Ылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
| Вид материала | Тезисы |
- Ministry of Education and Science, Youth and Sport of Ukraine, 382.75kb.
- Ылым министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті заң факультеті, 1996.9kb.
- Автономная некоммерческая организация, 41.78kb.
- Ылым министрлігі ы. Алтынсарин атындағЫ Ұлттық білім беру академиясы, 651.63kb.
- Ылым министрлігі с. Аманжолов атындағы шығыс қазақстан мемлекеттік университеті, 983.92kb.
- Ылым министрлігі «ТҰран» университеті, 5763.02kb.
- Ылым министрлігі министерство науки и образования республики казахстан л. Н. Гумилев, 255.46kb.
- Selected National Issues and the Civic Program Поддержка: предоставление средств, 209.24kb.
- Ылым министрлігі әЛ–фараби атындағЫ Қазақ Ұлттық университеті, 577.59kb.
- Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
Исина Н.У.
Астана/Казахстан
ПСИХОЛОГИЗМ КАК СТИЛЕВАЯ ДОМИНАНТА ПРОЗЫ Д.ИСАБЕКОВА
Одним из факторов, определяющих творческую манеру и индивидуальность автора, является наличие в художественном произведении психологизма и особенности его выражения. Психологизм свойственен произведениям лирического, социально-психологического жанра, где объектом изображения становится личность с его сложным внутренним миром.
Проблемы психологического анализа в художественной литературе исследуются на материале произведений отечественной и зарубежной литературы. Выбор приемов и способов психологического повествования отдельно взятого писателя обусловливается идейным содержанием произведения и авторским замыслом.
Психологизм непосредственно связан со стилем писателя, выступает как организующий стилевой принцип, стилевая доминанта. Внутренний мир героя художественного произведения раскрывается в деталях портретного описания, поступках, словах, высказываниях, авторских характеристиках.
Будучи основным принципом организации художественных элементов психологизм обусловливает и своеобразие композиционно-повествовательных форм, с помощью которых осуществляется изображение внутреннего мира героев, различных душевных состояний. К наиболее распространенным формам психологического повествования относятся внутренний монолог и психологическое авторское повествование. Существуют специфические формы психологического повествования, к которым относятся сны, сновидения, а также оригинальная сюжетно-композиционная форма, как введение в повествование персонажей-двойников. Наконец, прием умолчания, столь характерный для сценического искусства, широко используется и в художественной литературе.
Психологическая проза в казахской литературе 60-80-х годов прошлого века представлена именами Д.Исабекова, О.Бокеева, творчество которых характеризуется наиболее ярко выраженной саморефлексией. Объектом художественного исследования становится изображение внутреннего мира героев, мира чувств и переживаний, настроений. Этот мир гораздо содержательнее и богаче, чем внешняя жизнь героя. В то же время он глубоко противоречив и сложен. Ему свойственны также изменчивость, подвижность и динамичность. Герои повестей Д.Исабекова – чаще всего несчастные, обиженные судьбой, жертвы трагических обстоятельств, отвергнутые обществом, изгои. Они живут своей замкнутой, тихой жизнью. И объектом писательских раздумий становится жизнь внутреннего сознания героев.
Автор-повествователь стремится воспроизвести мысли, представления героя о жизни, ее смысле, о своем предназначении. В форме несобственно-прямой речи воссоздаются его внутренние размышления. Внутренний мир героя раскрывается в воспоминаниях и сновидениях.
В форме несобственно-авторской речи повествуется прошлое героя, история его рождения.
Разнообразие форм повествования объясняется главным образом стремлением автора максимально точно и правдиво показать сложный внутренний мир героев, динамику и смену противоречивых чувств героев. В то же время психологизм повествования позволяет глубже проникнуть в характер героя, показать механизмы формирования характера и образа героя.
Мелконян Р.О.
Ереван/Армения
ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ “СЕЛЬСКОГО РОМАНА” В ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ СЕРЕДИНЫ XX ВЕКА
Большинство населения как в Османской империи, так и до середины 20-го века в Турецкой республике составляли сельские жители и, естественно, что турецкая литература того времени должна была быть обращена к этому самому многочисленному социальному слою. Однако, по мнению разных литературоведов, сельская тематика в турецкой литературе развивалась достаточно медленно, что объясняется различными обстоятельствами. Турецкая литература начинает обращаться к крестьянину и селу только в конце 19-го века, но в произведениях того времени не были представлены истинные картины сельских будней, жизни и быта крестьянина. С начала 20-го века турецкие авторы постепенно начинают все чаще обращаться к сельской тематике, однако многие из них, являясь в основном городскими жителями, не имели достаточного представления о деревне, не были знакомы с социальными и бытовыми проблемами крестьянина, и поэтому их произведения носили, по сути, поверхностный репортажный характер. Можно констатировать, что, фактически, на самом деле турецкая сельская проза берет начало именно с 30-ых годов 20-го века и является одной из тех важнейших основ, на которых сформировался турецкий критический реализм. Исследуя турецкую сельскую прозу, мы пришли к убеждению, что период ее истинного “расцвета” начинается с 50-ых годов 20-го века. Это обсотятельство в большей степени связано с появлением на литературной арене некоторых представителей выпускников “сельских институтов”. Будучи крестьянами, они представляют в своих произведениях прожитую или увиденную ими лично сельскую реальность. Именно в этом их основное и важное отличие от большинства авторов, обращавшихся до этого к сельской и крестьянской тематике. С середины 60-ых годов 20-го века сельская проза в турецкой литературе постепенно начинает уступать лидирующее положение. В этот период турецкую общественность и литературу начинают беспокоить другие вопросы. Это отнюдь не означает, что турецкая сельская проза полностью уходит с литературной арены, однако интерес к ней по сравнению с 50-60-ыми годами 20-го века значительно уменьшается.
Аманжолова Д.Б.
Астана/Казахстан
ИССЛЕДОВАНИЕ МЕТАФОРЫ ПЕРСОНИФИКАЦИИ В ОБЛАСТИ TURCO-SLAVICA
Характерной особенностью современных казахстанских СМИ является повышенное внимание к средствам языковой выразительности, в частности к метафоре. Метафора в СМИ категоризирует явления общественно-политической жизни страны в виде концептов. В связи с этим, метафору в публицистике мы, вслед за учеными, относим к основному способу концептуализации объективного мира.
Специалисты отмечали, что антропоморфное мировидение относится к наиболее древним и эмпирически первичным способам осмысления действительности. Очевидно, что по мере развития общества, неравномерно протекающего в разных культурах, антропоморфные метафоры в разной степени вытеснялись образами из других понятийных сфер, потому и представлены они в национальных культурах в разной степени, но сохраняют дискурсивную устойчивость внутри определенного национального дискурса примерно одинаково.
Как показал анализ, в метафорике публицистического дискурса Казахстана наибольшую продуктивность имеют метафоры, соотносящиеся с субсферой «Человек» – метафоры персонификации. Персонификация как проявление антропоцентричности представляет собой сложный когнитивный процесс, и метафора персонификации является базовой, лежащей в основе когнитивного осмысления действительности.
В большинстве случаев при осмыслении общественно-политической жизни страны функционирует метафора организма: субъекты политической и экономической сферы репрезентированы в образе человека, его органов, частей тела и т.п. Вместе с тем метафорический организм, как и организм человека, кроме физиологических параметров (тело, руки, органы и прочее), включает в себя также духовное начало, под которым понимается совокупность душевных переживаний, выражаемых при помощи чувств, эмоций. Осмысление действительности картины политического и экономического мира посредством метафор конструирует представления о душе общества и ее составляющих.
В отечественных СМИ пользуются широкой популярностью персонифицированные образы «СНГ», «Казахстана» и «России». Наиболее актуализированной метафорической моделью при описании этих концептов является метафора родства, которая репрезентирует отношения внутри государства, а также отношения между государствами и странами как родственные.
Нурманова Ж.К.
Астана/Казахстан
ИЗОБРАЖЕНИЕ ТЮРКСКОГО МИРА В КИНОСЦЕНАРИИ С.ЕЛУБАЯ «КЕК»
В творческом наследии прозаика Смагула Елубая особое место занимают киносценарии, которые родились в процессе его длительного сотрудничества с киностудией «Казахфильм» - «Дом под луной», «Батыр Баян», «Красная юрта», «Суржекей – ангел смерти», «Кек». Сценарий «Кек» («Месть») был написан в Праге в 2004 году и посвящен режиссеру Д.Манабаю, с которым его связывают долгие годы творческого сотрудничества. В основе кинопроизведения - легенда А.Кекильбаева «Кюйши» (русский вариант - «Баллада забытых лет»). В заглавие сценария автор вынес ключевое слово месть, неоднократно повторяющееся в литературном первоисточнике. В основе кекильбаевской легенды был сюжет о родовой вражде туркмен и казахского рода адай, о жестоком родоправителе Жонеуте, о музыке, перевернувшей его душу и способствовавшей его нравственному перерождению. В тексте киносценария С.Елубая нет обозначений национальностей («казахи», «туркмены»), а есть только два воинственных тюркских племени – адаи и жаумиты. Мотив вражды племен по-шекспировски усложнен историей любви степных Ромео и Джульетты – Ерсары и Бибижан. Персонажная сфера сценария построена по принципу «лабиринта сцеплений» по контрасту. Антитеза адаи – жаумиты, представлена группой лиц с каждой стороны (Дуюмкара – Ерсары – с одной, и Жонеит – Кокборе – Бибижан – с другой). В содержательном отношении изменились и позиции персонажей – нравственным мерилом в сценарии стали столпы нации – аксакалы Досы би и Дурды яшулы, призывающие помириться и покаяться двум тюркским племенам, потому что земля насытилась кровью. В тексте сценария встречаются повторы символических деталей – образ пестрой нити, которую прядут, словно нить судьбы, два аксакала из двух враждующих родов. Пестрая нить служит в начале сценария пограничной зоной двух тюркских племен, затем на какой-то момент она становится объединяющим началом, а в финале бременем повисает на шее Ерсары, ставшего манкуртом. Следует заметить, что музыкальное звучание кекильбаевского первоисточника сохранено и приумножено в тексте сценария - каждый персонаж наделен отдельным инструментом: сыбызгы – у Ерсары, шанкобыз – у Бибижан, аса таяк – у аксакалов, кобыз – у Апенди.
Фильм Д.Манабая «Кек», который называют в кинематографической среде «вендеттой по-казахски», является третьим текстом, вобравшим в себя часть литературного и сценарного материала с внесением новых режиссерских трактовок. Таким образом, «Баллада забытых лет» переросла в результате тройной модификации от трагедии правителя в кинотрагедию-размышление о тюркских племенах.
Жапанова М.Е.
Астана/Казахстан
МОТИВ УТРАЧЕННОЙ РОДИНЫ В ТВОРЧЕСТВЕ Б. КАНАПЬЯНОВА
В основе же новеллы современного поэта, прозаика, переводчика Бахытжана Канапьянова лежит трагическая история жизни крымского старика-переселенца Кемаля. Старик со своей старушкой Ани вынужден был прожить двадцать лет из шестидесяти на чужбине в Ташкенте, затем «здесь на севере, Казахстана». Как и многие соотечественники, он был депортирован в майские дни 1944 года.
Но в отличие от других депортированных народов, которые вернулись на родину в конце 1950-х годов, крымские татары были лишены этого права формально до 1974 года, фактически – до 1989.
Купив, в рассрочку небольшой домик у отъезжающей чеченской семьи, Кемаль и Ани жили тихо и особо не общались с соседями. За два-три года их жилье преобразилось, «постепенно превращаясь в домик-сад», в котором каждый пустующий клочок земли был усеян цветами, и даже принялись «деревья-диковинки для наших мест», которые, наверно, выживали вместе с ними вопреки всему… Подобно Вольтеру старик «возделывал свой сад»: «колдуя на своем участке». Вероятно, возделывал «свой Бахчисарай», как естественное продолжение Крыма.
Мотив нерасторжимой близости Кемаля с Родиной звучали в его неизменном напеве: «Бахчисарай, Бахчисарай! Что ж, прощай. Я живу не в пустыне..». Этим напевом отгонял от себя черные мысли и спасался от приступов ностальгии, сжимавшей горло. Ведь разлуку с Родиной он считает высшим несчастьем, верность ей в самых трагических обстоятельствах – нравственным долгом.
Новелла автобиографична. Автор вспоминает, как белолицая старушка Ани угощала их, играющих мальчишек, гостинцами из Ташкента, а «старик привлекал к своим садоводческим опытам». Или, как подолгу беседовали отец и Кемаль и вперемешку с казахско-татарской речью звучали из его уст родные топонимы «Каир», «Алушта», «Ак-Мечеть».
Мирное и мерное течение жизни узника чужбины разрушало напоминание о легенде возникновения Бахчисарая. В глазах старика застували ужас и «вечная скорбь о минувшем», невозможности дальнейшего существования между двумя мирами.
Mithat Durmuş
Kars/Türkiye
KAZAK TÜRK EDEBIYATININ BEŞ ARIS’INDAN BIRI:
ŞEKERIM HUDAVERDIYEV’IN KAZAK MILLI UYANIŞINDAKI ROLÜ
(One of the Five “Arys” of Kazakh Literature: The Role of Shekerim Khudaverdiev in the Arising of Kazakh Nationalizm)
Kazak Türklerinin aksakalları, aydınları ve muallimleri, gençlere Kazak tarihinin meşhur hanlarını, büyüklerini, kumandanlarını, yazar ve şairlerini örnek gösterirken beş kişiyi Beş Arıs (Beş Yiğit) olarak tanımlamakta ve bu şahsiyetlere ayrı birer değer vermektedirler. Bu beş Arıs’ın her biri Stalin tarafından öldürülmüş kişilerdir. Bu sebeple Kazak Türk toplumunda unutulmaz acıların da adı olmuş olan Arıs’lar daima vefa duyguları ile anılarak milli bilincin toplandığı imgelere dönüşmüştür.
Beş Arıs’tan birisi olan Şekerim Hudaverdiyev tarihi bir kişilik olmasının yanı sıra edebi yönden de Kazak edebiyatının millileşmesinde önemle rol oynamış bir şahsiyettir. Şekerim Hudaverdiyev’in şiirlerinin bulunduğu kitapta yer almayan “Qazaqtın Tüp Atası” (Kazak’ın Dip Atası) isimli şiiri Abay 1-91 isimli dergide yayımlanmış olup bu şiir metni şairin tarih ve milli bilinç oluşumundaki tavrını göstermesi açısından son derece dikkat çekicidir. Bildirimizde bu şiir metnini temel alarak Şekerim Hudaverdiyev’in Kazak milli uyanışında ve bilinç oluşumundaki rolüne işaret edilecektir.
Hüseyin Özbay
Ankara/Türkiye
MAĞCAN CUMABAYULI VE ABDÜLHAMİD SÜLEYMANOĞLU ÇOLPAN’IN CEDİDCİLİK ORTAK TEMALARI
Mağcan Cumabayulı ve Abdülhamid Süleymanoğlu Çolpan’ın devirleri,düşünceleri,duyguları ,edebî temaları ;kısaca hayatları ve kaderleri birbirlerine benzemektedir.
Mağcan Cumabayulı Kazakların, A.S.Çolpan Özbeklerin ünlü aydın, şair ve yazarlarıdır.
M.Cumabayulı 1893 ylında Güney Kazakistan’da, Sasık Köl yakınında bir avılda ,A.S.Çolpan ise 1897 yılında Özbekistan’ın Andican şehrinde doğdu.
Her ikisi de önce ana dillerinde eğitim aldılar.Arapça ve Farsça vasıtasıyla geleneksel islami kültüre ve edebiyata vakıf olan M. Cumabayulı ve A.S.Çolpan tahsillerinin ileri safhalarında Rus Tüzem mekteplerinde okuyarak Rusça’yı, öğrendiler ve bu yolla da Rus ve batı edebiyatlarını tanıdılar.
Trajik kaderleri 1938 yılında kurşunlanarak son bulan bu iki büyük insan, aydın ve yazarın en önemli vasıfları cedidcilikleridir.
Biz bu bildirimizde M.Cumabayulı’nın “ Mağcan Cumabayev Ölenderi”(1) ile “Çolpan’ın Şiirleri” (2) adlı çalışmalarda yer alan şiirlerinden hareketle onların cedidci fikirlerini karşılaştıracağız.Bu fikirler şu başlıklar altında ele alınacaktır.
- Vatan ve millet
- Kulluk ve Esaret
- Hürriyet ve istiklal
- Cehaletten Kurtulma ve Tahsil
- Türkçülük ve Turan Fikri
- Kadınların Değeri ve Hakları
- Dil ve Edebiyatta Yenilik, Üslup ve Yeni temalar
1.Tamir, Ferhat;Mağcan Cumabayef Ölenderi,Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları,Ankara 1993
2. Özbay, Hüseyin; Çolpan’ın Şiirleri, Türk Kültürü Araştırmaları yayınları,Ankara 1994
Жалмырза А.А.
Астана/Казахстан
ТІЛ ЖӘНЕ ОРТАҚ ТІЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТҮРКІСТАН ӘДЕБИЕТІНЕ ӘСЕРІ
Ұлтты ұлт ретінде танытатын негізігі категориялардың бірі – тіл. Елдің ең асыл рухани қазынасы саналатын әдебиет ұлттық тіл негізінде тіршілік етеді. Тілінен айырылған ұлт жеке ұлт ретінде өмір сүруін де тоқтатпақ. Отаршылдар боданындағы елді түбегейлі сіңіру үшін ұлттық тілді тоздыратын тіл саясатын жүргізді.
Патшалық Ресей тілдік отарлау саясатын халық жадында ұлттық қасиеттердің жадыхаттары болып сақталған географиялық атауларды өшірумен бастады. Себебі қол астына алған жерлерін өз мүддесіне сай қайта атаудың сан қатпарлы саяси мағынасы бар. «Түркістан ведомосы» басылымының 1899 жылғы санында: «Жергілікті атауларды орысшамен алмастыру кейде үстемдік етуші халыққа жергілікті халықтың сіңісіп кетуі үшін өте пайдалы фактор болады. Жайықты – Оралға, Алматыны – Верныйға (1867 ж.), Ақмешітті – Перовскийге (1863 ж.) өзгертіп атауда белгілі саяси себептер болғаны мәлім» - деп, арнайы түрде ескертуінде Ресей империясының буратана халықтарды күшпен зорлап ассимиляциялау саясатының бар болмысы бүкпесіз де қалтарыссыз ашылып, мойындалған» [1, 72 б.]. Халық қолданысындағы барлық тарихи-географиялық атаулар уақыт өте келе саяси-әлеуметтік мәнге ие болады. Отарлау салдарынан пайда болған атаулар отаршылдықтың тарихы болып жазылады. Мұны ғалым М.Мырзахметұлы отаршылдық топонимдер деп атап, оны «халықтық елді мекен, жер атауларының антиподы ретінде пайда болатын өмірдегі саяси-әлеуметтік, басқыншылық пен зорлық-зомбылықтың көрінісі» ретінде танытады. Түрік халықтарының тұтастығын көрсететін географиялық, этникалық, мәдени және саяси аймақтың Түркістаннан Орта Азия мен Орталық Азияға ойысуы орыс үстемдігі жүргізген қайта атау әдісінің нақты мысалы. Қайта атау әдісінен туған атауларды басқыншылар «жаңа география жасау» деп өздерінше заңдастырды, олар осы күнде де өзгермей келеді.
Ұлттық тілдің өмір сүру формасы да сол тілдің жазуы арқылы көрінеді. Осындай қиын тұста Түркістанның тілдік өмірі қандай халде еді? Түріктер кейбір дыбыстық өзгешеліктері бар бір тілде сөйлейтін, әрі олардың араб графикасына негізделген ортақ жазулары болды. Мән-жайға тереңдеп қарасақ, түріктердің көне ойма жазуын арабтың ирек жазу алмастырып, бұл ортақ жазудың қалыптасуына да отаршылдық құбылысы әсер етіпті. Яғни арабтандыру саясатының салдарынан араб тілі мемлекеттік тіл, ғылым және әдебиет тіліне айналды да, жалпы халыққа игертілді. Бодандағы ұлт болмысы еркіндікке бұлқынатыны белгілі. Қашан да қорғаныс сипатында пайда болатын түрікшілдік арабтануға қарсы ұлттық тілді, жазуды сақтап қалу үшін қайта қалқан болып алғы шепке шықты. Осының нәтижесінде арабтардың өздері жергілікті халыққа сіңіп кетті.
Уракова Л.С.
Астана/Қазақстан
ТҮРІК АЙТЫСЫНЫҢ «ПЕРФОРМАНС ТЕОРИЯСЫ» АТТЫ ТӘСІЛ БОЙЫНША ЗЕРТТЕЛУІ
Айтыс әдеби түр ретінде өз ішіндегі әлеуметтік-мәдени контекстің шарттарын халықтың талғамын және ақындардан не күтетіндігін байқату жағынан үлкен маңызға ие. Басқаша айтсақ әрбір мәтін сияқты айтыстарда да өз ішіндегі әлеуметтік-мәдени контекстің іздері бар. Мұнымен бірге айтыс тарих және әдебиет тарихы жағынан да маңызды негіз көздері болып саналады. Дегенмен аталған барлық ерекшеліктерді алға қою үшін халық ауыз әдебиеті зерттеулерінде жақын бір уақытқа дейін жиі қолданылып келген «мәтін орталықты зерттеу» моделдерінен бастау алу жеткіліксіз. Халық ауыз әдебиетін зерттеу моделдеріндегі бұл кемшіліктер «Перформанс (жетістік) теориясы» атты зерттеу моделінің пайда болуына негіз болды.
Бұл баяндамада түрік халқының айтысы осы тәсіл бойынша зерттеледі.
Кунгаа М.Б.
Кызыл/Тува
«ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ПРИРОДА ТУВИНСКИХ ЧЕЧЕННЕРЧУГААЗЫ»
В тувинском фольклоре среди множества произведений, относящихся к различным жанрам, большой интерес представляют и поэтические тексты монологического типа, в которых кто-то рассказывает о себе или о каком-то событии или явлении в искусной каламбурной форме. Собирателями, исследователями, а также самими знатоками устного народного творчества они обычно называются чеченчугаалар (букв.: образная речь / поэтические высказывания) или чеченнерчугаазы (букв.: разговор / беседа красноречивых).
Это тексты-импровизации в стихотворной и прозаической формах в основном небольшого размера, сложенные когда-либо разными чеченнер, обычно широко известными в народной среде тоолчу-сказителями, рассказчиками-балагурами, знатоками устно-поэтического творчества, на самые разные темы из повседневной жизни. По своей эстетической функции они больше направлены на развлечение слушателей. В силу этого определяющим их элементом является не сколько содержание, а сколько форма, внешнее оформление, где большую роль играет наиболее яркие компоненты языка, различные художественно-изобразительные средства и приёмы фольклорной поэтики: повторы слов, звуковое уподобление, сложные слова, экспрессивная лексика, а также формульные выражения-клише, которые представляют собой наиболее совершенные стихотворные размеры народно-поэтической речи.
По своим основным качествам (импровизационность, композиционная и стилистическая организованность, активное использование образно-поэтического арсенала народной речи и фольклора, присутствие индиви-дуального авторского начала) тувинские чеченнерчугаазы роднятся с творчеством казахских акынов, хотя, с другой стороны, обнаруживают и много различий.
Жиембаева Г.Т.
Астана/Қазақстан
ТҮРІК ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПРОЗА ЖАНРЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ ШЫҒАРМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кеңес Үкіметі тұсындағы саяси ықпал түрік әдебиетімен танысып, оның тарихы мен даму бағытына тереңірек бойлауға мүмкіндік берген жоқ. Осы құрсау ыдырап, тәуелсіздік алғаннан кейін ғана түбі бір туыстас екі ел арасында барыс-келіс орнап, мәдени байланыс жылдан-жылға кеңейіп, бұрын бізге бейтаныс көп дүниенің беті ашылғанымен, қазақ әдебиеті үшін маңызы зор, құнды материалдар әлі де толыққанды зерттеу нысанына айнала алмай келеді. Соның бірі – түрік әдебиетінің жаңару, батыстану кезеңі болып саналатын Танзимат әдебиеті. Ал, Танзимат әдебиеті кезеңінің түрік әдебиеті тарихында алатын өзіндік орны ерекше десек те болады.
Түркиядағы түрік ағартушылығы Ресей қарамағындағы басқа түрік халықтарына қарағанда мүлдем басқа жағдайда өтті. Өйткені, бұл ел түркі халықтарының ішіндегі жалғыз тәуелсіз мемлекет еді.
Ал, Ресей бодандығындағы түркі халықтарының ағартушылығы бодандық кезеңінде дамыды және отаршылдыққа қарсы күрес түрінде жетілді. Кеңес Одағы кезінде шет ұлттардың ағартушылығы, сол бағыттағы әдебиет белгілі бір идеологияның ішінде ғана қарастырылды.
Танзимат ағартушылары түрік қоғамына, ұлт ой-санасына, ұлт тағдырына өте үлкен әсер етті. Қазақ зиялылары қазақтың надандығының, әділетсіздіктің, ескіліктің қазақ еліне бөгет болып отырғандығын айтса, түрік зиялылары демократияға, әділеттілікке жету үшін батысқа бет бұру, батыстың ілім-білімін алу керектігін қолдап осы жолда күресті.
Аталған мақалада түрік және қазақ әдебиетінің проза жанрында жазылған алңашқы шығармалары мен олардың ерекшелікте.
Тахтанова А.Қ.
Астана/Қазақстан
ҚАЗАҚ ПЕН БӘДӘУИ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ АУЫЗША ДӘСТҮРІНЕ КІРІСПЕ
Халық ауыз әдебиетінің мәні өте зор. Ең алдымен ол халықтың өткендегі өмірі, тұрмыс тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, дүние танымы, арман мүддесі.
Қазақ пен бәдәуи поэзиясының арғы дәуірдегі үлгілері ауызша шығарылып, ауызша таралып, ауызша сақталған. Ауызша шығарылып, ауызда сақталған фольклор шығармаларында (ертегілер, аңыздар, тұрмыстық-салттық өлең-жырлар, мақал-мәтелдер, эпостық жырлар т.б.) автор болмайтындығы ақиқат. Бірақ ауызша шығарылғанына қарамай, шығарушыларын сақтаған ауыз әдебиеті де бар. Орта ғасырларда жасаған жыраулардан өлеңдер сақталып, бізге жеткен. Шығармалары қаншалықты аз сақталған сайын шығарушылары соншалықты аңызға айналған (Асан Қайғы).
Фольклорда бейнеленетін тұрмыс-тіршіліктің көзінен белгілі бір халықтың тарихын, дүниеге көзқарасын, дінге деген сенімін, арман-мүддесін ғана танып қоймай, сол тіршілікте басты роль атқаратын табиғат пен жер ерекшеліктеріне орай олардың өзгелерге ұқсамайтын өзгешеліктерінің түбіріне үңілуге болады. Сондықтан да, табиғаты, тұрмыс–тіршілігі өзара ұқсас екі көшпенді өмір сүрген қазақтар мен бәдәуилердің шығармалары салыстырмалы түрде алынып, индивидуалды ауызша поэзиясын жан-жақты қарастыру барысында көптеген қызығушылықтарды көреміз.
Ақын-жыраулар поэзиясының көркемдік кестесінде терең мағыналы сөздер ұшан-теңіз. Алдымен көркем теңеулердің шығу себептері - көркемдік қиялдың жемісі, қоршаған ортаны, табиғатты, тұрмыс-тіршілікті, шаруашылықты жетік білу поэзия тілінің құлпырта түседі.
Халықтың мал өсіру кәсібімен айналысуы келісті образдар тудыруға түрткі болды, тілімізді түрлендірді, өрнек-нақыштармен байытты, қимыл-қозғалысын, икем-бейімін күшейтті. Өмірдегі өлеңге сымбат дарытты. Жануарлардың дене бітімдерімен салыстырулар мен теңеулер мал баққан елге тән ерекшелік. Әрине, бұл суреттеулерді екі халықтың поэзиясынан мол табуға болады.
Қазақ хандығы дәуірінде жасалған мол мұраның және исламға дейінгі бәдәуи поэзиясының шағын бөлігі ғана біздің заманымызға жетті. Ақын-жыраулар ана тіліміздің бай дәстүрін жалғастыра отырып, оның бейнелілік, мағыналық қырларын жетілдіріп, ұстартып, көркемдеудің жолдарын пайдаланады. Ұғым-түсініктерді, атауларды суреттілік-көркемдік мақсатқа ұтымды, ұтқыр пайдалануға ұмтылады. Ақындық қиялдың қуатын, интуиция, түйсік-зеректігін, халықтың әдет-ғұрпын, салт-санасын, арман-мұратын, шаруашылық кәсібін шындыққа айналдыратын, өмір сүруін дәлелдейтін құрал, амал, айна - тіл. Адамзат қоғамының рухани мұрасы, ақыл-ойдың жемістері, ғасырлар тұңғиығындағы еміс-еміс жарық сәулелер тіл арқылы жетеді.
Шарипова Г.А.
Астана/Казахстан
СЕМАНТИКА ХУДОЖЕСТВЕННОГО ОБРАЗА-ПОНЯТИЯ «ТЕЛЕГА ЖИЗНИ» В ЛИТЕРАТУРЕ
Рассмотрение художественного образа-понятия «телега жизни» в литературе представляет значительный интерес.Словари, созданные трудами различных исследователей, демонстрируют единство происхождения конструкта телега (арба) в процессе «скоростного» развития народов тюркско-славянской и монголо-татарской ойкумены.Не претендуя на исчерпывающее толкование образа-понятия «телега жизни» в целом, можно обратиться к его характеристике в повести современного казахского писателя Тынымбая Нурмагамбетова «Прощай, ата…». В природно-предметном мире главного героя, старика Жакена, художественный образ «арба» обретает глубинный смысл – хронотопа его жизни. В истории сообразности человеческому и тварному миру названное средство передвижения выступает не просто как фон этой истории, но и как тема, соположимая с аллегорическим стихотворением А.С. Пушкина «Телега жизни».Образно-мотивная когерентность текстов разных художников слова позволяет выявить следующее: жизненные фазы персонажей (юность зрелость старость, завершаемая немощью или смертью героя) и природные циклы (утро полдень вечер, завершаемый мраком ночи) протекают согласованно и изменяются по принципу последовательности времени и его необратимости.На аллюзивном уровне модели «утро – вечер» / «давно – теперь», связанные с образом-понятием «телега жизни», возможно рассмотреть на материале произведений казахской и русской литератур (А. Кекильбаев, Т. Ахтанов, Я.П. Полонский, О.Э. Мандельштам).
Зарымбетова Ж.
Нұқыс/Қарақалпақстан
ИНТЕРНЕТТЕГИ ҚАРАҚАЛПАҚ ӘДЕБИЕТI
Қазіргі қоғамда ақпараттық технологиялардың алар орны айрықша. Газеттер мен журналдардың электронды нұсқалары, Интернет арқылы тарайтын радио және телехабарлар, он-лайн журналистика арқалы әдебий шығармашылық та тарайып отыр. Интернеттің дамуы, веб-кеңістіктің ұдайы жаңарып және толығып отыруы жазыушыларға да жаңаша талап қоймақта. Байланыс құралдарының жетілуі елдер арасындағы шегерашылықты бираз азайта түспекте.
Көзимиз үйренген газет ақпараты оқырманына жету жолында күрделі бірнеше процесті: деректі жинау, терім, беттеу, көбейту және тасымалдауды бастан өткеріп, бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейінгі уақытты қамтуы мүмкін. Ал Интернет орталығында бул жүдә тез әрине оңай кешпекте. Оратлық Азия елдерiнде күрделі реформалардан кейін жаңа медиаорта орнығып келе жатыр. Бул туралы ММУ дің профессоры Я. Н. Засурский мынадай тұжырым айтады: “Ауқымды алатын болсақ, әлемде журналистика жаңа деңгейге көтерілуде. Ол бірнеше жағдайға: біріншіден, жаңа ақпараттық технологияның дамуына байланысты, өйткені, журналистің қызметінде кең мүмкіндіктерге жол ашады, бұқаралық ақпарат және қарым-қатынас құралдарының ұдайы дамуына жеткізеді; екіншіден, ғаламдастырудан туындайды”.
Осы ғаламдастыру бизиң әдебий мураларымызға да әсер етерi көринбекте. Қазіргі ақпараттық технологиялар журналистиканы жаңа сапалық деңгейге көтерді, әрі журналистің шығармашылық мүмкіндігін арттырып, оқырманына өз ойын жеткізуде кең мүмкіндіктер ашты – ақпарат алу мен таратудың еркіндігі берік орнықты, оған тосқауыл болар күш әлсірей бастады.
Бириншиден, қарақалпақ медиаорталығында әдебиет туралы арнайы сайттар жаратылмаған. Бирақ та, әдебий шығармашылыққа қызығыўшылар, әдебий мураларымызды болажаққа жеткерудi мақсат еткен жеке адамдар блогтар жаратып, әдебий дурданаларды жайластырып келмекте. Мақаламызда осы жайттар жөнинде сөз етемиз.
Екiншiден, мақаламызда аударма жөнiнде де арнайы пикир билдиремиз. Себеби, ғаламдастыру жағдайында аудармашылық басты орынға шығады. Бизиң әдебий мураларымыз дүнелiк тилдерге аударылып, жәҳән аудиториясына жеткерилу қажет.
Samet Azap
Türkiye/Ardahan
KURTLAR VE MANKURTLAR
Türklerin tarihleri kadar edebiyatları da çok köklü bir yapıya sahiptir. Tarihsel süreç içerisinde geçmişten günümüze kurt motifi sözlü ve yazılı kaynaklarda oldukça zengin bir şekilde işlenmiştir. Oğuz Kağan Destanında Oğuz Kağan’ın gök tüylü, gök yeleli erkek kurt, Göktürklere ait olan bozkurt destanında Göktürk soyunun yeniden dirilip çoğalmasında anne kurt olarak karşımıza çıkarken, Uygurlar’ın Türeyiş efsanesinde ise Tanrı’nın tecelli ettiği bir erkek kurt şeklinde tasavvur edilmiştir.
Aradan geçen binlerce yıla rağmen kurt motifi canlı bir şekilde hikâyelerde, söylencelerde ve romanlarda yaşatılmaktadır. Çalışmamızın asıl konusunu teşkil edecek olan mankurtlaşma meselesinin çıkış noktası da kurtların köpekleştirilmeye çalışılmasıyla mankurtlaştırma arasında kurulan köprüdür. İlk olarak Cengiz Aytmatov’un Gün olur Asra Bedel romanında ortaya atılan mankurt kavramıyla iletilmek istenenler Sovyetler Birliği döneminde uygulanan baskılar neticesinde açıkça ortaya konulamamıştır. Ancak devrinin trajedilerine tanıklık eden Türk edebiyatları yazarları tarafından özgürlüğün sembolü olan kurtlar vasıtasıyla bu fikir işlenmektedir. Bu çalışmamızda Cengiz Aytmatov’un Dişi Kurdun Rüyaları romanı, Muhtar Avezov’un “Kökserek” ve Tölögön Kasımbekov’un “Bozkurt” hikâyeleri kapsamında kurttan, mankurt olmaya giden süreç incelenmiştir.
Aliyeva Lale
Azerbaycan/Bakü
ORHAN PAMUK ROMANLARINDA PSIKOLOJIK AYRINTILAR
Türk dünyasının dünyaca ünlü yazarı, dünyada bilinen ve sevilen, 2009 yılında ABD'de de yılın en çok okunan yazarı seçilen Orhan Pamuk hem de Nobel ödülünü alması ile de ülkesinde ve dünyada adından çok bahs etdirdi. Alışılmışın dışında eserler yaratan, yaratdığı yüzlerle karakterin iç dünyasının açılmasına yönelik çeşitli psikoloji durumlar yaratan Pamukun tüm eserleri vatanı Türkiyede cereyan eder.
Pamukun bir eseri digerinden hep farkldır. Bazan sufizmden ilhamlanarak sufi aşkı üzerine eser yaratır (“Kara kitab”), bazan Türkiyenin genel problemi- laiklarla dindarlar arası çekişmeleri ele alar (“Kar”), bazan gençlerin hayatı deyişme çabalarını gösterir (“Yeni hayat”), bazan üç kuşakın ticari hayatı anlatarak Türkiyenin cumhuriyyetden öncekini ve sonrakı yıllarını bizlere gösterir (“Cevdet bey ve oğulları”), bazan gelmiş-geçmiş en ilginç, en farklı aşk romanını (“Masumiyyet müzesi”) yaratır, bazan da İstanbulu sevme nedenlerini, çoçukluk ve gençlik hatıralarını (“İstanbul-hatıralar ve şehir”) okurları ile paylaşır. Ama tüm bu farklı romanlarda yazar karakterlerin hep iç dünyası, onların kendi içine seslenmesi, duyğuları, düşünceleri, hayat prensiplerini, psikolojik durumlarını göz önünde bulundurmağa çalışıyor ve bunları daha iyi göstermek içinse dahili (iç) monologu daha çok tercih ediyor.
Bazan bir karater diger bir karakterle sohbet ederken o an birinin içinde ne düşündüyünü yazar okura anlatır. Mesela, “Cevdet bey ve oğulları” romanında Cevdet beyle bahçivanın ev alma konusundakı konuşması gibi.
“Kar” romanında intihar eden başörtülü kızların sorunları anlamak için Karsa giden şair Kanın karşısında beklediyinden de acınacak bir manzaraya rastlar. Üniversitelerde birden-bire başörtüsünün yasaklanması yüzünden devamsızlık alan kızların cok zor seçim karşısında, ağır psikolojik durumda olduklarını ve bu yüzden de intihar etdiklerini öyrenir. Dinimizin emriyle başının açılmasının doğru olmadığını ve bu yüzden de türbandan vaz geçmek istemeyen kızların üniversiteden atılmaması için velileri tarafından başlarının açılması yönümünde baskılar yapılır. Dinle anne-baba karşı-karşıya durunca hangisini seçmenin daha doğru olacağına karar veremeyen bir çok türbanlı kız intihar eder.
Bu durumları yazar çok büyük ustalıkla, gerçekçilikle kaleme almıştır. Bunları okurken okurun gözleri önünde o manzara, o andakı psikolojik durumlar canlanır. İntiharın islam dininde bir suç olduğunu bildiren Pamuk öyle bir doğallıkla, kızların dahili monologlarıyla manzaranı vahimliyini ve psikoloji baskı yüzünden doğru düşünememelerini anlatmış ki, bazan okur da intiharın suç olduğunu bile-bile intihara hak verir.
Makalede Orhan Pamukun tüm romanlarında karşılaştığımız psikolojik anlar, durumlar, onların oluşma yolları, dahili (iç) monologlar ele alınarak daha geniş şekilde işlenecektir.
Vahidova Metanet
Bakü/Azerbaycan
AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN EDEBIYATINDAKİ LİRİK ŞİİRİN İNKİŞAFINDA SEYYİD AZİM ŞİRVANİNİN ROLÜ
Türk dünyasının edebiyatını Azerbaycan Türklerinin incileri olmadan tasavvur etmek mümkün değildir. Öyle ki, Azerbaycan Türk dünyasına N. Gencevi, M.Fuzuli, İ. Nesimi, Ş. İ. Hatayi, Q. Burhaneddin, M. P. Vakıf, Q. Zakir, M.E.Sabir ve b. gibi dahi söz ustalarını bahşetmiştir. Bu ve diğer yetenekli Azerbaycan şairlerinin epik ve lirik kalıtımızın zenginleşmesindeki rolü müstesna öneme sahiptir. Onlardan biri de XIX yüzyıl Azerbaycan şiirini kendi lirik, satirik ve didaktik yaratıcılığının ürünü olan değerli eserlerle zenginleştirmiş Seyyid Azim Şirvani olmuştur. Onun saf ve temiz aşkı terennüm eden lirikası, hakim ve sömürücü tabakalara karşı dönüşmüş keskin satiraları, beşeri duygular anlatan öğüt ve nasihatleri, hikmetli hikaye ve temsilleri Azerbaycan edebi tefekkürünün gelişimi tarihinde orijinal bir aşama teşkil etmektedir. Klasik Doğu şiirinin ilerici geleneklerini devam etdiren ve geliştiren Seyyid Azimin lirik kalıtı binden fazla gazel, çok sayıda kaside, kıta, rübai, muhammes, müsaddes, müstezad ve klasik janrları kapsamaktadır. Özellikle, yaratıcılığının ilk aşamasında seleflerinin edebi mirasından yararlanan şair geleneksel şiir janrları çerçevesinde çağdaş yaşam konularını, insani ilişkileri gerçek şekilde ustalıkla yansıta bilmişdir.
S. A. Şirvaninin yaratıcılığındaki önemli janr olan gazelleri içerik itibariyle başlıca iki bölüme ayırmak mümkün: 1) aşiqane gazeller ve 2) toplumsal-felsefi içerikli gazeller. Şairin aşiqane gazellerinde gerçek aşığın şahsında necip insani duygular, güzele perestiş gibi samimi duyguların terennümünü görüyoruz. Böyle şiirlerde temel iki imge: aşık ve maşuk sureti yer alıyor. Seyyid Azimin sayıca az olsa da, kalitece değerli olan toplumsal-felsefi gazellerinde, esasen, zemane zulmünden doğan üzüntü ve sıkıntı, davacı durum önemli yer tutuyor. Ayrıca, S. A. Şirvaninin Yaradana olan aşkı terennüm eden gazelleri var ki, bunlarda şairin tasavvufi bakış açısı yer buluyor. Onun tasavvufi şiirlerini okurken bile sonuç almak olur ki, Seyyid Azim asıl sufi şairler gibi "vahdet-vücut" teorisinin bilicisi olmuştur. Seyyid Azim Şirvaninin lirik şiirleri içerik güzelliği yanında, hem de ifade güzelliğine sahiptir. O, çeşitli janr ve konularda yazdığı lirik eserlerde orijinal sanat tarif ve ifade araçlarından yararlanarak fikirlerindeki anlam derinliğini daha da kuvvetlendirmeye ustalıkla nail olabilmiştir. Böylece cesaretle diyebiliriz ki, dünya görüşü ve yaratıcılığı klasik Doğu sanat-felsefi fikrinin öncü gelenekleri üzerinde şekillenen Seyyid Azim Şirvani lirik şiirin toplumsal yaşamla ilişkisini kuvvetlendirmeyi ve klasik literatürde uzun bir tarihi yol geçmiş gazel janrını yeni gelişme aşamasına kaldırmayı başarmıştır.
Maral Yakubova
Bakü/Azerbaycan
GERİYE DÖNÜMÜN ANLATIM TEKNİĞİ FARKLI EDEBİ AKIMLARDA
Geriye dönüm (retrospektif - ingilisce retrospection – “geçmişi görürüm”, “geçmişe dayalı düşünürüm”), hazırki yaşanılan zamana dayalı olarak geçmişi düşünme yöntemidir. Sunulan bildirinin irdelediği konu retrospektifin, başka bir deyimle geriye dönümün realist, modernist ve postmodernist görüşler açısından değişe bilmesi problemidir.
Realizmde konu gerçek hayattır, olağanüstü olaylara bir o kadar da yer verilemez. Realist romanda üslup çıplaklığına, sağlam, yapmacıksız, söz oyunlarından uzak dile önem verilmesi, eserlerde yaşam gerçeklerinin sunulmasının önde gelişi retrospektif tekniğin kendisinin gerçekçi olmasını sağlar. Realist birey geçmişe o zaman döner ki, ya cocukluk ve genclik yıllarını bilinçli olaraq hatırlaması gerekir, veya gerçekçi yazar kendi hikayesinde bireyin heyatının farklı dönemlerini anlatmayı amac edinmektedir. Realist nesirde retrospektif daha artık teknik açıdan kullanıla bilir.
Metinlerden oluşan bir dünya kurmak zorunluğu yaşayan modernist romancının öncelikli sorunu zaman kurgusudur. Oluşturacagı yeni kurmaca metinde bilincin veya bilincaltının zamanını nasıl kurgulayacagını düsüner. Bireyin geçmişle ilgili anıları, düşleri, fantezileri oldugu gibi gelecege dönük hayalleri, beklentileri, özlemleri de vardır. İç konuşma, bilinç akımı, kollaj, montaj (kurgu), edebi alıntı, leyitmotif gibi modernist romancının en sık uyguladıgı anlatı tekniklerinden biri de geriye dönüm ve ya retrospektifdir. Modernist estetiğin ilkelerine göre zaman insanın bilincine yerleşmiş görüntüde alqılanır. Bireyin karmaşık ruh hali ve bilinçaltı dünyasında geçmişe, zamana ve geleceye ait olayların iç-içe örgülenmiş halde yerleşimi roman içinde zaman süresinin kısaltılması bazen bir gün döneminde bireyin tüm hayatı boyunca yaşamış olduğu önemli anları yerleştirme çabasından ileri gele bilir. Azerbaycan edebiyatinda Yusuf Semedoğlu’nun Katl Günü romanının esas tipi olarak ele alınan hasta aydın kendi odasında şu ana kadar olup-geçen yaşantılarını, okuduklarını, duyduklarını farklı zaman kesimlerinde anlatır. Onun bilinçaltında Azerbaycan’ın yakın ve uzak tarihlerinin alıntıları, aynı zamanda bireyin kendi hayat hikayesi, modernist anlatımın alqılanması kolay olmayan anlatı tekniğine rağmen kendine özgü gerçeklikleri ile okurun göz önüne sergilenmektedir.
Postmodern dönemin edebiyatı biçimsel özelliklerini modernizmden almaktadır. Üstkurmaca düzeyine çıkardıgı kurmaca oyunculuk, biçim denemeleri ve anlatı tekniğinin çesitliligi modernist romanın belirleyici olgu ve öğeleridir. Çoğulçuluk, ayrıntılık, kopukluk, modernist elitizmi populizmle barışdırma, oyunculuk, kurmacanın kurmacası, metinlerarası ilişkilik, tarihi yorumlamanın deyişmesi (tarihin ölümü) ve postmodernizmin kapsama alanına aldığı diger farklı öğeler bireyin geçmişine dönümüne de yeni renk kazandırmış oluyor. Postmodern estetiğin temel ilkelerinden olan metin anlamı retrospektifi gerçekleçdiren esas ögelerdendir. Tarihin, kültürün, dinin, felsefenin bildiğimiz metinlerine geri dönüş, postmodern bireyin, postmodern yazarın və postmodern okurun farklı zaman kesimlerinde düşünmelerinin sonucudur.
Bildiride retrospektiv Türk dünyası edebiyyatlarında farklı edebi akımlara aid eser ve metinler üzerinde araşdırma konusunu oluşturmaktadır.
ТАРИХИ-ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
ИСТОРИКО-ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
Бутанаев В.Я.
Абакан/Хакасия
МЕТАЛЛИЧЕСКИЕ СОСУДЫ С РУНИЧЕСКИМИ НАДПИСЯМИ ИЗ ХАКАСИИ
На территории Минусинской котловины, в разное время, были найдены несколько образцов «пиршественной» посуды с древнетюркскими надписями, принадлежащей кыргызской знати и датируемой YII – IX вв.
В 2010 г. нами был осмотрен серебряный кувшинчик с рунической надписью из частной коллекции И.И. Ботвича. Он имеет «классическую форму», полностью идентичную найденным С.В. Киселевым и Л.А. Евтюховой золотым сосудам в тайниках Копенского чаатаса. Кроме того, подобные серебряные сосуды с надписями, обнаружены при других археологических находках, как, например, в кладе с верховьев р. Биджа и р. Уйбат. Ныне они хранятся в Государственном историческом музее в Москве.
На донце сосуда с внешней стороны хорошо просматривается руническая надпись, над которой вырезана тамга. Руническая надпись расположена дугообразно одной строкой. Она читается справа налево, состоит из шести рун, со слово-разделительным знаком (двоеточие) после четвертой литеры. Все знаки хорошо различаются. Надпись гласит: «сагырымыс» - наш сосуд для пития. Слово «сагыр» (sağır) со значением сосуда для приготовления напитков, представлено в составе лексики древнетюркских языков.
Кроме того, на боковых стенках кувшинчика в двух местах имеются две короткие надписи из трех прорезанных знаков рунического алфавита. Исходя из нашего прочтения, получается, что этот сосуд для пития «сагыр» принадлежал хозяину Эдиру из племени Сир. Благодаря новой находке, нам также удалось выяснить прочтение надписи на донце золотого сосуда (Е-82) из Копенского чаатаса. Исследователи С.В. Киселев, Л.А. Евтюхова, С.Е. Малов, А.К. Боровков неоднозначно трактовали смысл спорных слов по причине плохой сохранности последней строки. Благодаря новой находке, можно прочитать следующее: «алтун шагыры (сагыры)» - т.е. золотой сосуд для пития. По всей видимости, слово «сагыр» или «шагыр» сохранилось в современных тюрко-монгольских языках в форме «сара», «шара», «чара», «цар» - большая чаша, пиршественная посуда.
Итак, в жизни тюрко-монгольских кочевников пиршественная посуда играла значительную роль во времена досуга, различных застолий и тризн. Найденный новый серебряный кувшинчик с рунической надписью отражает былую славную жизнь средневековых кыргызов, как и тюрков в целом, изображаемых на каменных изваяниях с сосудами в руках.
Шутова Н.И.
Ижевск/Удмуртия
ТЮРКО-МОНГОЛЬСКИЕ ЭЛЕМЕНТЫ В НАРОДНОЙ РЕЛИГИИ УДМУРТОВ
Удмурты – один из финно-угорских народов, издавна обитающих в лесных районах западного Приуралья и испытавших влияние кочевых тюрко- и монголоязычных этнических групп.
Наиболее яркие сюжеты, свидетельствующие о воздействии южного тюркского мира на удмуртские обряды и представления, связаны со встречей весны, началом весенне-полевых работ Акашка/ Акаяшка (Великий день, Пасха). Слово Акашка древнебулгарского (чувашского) происхождения: ака ‘плуг’ + яшка ‘суп, похлебка’, означает «суп в честь плуга". Празднование длилось в течении одной/двух недель и состояло из целого комплекса обрядов и ритуалов, сроки и последовательность проведения которых варьировались в каждой местности. Терминология и содержание отдельных составных частей церемоний весеннего праздничного цикла также имеют тюркские параллели: гостевание шийлык келян ‘проводы сакрального полотнища/знамени’, молодежные скачки/игрища урай карон ‘проведение урая’, т. е. проведение обряда очищения пространства деревни с возгласами «урай!». Бавлинские удмурты (Бавлинский район РТ) в первый день Пасхи проводили специальный обряд на горе Айкайгурезь ‘гора Айкай’. При этом они исполняли весеннюю обрядовую песню Айкай. Характерные для этой песни словосочетания ай кай/ай гай, ай дон, широко распространенные в свадебных песнях всех групп удмуртов, обнаруживают буквальное сходство с припевными словами монголоязычных и тюркоязычных народов Сибири.
Примечательны наименования удмуртских культовых мест для общественных жертвоприношений Мер вось ‘моление мером’, Эль вось ‘моление элем’; термины, обозначающие главную сакральную персону при молениях и обрядах – тќрќ, аргыш. Восточные мотивы лежат в основе представлений о многоугольном пространстве. Эта идея материализована в шести-десятиугольной форме изгородей, возводимых в священных рощах, выражена в рекрутских песнях, в которых освоенное пространство родной деревни/края/Вселенной ассоциировалось с многогранником/многоугольником (сэрего, сэрего). Удмуртские традиционные верования сохранили отголоски знакомства с тюркскими божествами Айы/Айысыт и Тэнгри.
Отмеченные заимствования, прослеженные преимущественно в культовой деятельности южноудмуртского населения, вполне гармонично вписались в архаичную систему верований обитателей Приуралья. Истоки этих заимствований выявлены в тюрко-монгольской среде Южной Сибири и Алтая, что свидетельствует о контактах оседлых пермских народов с разнородными группами тюркского населения со времен гуннской эпохи.
Батырбаева Ш.Д.
Бишкек/Кыргызстан
ИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ПРИЧИН ДЕМОГРАФИЧЕСКОЙ КАТАСТРОФЫ КЫРГЫЗСКОГО НАСЕЛЕНИЯ В 20-50-Е ГОДЫ ХХ В.