cəhətlərdən diqqəti cəlb edir. Bu tipli sözbr artıq əvəzlk deyil, həmin sözbr başqa nitq hissəsi kimi qəbul edilməlidir. Məs.: mənlik, bizlik, sizlik.
Şəxs əvəziikləri -dakı, -dəki, -kı, -ki şəkilçilərini də qəbul edərək malikiyyət məzmunu bildirən yeni sözlər əmələ gətirə bilir. Əgər -dakı, -dəki şəkilçisi şəxs əvəzliyinin kökünə birbaşa qoşulur. məs: bizdəki, sizdəki və s. -Kı, -ki, -ku, -kü şəkilçiləri yiyəlik halında olan şəxs əvəzliyinə qoşulur. Məs.:
Şəxs əvəzliyi -li, -lı, -lu, -lü və -sız, -siz, suz, süz şəkilçilərini də qəbul edərək yeni söz yaradır. Bu sözlərin əvəzlikdən düzələn sifət olduğunu demək olar. Şəxs əvəzİiyi heç bir vaxt təyin ola bilmədiyi halda bu şəkiiçiləri qəbul etdikdən sonra təyin olur. Yəni əvəzlikdən yaranan sözlər digər nitq hissəsini əmələ gəlir. Məs.:
| Mən+li >mənli dünya | mənsiz dünya |
| sən+li>sənli həyat | sənsiz həyat |
| on+lu>onlu gələcək | onsuz həyat |
| biz+li>bizli günlər | bizsiz məclis |
| siz+li>sizli həyat | sizsiz həyat |
Onlar sözünə şəkilçisini artırmaq olmur. Bu ondan irəli gəlir ki, Azərbaycan dilində qrammatik şəkilçidən sonra, bəzi istisna hallarını nəzərə almasaq, leksik şəkilçi artırıla bilmir. (yəni şəxs əvəzüyindən düzələn sözlər.)
Bu tipli sözlər birləşərək rnürəkkəb vahidləri də əmələ gətirə bilir. Məs.: mənli-sənli; sizli-bizli. Sizli-bizli çalışmalıyıq. Mənli-sənii günlərimiz harda qaldı a bivəfa (Ə.Tudə). Sizli -bizli bu məsələni həll etməliyik.
Bəzi hallarda antonim mənalı -li4; -sız4 şəkilçili əvəzliklələ artırıldıqdan sonra yaranan sözlər birləşərək yenilik bildirən mürəkkəb vahidlər söz əmələ gətirir. Məs.: sizli-sizsiz; sənli-sənsiz; mənli-mənsiz. Bunlar artıq əvəzlik deyil. Onlar başqa nitq hissəsinə, sifətə aid edilməlidir.