AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание К вопросу политико-правовой природы и моральных Türkiyənin dövlət quruculuğunun milli-ideoloji əsaslarina yeni baxiş

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 12064.5kb.

Раджабли Адиль


К ВОПРОСУ ПОЛИТИКО-ПРАВОВОЙ ПРИРОДЫ И МОРАЛЬНЫХ

АСПЕКТОВ ГЕНОЦИДА АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА


Преступления на территории тех или иных государств подпадают под юрисдикцию этих государств [5, ст.1]. Но существуют преступления, борьба против которых носит международный характер. Эти преступления направлены против всего человечества, наносят значительный ущерб международному правопорядку и, в конечном счете, касаются всех государств. Против них международное сообщество принимает меры, в том числе путем выработки и реализации универсальных, региональных и двусторонних конвенций [1].

Наибольшую же опасность для международного сообщества представляют совершаемыми самыми государствами международные преступления, к которым относятся преступление агрессии, преступления геноцида, и апартеида, преступления против человечности и военные преступления [5, ст. 2-5]. Борьба с такими преступлениями является первоочередной задачей всего международного сообщества. Юрисдикция же в отношении конкретных лиц, виновных в этих преступлениях, является в принципе универсальной и может осуществляться не только национальными, но и международными судами [10, ст. 1-3; 14, ст.5].

В резолюции ГА ООН 96 (1) от 11 декабря 1946 года утверждается, что «геноцид, с точки зрения международного права, является преступлением» [11, абз.4]. Эта же формулировка была воспроизведена в преамбуле и ст.1 Конвенции о предупреждении преступления геноцида и наказании за него 1948 г. и нормах других международных соглашений в этой области [1, 110-117; 5].

Нюрнбергские принципы стали правовой основой для принятия международно-правовых актов об ответственности за геноцид и другие международные преступления. Политика геноцида, проводимая каким-либо госу­дарством, дает право государству, чьи граждане от этого не страдают, поставить, тем не менее, вопрос о международной ответственности государства. Международная уголовная юрисдикция распространяется на лиц, совершивших акты геноцида и преступ­ления против человечности.

Анализ политико-правовой природы армянской политики геноцида азербайджанского народа дает нам основание считать, что она направлена на истребление целого народа, с целью захвата и присвоения его исконных земель, какими бы она не прикрывалась лозунгами [12, 145]. Изучение специальных источников и фактических документов позволяет делить армянскую политику геноцида азербайджанского народа на следующие этапы:

1. 1905-1907 гг. – начало политики геноцида;
   
2. 1918-1920 гг., продолжение и структурализация политики геноцида;
   
3. 1948-1953 гг., годы массовой депортации азербайджанцев;
   
4. 1988-1994 гг., пиковая фаза физического и морального геноцида азербайджанцев.
   

Исходя из архивных документов, только в начале кровавого ХХ века из Западного Азербайджана (ныне территория Армении) было изгнано более 2,2 миллиона азербайджанцев, являющихся коренными жителями на данной территории, причем, с кровавыми бойнями, фашистской жестокостью и вероломством, истреблено более 500 тысяч невинных людей. В Западном Азербайджане из 2 310 сел около двух тысяч являлись азербайджанскими. Из них уничтожены полностью или армянизированы 1 800 сел до 1920 года, а в 1988 году жители оставшихся 186 сел численностью более 250 тысяч человек были изгнаны из своих очагов на уровне политики правительства Армении, в течение одного дня, разграблены, подвергнуты неслыханным жестокостям, из которых погибло 460 ни в чем не повинных людей.

После переселения армян в 1828-1829 гг. в Азербайджан азербайджанцы благосклонно воспринял и приютил их во всех уголках своей земли [6, 483]. В конце XIX века, опираясь на ст.61. Берлинского трактата (1877) армянские националисты начинают совершать террористические акции в Турции. В 1880-1890-х гг. возникают националистическо-террористические армянские организации – «Арменакан», «Гнчак», «Дашнакцутюн» и др., которые подготавливали и осуществляли политику террора и геноцида против тюрков, против азербайджанцев. В программе партии «Гнчак» есть такое предложение: «Убивать турок и курдов в любых условиях». Не добившись «успехов» в Турции, армянские партии при поддержке «католикосата и зарубежной диаспоры» решают провести политику геноцида в Закавказье, с целью добиться своих сепаратистических целей, венцом которых является осуществление бредовой мечты о «Великой Армении от моря и до моря». На это было направлена политика геноцида в 1890-х гг. в Турции, в ХХ в. в Закавказье, то же происходит и сегодня вокруг т.н. «карабахской проблемы». В начале ХХ в. армянские националисты начали планомерно выживать азербайджанцев с их этнических земель [8]. Начавшиеся в Баку первые действия армян против азербайджанцев перекинулись в Шушу, Зангезур, Иреван, Нахчыван, Ордубад, Эчмиадзин, в Джеванширский и Газахский уезды.

Уже в 1903 г. в Шуше и Тбилиси «Дашнакцутюн»ом организуется серия убийств. «Население терраризовано, особенно тем, что убийцы и их повелители остаются неоткрытыми и безнаказанными. Характерно, что Эчмиадзинский монастырь содержит и прикармливает сотни турецких армян, людей разбойничьего вида и образа жизни» - свидетельствует об этом времени Величко В. А. в своей книге: «Кавказ. Русское дело и междуплеменные вопросы» [3, 24].

В 1905-1907 гг. в Баку, Гяндже, Иреване, Нахчыване, Карабахе, в Газахском уезде, Зангезуре, в окрестностей Гейчи, Мегри и других местах от рук армянских зинворов (солдат) погибли тысяча азербайджанцев. Политика геноцида этого периода отражена в книге М.С.Ордубади «Кровавые годы» (1911), который был свидетелем этих преступлений и получал сведения от очевидцев. 9 июня 1905 г. армяне напали на азербайджанское село Такия (Эчмиадзинского уезда). Жители вынуждены были покинуть село. Село было уничтожено. После этого в этом уезде было разрушено 9 известных азербайджанских сел.

29 июля 1906 г. армяне в Кафане разрушили рудник и напали на село Кархана. Часть безоружного населения была зверски убита. Особенно жестоко были убиты 30 азербайджанских женщин. В этот день армяне разрушили села Халадж, Салдашлы, Инджевар, Дашнов, расправились с населением. Когда армяне напали на село Гатар, русские солдаты и офицеры не защитили мирное азербайджанское население. Село, в котором в 750 домах жило 3 500 человек, было разрушено и полностью сожжено. 9-13 августа 9 азербайджанских сел превратились в развалины. Особенно жестоко и коварно были уничтожены старики, женщины и дети азербайджанского села Саггарсу: «Все люди заплакали, потому, что … они увидели отрезанные головки 15 грудных младенцев, лица которых казались живыми» - пишет М.С.Ордубади по словам очевидцев. В 1907 г. армяне начинаю резню в Гянждинском, Газахском уездах. Гянджинский губернатор сообщал 9 августа 1907 г. в Петербург, что на села бедных азербайджанцев «послана примерно стотысячная армия зинворов» (солдат).

В 1918-1920 гг., после того, как в Закавказье были созданы три суверенные республики – Азербайджан, Грузия и Армения, впервые за 1 500 лет получившая независимость Армения, одержимая старыми идеями создания «Великой Армении» за счет соседей, начала вести государственную политику геноцида, как против азербайджанцев, так и против грузин. В 1918-1920 гг. территориальные претензии дашнакского армянского государства привели народы Южного Кавказа к кровавым столкновениям, резне, появлению беженцев. Попытки Армении силою присоединить Ахалкалаки и Борчалы, вошедшие в состав Грузии, Карабах, Нахичеванский край и южную часть бывшего Елизаветпольской губернии, входивших в состав Азербайджана, привели к войне с Грузией (декабрь 1918 г.) и долгой кровопролитной борьбе с Азербайджаном, в результате которой население этих районов сократилось на 10-30%, и ряд поселений был в буквальном смысле слова стерт с лица земли. По данным статистических источников, указывается, что из проживающих в 1918 г. в Армении 575 000 азербайджанцев в 1922 г. осталось всего 10 000 (1,75%) человек, то есть были изгнаны и жестоко истреблены 565 000 человек.

С 1918 г. армянские вооруженные отряды, являясь составной частью армии Армении, начали истреблять азербайджанцев во многих городах, деревнях Азербайджана. И не только. В январе этого года армяне напали на азербайджанские села уездов Ахалкалаки и Агбаба Тифлиской губернии. Были уничтожены, разгромлены и сожжены села Хорепя, Гогия, Веребан, Ток, окам, Гулалыз, Паткана, Сагамо, Куваша, Аладжа и Гумрис. Многие жители этих сел были убиты, раненных и беспомощных не щадили. 21 мая, оставшихся в живых, которые были взяты в плен, были расстреляны и проколоты кинжалами, после были сожжены. Так поступали фашисты в годы Второй Мировой Войны.

29 апреля 1918 г. армянами (тысяча солдат, вооруженные двумя пулеметами и двумя пушками) были зверски убиты 3 000 мирных азербайджанцев из села Гюмру, а также женщины, дети и старики из азербайджанских сел Иреванской области. 1 мая 1918 г. ок. сотни армянских всадников зверски уничтожили ок. 60 детей, женщин и мужчин из азербайджанских сел Шиштепе и Дюзкенд. В этот же день вооруженные армяне уничтожили и сожгли села Иреванской губернии – Аджараджа, Дангал, Муланыс, Мурджахет, Падызка, Гавур и Гумрус. Жители этих сел были убиты.

В марте-мае 1918 г. армяне совершили резню в Баку, Шемахи, Губе и Гекчае. 30 марта – 1 апреля 1918 г. для азербайджанцев является днями трагедии и геноцида. Руководил и осуществлял эту политику геноцида сам С.Шаумян. Геноцид в Баку был самым страшным. Тысяча убитых, уничтоженные дома, насилие и кровь – вот что господствовал в Баку.

1 мая 1918 г. армянские формирования окружили Губу, расстреляли город из пушек и пулеметов. Город был разрушен. Сотни мирных людей были зверски убиты. В губинском уезде армяне уничтожили, разгромили и сожги 122 деревень – Девечи, Саголджан, Эйнибулаг, Садан, Чархана, Сиязан, Рагимли и др. Были убиты многочисленное мирное население. В живых осталось очень мало людей, чудом оставшихся в живых.

И в советское время армянские националисты, прикрываясь коммунистическими лозунгами, продолжали политику геноцида. В это время использовалось такое средство геноцида, как депортация азербайджанцев. В 1948-1953 гг. из территории Армении, из своих исконных земель, были депортированы 144 654 азербайджанцев [8].

В 1988-1994 гг. Армянская ССР (с 1991 г. Республика Армения) ведет активную войну против Азербайджана. Старая политика геноцида нашла свое новое лицо. Были захвачены территории Нагорного Карабаха и земли вокруг него, оккупированы около 20 % азербайджанской территории. Убиты ок. 21 000 граждан Азербайджана, оккупированы ок. 700 населенных пунктов, ок. 4 000 мирных жителей взяты в заложники, ок. 870 населенных пунктов, 10 районных центров были уничтожены. 4 366 –социального объекта, 982 – библиотек, более 700 медицинских учреждений и т.д. были варварски уничтожены. В течении 1991-1994 гг. были убиты ок. 21 000 сыновей и дочерей азербайджанского народа, ок. 6 000 стали инвалидами. Вершиной армянской политики геноцида азербайджанцев стала ходжалинская трагедия: армянскими фашистами были зверски убиты 800 жителей (их них 63 – дети, 106 – женщины), 120 пропали без вести, ок. 1 300 попали в плен [13, 3-4].

Армянские националисты и их сторонники пытаются распространять лжеидею «геноцида армян» со стороны Турции в 1915 г., прикрываясь моральными принципами с целью оправдать свои террористические действия. «Они называют это терроризмом, я называю это сопротивлением» – отмечает в 1985 г. Патрик Деведжян, мэр города Антонии (Франция) [15]. Он был главным адвокатом многих армян, обвиненных в убий­ствах турецких дипломатов во Франции.

4 марта 2010 года Комитет по внешним отношениям Палаты представителей Конгресса США при соотношении 23 голоса «за» и 22 «против» проголосовал за принятие проекта резолюции № 252 о признании геноцида армян. По мнению члена комитета, демократа Билля Делаханта, принятие резолюции отрицательно скажется на начавшемся процессе нормализации армяно-турецких отношений [4].

Проект резолюции № 252 о признании геноцида армян поступил на рассмотрение Конгрессу США в начале 2009 года. Этот проект был аналогичен ранее представленному проекту резолюции № 106, который был одобрен 10 октября 2007 года комитетом по иностранным делам Палаты представителей, но не утвержденный в повестке дня заседания Палаты. Армянские националисты и их сторонники стремятся реализовать те принципы, которые были провозглашены ими в далеком прошлом, то есть «правительство Соединенных Штатов отказалось от дру­жеской позиции по отношению к Турции, своему ненадежно­му союзнику, официально признало исторический факт гено­цида армян и впредь поддерживало реализацию армянских территориальных требований [17]. Известно, что, добившись признания «геноцида армян» на международном уровне, армяне прослеживают иные цели: «осуждение и возмещение ущерба…; возвращение … территорий и возмещение … компенсаци­онного долга армянской нации» [16].

Азербайджанский народ никогда не забудет последствия этого целенаправленного геноцида, который составляет основу мифа арменизма. Арменизм – эта целенаправленная, реальная угроза [2, 151]. 23 февраля 1993 г. был издан указ Президента Азербайджанской Республики, общенационального лидера Гейдара Алиева «О раскрытии зверств против азербайджанцев и увековечении памяти жертв армянского терроризма» [9]. 18 декабря 1997 г. общенациональный лидер издал следующий указ общенационального лидера Г.Алиева: «О массовой депортации азербайджанцев из своих историко-этнических земель на территории Армянской ССР в 1948-1953 гг.» [8]. Особо важное значение, в деле увековечении памяти жертв геноцида азербайджанцев, имеет также указ общенационального лидера Г.Алиева «О геноциде азербайджанцев» от 26марта 1998 г. [7]. Азербайджанский народ никогда не забудет своих сыновей и дочерей, которые пали жертвами геноцида со стороны человеконенавистных армянских националистов.


ЛИТЕРАТУРА

1. İnsan hüquqları. Beynəlxalq müqavilələr toplusu. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1998. 336 s.
   
2. Mustafayeva A. Erməni etnokorporasiyası və siyasiləşdirilmiş miflər // Dirçəliş-XXI əsr, № 133-134, 2009, s.148-152.
   
3. Величко В. А. Кавказ. Русское дело и междуплеменные вопросы. Баку: Азернешр, 1992. 194 с.
   
4. Кавказский узел. 05 марта 2010 г. / -uzel.ru/articles/166182
   
5. Конвенция о предупреждении преступления геноцида и наказания за него. Нью-Йорк: ООН, 1948.
   
6. Мамедов И. М. История Азербайджана (С древнейших времен до наших дней). Баку: Маариф, 2009. 672 с.
   
7. О геноциде азербайджанцев // Указ Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева от 26марта 1998 г.
   
8. О массовой депортации азербайджанцев из своих историко-этнических земель на территории Армянской ССР в 1948-1953 гг. // Указ Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева от 18 декабря 1997 г.
   
9. О раскрытии зверств против азербайджанцев и увековечении памяти жертв армянского терроризма // Указ Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева от 23 февраля 1993 г.
   
10. Принципы международного сотрудничества в отношении обнаружения, ареста, выдачи и наказания лиц, виновных в военных преступлениях и преступлениях против человечества. Нью-Йорк: ООН, 1973.
    
11. Преступление геноцида / резолюция ГА ООН № 96 (1) от 11 декабря 1946 года // ds-ny.un.org/doc/resolution
    
12. Раджабли А.А. Национальные интересы и международная безопасность. Анализ внешнеполитического поведения. Баку: Китаб алеми, 2004. 400 с.
    
13. Раджабли А.А., Алиев О.А. Армяно-Азербайджанский конфликт. Баку: Китаб алеми, 2005. 107 с.
    
14. Римский статут международного уголовного суда. Нью-Йорк: ООН, 2000. 18 с.
    
15. Armenian Reporter, 6 June, 1985
    
16. Gamk. Newspaper. France, 11 December, 1985
    
17. Hayastan Weekly, 4 April,1987
    

XÜLASƏ

Məqalədə XX əsrdə Azərbaycan xalqının soyqırımı ilə bağlı məsələlər açıqlanır. Bu cinayətlər bütün bəşəriyyətə qarşı yönəlmişdir. Ermənilər təərfindən Azərbaycan xalqının soyqırım siyasətinin təhlili göstərir ki, bu siyasət bütün xalqın məhvinə, onun əzəli torpaqlarının ələ keçirilməsinə yönəlmişdir. Erməni millətçiləri və onların himayədarları uydurma «erməni soyqırımı» ideyasını ortaya atırlar. Soyqırım «ermənilik» mifinin əsasını təşkil edir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin azərbaycanlıların soyqırımına dair imzaladığı fərmanlarda bu hərəkətlərə tarixi, siyasi, hüquqi və mənəvi qiymət verilir.


SUMMARY

In article the questions relating to the genocide of the Azerbaijan people in the XX-th century are analyzed. These crimes are directed against all humanity. The analysis of the character of the armenian policy of the genocide of azerbaijanians gives grounds to considering, that it is directed to the destruction of the whole people, for the purpose of capturing and o of its territories. The armenian nationalists and their trustees try to extend the false idea about «genocide of armenians». The genocide is a based on the myth «armenizm». Decrees of the National Leader of Geydar Aliev about the genocide of azerbaijanians gives historical, political, legal and moral estimation of these actions.


Səmədli Ziya


TÜRKİYƏNİN DÖVLƏT QURUCULUĞUNUN MİLLİ-İDEOLOJİ ƏSASLARINA YENİ BAXIŞ


Hazırda çox az ölkə tapılar ki, onun milli-dövlət mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi və ya hansı inkişaf modelini seçməsi məsələsi türk dövlətlərindəki kimi müxtəlif nəzərlərdən araşdırılsın. Mahiyyət etibarilə Türkiyə və digər türk dövlətlərinin müasir dövlət quruculuğu və modelinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı nəzəri fikirlər, qərb və ya islamyönümlü olmaqla, Türkiyəni əhəmiyyətli dövlətdən tutmuş parçalanmış ölkəyə qədər müxtəlif variantlarda nəzərdən keçirirlər [1, 35-51]. Türkiyənin dövlət mənsubiyyətini, xarici siyasət strategiyasını, planlaşdırılmasını, onun təbiətini və həmçinin, ölkənin siyasi-sosial həyatında böyük rol oynayan bir sıra amilləri kifayət dərəcədə elmi şəkildə araşdıran elmi-tədqiqat mərkəzləri şəbəkəsi bu mövzular ətrafında müxtəlif fikirlər söyləyirlər.

Mənsubiyyət və mənafe arasındakı mövcud səbəbiyyət əlaqəsini, bölgə və qlobal sahələr arasında qarşılıqlı təsirdəki əlaqə fərqini araşdırmaq nəzər nöqtəsindən yanaşsaq bir sıra məqamlara aydınlıq gətirə bilərik. Neorealist məktəbin əksinə, dövlət kimliyi və xarici siyasət istiqaməti üzrə aparılan araşdırmaların dövlətlər arası münasibətlərdə önəmli bir rol oynadığını və beynəlxalq münasibətlərin sadəcə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş güc mübahisələri, təhlükəsizlik dilemmaları və eyni quruluşdakı dövlətlərin hakim olduğu iddia edilən anarxik beynəlxalq münasibətlər sistemindən təşkil edilmədiyini düşünürəm. Əksinə, dövlət mənafeyi anlayışının dövlət kimliyi ifadəsinin içində ictimai müzakirələrlə qurulduğunu müdafiə edirəm. Bu dövlət və dövlətlərarası güclərin formalaşmasıyla ortaya çıxır. "Mənsubiyyətlər mənafelərin təməlləri olduğu" [2,398] üçün mənafelərin müəyyənləşdirilməsi kimlik siyasətləri ilə əlaqəlidir. Bu yeni siyasi mənsubiyyət, neo-Osmanlı (Türkçü-islamçı) siyasi nəzəriyyəsi, eyni zamanda da cərəyan olaraq adlandırıla bilinəcək bu mənsubiyyət, türk dövlətçiliyi mənafelərini təşkil edən ünsürləri müəyyənləşdirməkdədir. Bu neo-Osmanlı nəzəriyyənin qayəsini müsəlman ölkələrin əksəriyyətinin çata bilmədiyi iqtisad və sosial inkişaf səviyyəsinə qalxmış dövlətin problemlərinin öhdəsindən gəlməyə qabil olan islamçı ideologiya təşkil edir.

Cəmiyyətin bütün sahələrinə nüfuz edərək istər təhsil, istər iqtisadiyyat, istər hərbi və istərsə də siyasi həyatda əhəmiyyətli mövqe qazanmış bu qruplara qarşı qeyd etdiyimiz kimi təqibçi siyasətin yürüdülməsi isə onları daha da qüvvətləndirir və təcrübələrini artırır. Məsələn son səkkiz ildə Türkiyənin siyasi həyatında səhnədə getməyən islamçıların "Rifah", "Fəzilət" indi də "Səadət" və 2002-ci ilin payızındakı parlament seçkilərində tam üstünlük qazanmış «Ədalət və İnkişaf» partiyaları adları altında fəaliyyət göstərməsi heç də onların mahiyyətini və siyasi prioritetlərini dəyişmir. Yaxud nurçular, fətullahçılar, nəqşbəndilər, rifailər kimi daha konspirativ və ilk baxışdan görünməz siyasi dini qruplarla mübarizə aparmaq demək olar ki, mümkün deyildir. Əslində çox sadə prinsiplərlə işləməsi onların mobilliyinə və ictimai qıvraqlığına dəlalət edir. Eynən mason qruplar kimi demək olar ki, bütün siyasi partiyalarda, hətta rəqib partiyalarda belə təmsil olunaraq öz strateci və taktiki məqsədlərinə nail olmağa cəhd göstərirlər. Bu məqsədlərin əsas qayəsini təşkil edən məqam, türk dünyasının sahib olduğu təbii sərvətlər və insan resursları, digən tərəfdən də Balkanlar vasitəsiylə Avropa ilə rabitə və inteqrasiya yetərincə qiymətləndirildiyi təqdirdə, türk xalqları üçün geniş imkanlar açılması və keçmiş zamanda itirdiklərini yenidən əldə edilməsindən ibarətdir [3,12].

Bu zaman islamçı elita sözügedən məqsədə çatmaq üçün, son onillikdə populyar olan "türk modeli"-ni yox öz modellərini irəli sürürlər. Türkçü-islamçılar hətta "türk modeli" yanaşma tərzini qərblilərin ortaya atdığı fitnə və nifaq yaradacaq tələ adlandırır. Qeyd edək ki bir sıra tanınmış Qərb alimləri də böyük dövlətlərin və transmilli şirkətlərin «türk modeli» adlandırılan modelin bütün türkdilli dövlətlərə ixracında maraqlı olmasını bildirirlər [4,148].

Daha sonra islamçı-türkçülər dünyada və türk dünyasının ətrafında baş verən hadisələrə və dəyişikliklərə münasibət bəsləyərək, demək olar ki, xəritələrin dəyişilməsi fonunda bütün istiqamətlərdə tarazlığın pozulmasını bildirirlər. Balkan hadisələrinə münasibətdə fərqli baxışlara malik Türkiyə və Yunanıstan Kipr, Egey dənizindəki adalar və neft yataqları, Yunanıstan ərazisindəki qərbi Trakiyadakı türklərin hüquqlarının pozulması məsələlərində münaqişədədirlər. Digər tərəfdən müsəlman olan bosniyalılar, albanlar və türkləri zülm altında saxlayan serblər bütövlükdə Balkanlarda türk-müsəlman mədəniyyətini, osmanlı irsini yox etməyə çalışaraq Türkiyəyə meydan oxumaqdadırlar. Şimali islam dünyasında bu hadisələr inkişaf etdikcə, cənubi islam dünyasında da təhlükəli proseslər yer almaqdadır. Fələstin-İsrail, İraq hadisələrində oyundan kənar vəziyyətdə olan Türkiyənin passiv siyasət aparmasını bildirən islamçılar bunu məyusedici faktlar kimi qiymətləndirirlər.

Qərb mütəxəssisləri həmçinin hesab edirlər ki, 11 sentyabr hadisələrindən sonra dünyanın yenidən qurulması prosesində Türkiyənin tutacağı yer, kimliyi, mədəniyyəti və tarixi inkişaf etdirəcəyi müvafiq strategiyalarla müəyyənləşəcək.Türkiyənin "Axşam" qəzetinə verdiyi müsahibədə ABŞ-ın Ankaradakı keçmiş səfiri Mark Parrisin sözlərinə görə: "11 sentyabrdakı hücumlar, Türkiyə ilə ABŞ-ın strateji ittifaqının əsl mənasını ortaya çıxardı. Terrorizmlə mübarizədə dəstək Türkiyənin işlərini asanlaşdırdı. Ankaranın lider rolu müəyyənləşdi [5]. Sözügedən rolun nədən ibarət olacağı isə çox tezliklə müəyyənləşdi. "Soyuq müharibə" yə qədər NATO-nun cənub cinahı, son onillikdə isə qeyri-müəyyənlik mövqeyində qalan Türkiyə indi yeni dünya nizamının qurulduğu dövrdə öz strateji qiymətini almağa başlamışdır. Həmin strateji rol Qərbin köməyi ilə birincisinin məqsədlərindən əlavə öz məqsədlərini də ortaya qoymaq və onu müdafiə etmək əzmi ilə tamamlanırdı. "Hüriyyət" qəzetinə verdiyi müsahibədə ABŞ prezidentinin yardımçısı Dik Çeyninin sözlərinə görə: "Türkiyə, sağlam müsəlman ənənələri olan, demokratik və dünyəvi bir ölkə olaraq yalnız Əfqanıstan deyil, bütün islam dünyası üçün bir model kimi çıxış edir" [6].

Həqiqətən də tarix boyunca türklərin hər zaman mədəniyyətlər quran, çox zəngin icmalara liderlik edən bir millət olduqlarına görə, islamçı-türkçülərin fikrincə, bu liderlik xarakteri onu dünya liderliyinə sövq edir. Belə bir liderlik sadəcə Türkiyə sərhədlərinə deyil, həm də Osmanlı dövləti yıxıldıqdan sonra xaos yaşayan çox geniş torpaqlara rifah və sülh bəxş edəcəkdir. Keçmişdə olduğu kimi bu gün də alban, bosniya, çeçen, çərkəz, azəri, hətta xristian gürcü, xorvat, serb, rumın və bolqarlar belə yeni bir "Türk-İslam Millətlər Topluluğu" altında birləşməlidirlər [7-15].

Son illərdə Qərbin Türkiyənin "liderlik" məsələsinə «yanaşma tərzi» -nin təkcə islamçı-türkçülərin yox, həm də Türkiyə və türk dünyası ictimaiyyətində bərqərar olmuş liderlik haqqındakı fikirlərdən əsas fərqi sezmək üçün hər halda son illərdə beynəlxalq münasibətlər praktikasında tətbiq olunan "Yeni domino daşları" geosiyasi nəzəriyyəsinə diqqət yetirməyi vacib hesab edirəm.

Bu nəzəriyyəyə görə hər zaman problemlərini öz aralarında həll edə biləcək böyük qüvvələrdən kənarda qalan, lakin geosiyasi mövqeləri, əhalisi, iqtisadi vəziyyətləri etibarilə dünyada stabilliyi təmin edə biləcək potensiala malik "ox ölkələr" adlanan dövlətlər kiçik-ara dövlətlərdəki prosesləri hər zaman tənzimləməlidirlər. "Ox ölkələr" [8,235] siyahısına daxil edilən Türkiyə və digər bu kimi ölkələrdə iqtisadi və sosial-siyasi sistem çökərsə dünyada qeyri-stabilliyə və xaosa səbəb ola bilər. Əksinə bu sahələr inkişaf edərsə, bölgədəki sabitliyi artıra bilər. Məhz öz potensiallarını və resurslarını israf etmək istəməyən Qərb öz məqsədlərinə çatmaq üçün "ox ölkə" Türkiyədən istifadə edərək, oradakı sabitliyi pozacaq bir çox amil kimi islam təməlçiliyinə qarşı mübarizə aparacaqsa, onda islamçıların və türk dünyasının siyasi həyatındakı digər qüvvələrin bu prosesdə öz məqsədlərinə hansı üsulla çatacağı bir qədər qaranlıq qalır.

Qərb özünə qarşı olan hər hansı bir hərəkatı dinçilikdə təqsirləndirərək, dini motivlərlə müstəqillik hərəkatına başlayan ölkələri gərginlik mənbəyi kimi nəzərdən keçirir. Terrorist elan edilən həmin ölkələr dərhal siyasi-iqtisadi embarqoya məruz qalırlar. Türkiyədə də belə növ islamçı hərəkatlar Qərb tərəfindən arzuolunmaz hesab edilərək bu barədə Türkiyə hökumətinə xəbərdarlıq edilir. Lakin türk siyasi esteblişmentində 90-cı illərdəki Ərbakan-Kutan islamçı hərəkatlarının xalq arasındakı böyük dəstəyinə baxmayaraq, siyasi manevr qabiliyyətlərinin və metodlarının passivliyi qarşılarına qoyduqları məqsədə çatmaqlarına mane oldu. Elə həmin islamçıların içərisindən çıxmış, lakin nisbətən demokratik və gənclərdən ibarət hissəsi "Ədalət və Tərəqqi" partiyası yaradaraq 2002-ci il noyabrındakı Türkiyə Böyük Millət Məclisinə seçkilərdə yerlərin əksəriyyətini tutaraq, hökumətə təkbaşına hakimlik etmək haqqını qazandılar. Xüsusən Türkiyə əhalisinin "Ədalət və Tərəqqi" partiyasının ("AK" parti) lideri Rəcəb Teyyib Ərdoğana olan rəğbətinə baxmayaraq məhkəmənin qərarı ilə onun seçkilərdə iştirakı qadağan edilib. Belə olan halda Türkiyənin siyasi həyatında da həlledici rol oynayan hərbi elitanın hərbi çevrilişə gedib-getməyəcəyi məsələsi açıq qalır. Lakin türk generalitetinin intellektual səviyyəsini və beynəlxalq reallıqları nəzərə alsaq Türkiyənin demokratik inkişafının zəmanətçisi olan ordunun hərbi çevriliş edəcəyi inandırıcı görünmür. Rejimin dəyişilməsini təklif etmiş Ərbakandan fərqli olaraq, problemləri konkret islahatlar yolu ilə həll etməyi üstün tutan Ərdoğan görünür bunu çox gözəl dərk edir. Siyasi rəqibləri liderliyə xas müsbət keyfiyyətlərindən ehtiyatlanaraq, onun baş nazir postuna yiyələnməsini istəmirlər.

Türkiyədə milli mənsubiyyət üzrə aparılan müzakirələr əvvəlki kamalçı dünyagörüşünün gerçəkliyini yox edərkən, eyni zamanda, başlanğıcda idarəçiliyin xaricində tutulan geniş siyasi və sosial qüvvələrə milli kimliyi, onun tarixi və mədəni bazisini ifadə etməsi üçün yeni imkanlar yaratdı [9-99-101]. Milli mənafe anlayışı, indi, daxili dəyişikliklər və yeni iqtisadi-siyasi elitanın öz cəmiyyətini və dünyadakı yerini mənimsəməklə formalaşmaqdadır. 1980-ci ilə qədər Türkiyəni idarə etmiş hökumətlər geniş təşviq etdikləri Avropa mədəniyyətinə inteqrasiya fikirlərini legetimləşdirməyə çalışsalar da çeşidli milli və beynəlxalq münasibətlər səbəbindən belə bir strategiya müvəffəqiyyətsiz oldu və respublikaçı elita, Jurgen Habermasın ifadə etdiyi kimi "legitimlik böhranı" ilə qarşı-qarşıya qaldı (10,310). Sözügedən ideoloji təzadlar özünü Türkiyənin daxili siyasi həyatında da göstərməkdədir. Daxili dəyişikliklər nəticəsində türk elitasının səciyyəsində əhəmiyyətli bir dəyişiklik olduğu üçün milli mənafeyi müəyyənləşdirən bir çox fərqli "mən" və "özgə" məfhumları yarışmaqdadır. Bu anlayışlar qismən böyüyən neo-osmanlı tədqiqatı gedişində formalaşmaqdadır. Bu səbəbdən Türkiyə kimlik və xarici siyasət istiqaməti baxımından bir dönüş nöqtəsindədir. Ankaranın, Qərb ilə islamçı bağları arasında zəif bir tarazlıq qurmağı qarşısına məqsəd qoyan siyasətinin əvvəllər olduğu kimi təmin olunacağı bir qədər şübhəli görünür. Çünki Avropanın Türkiyəni öz ölkəsi kimi tanımayaraq onu rədd etməsi qərbpərəst cəbhəni zəiflətmiş və islamçıların Türkiyəni təkrarən Şərqə istiqamətləndirmə planlarını sürətləndirə bilər. Osmanlı-islamçı fikirləri müəyyənləşdirici hala gəlsə də hər halda, səlis bir doktrina, ya da dövlət adamları tərəfindən təsdiq olunacaq bir fikirlər qrupu olaraq formalaşmamışdır. Kamalçı elitanın ifadə etdiyi avropalılaşma idealının parçalanması və onu izləyən islamçı əks-görüşün yüksəlişi baxımından gələcəkdə islamçı ahəng daşıyacaq xarici siyasət xəttinin formalaşmasının şahidi ola bilərik.