Ылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
| Вид материала | Тезисы |
- Ministry of Education and Science, Youth and Sport of Ukraine, 382.75kb.
- Ылым министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті заң факультеті, 1996.9kb.
- Автономная некоммерческая организация, 41.78kb.
- Ылым министрлігі ы. Алтынсарин атындағЫ Ұлттық білім беру академиясы, 651.63kb.
- Ылым министрлігі с. Аманжолов атындағы шығыс қазақстан мемлекеттік университеті, 983.92kb.
- Ылым министрлігі «ТҰран» университеті, 5763.02kb.
- Ылым министрлігі министерство науки и образования республики казахстан л. Н. Гумилев, 255.46kb.
- Selected National Issues and the Civic Program Поддержка: предоставление средств, 209.24kb.
- Ылым министрлігі әЛ–фараби атындағЫ Қазақ Ұлттық университеті, 577.59kb.
- Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
Капаев И.С.
Черкесск/Карачаево-Черкесская Республика
АЛЕМ ДУНЫЯ – МИРОЗДАНИЕ НОГАЙСКОЙ МИФОЛОГИИ («НОГАЙ МИФОЛОГИЯДЫНЪ АЬЛЕМ ДУНЫЯСЫ»)
Известный ногайский писатель Исса Суюнович Капаев является Народным писателем Карачаево-Черкесской Республики и деятелем культуры Республики Казахстан. Он издал 28 книг на русском и ногайском языках. Сборник повестей «Сказание о Сынтаслы» издавался в Алма-Ате и Астане на казахском языке. Обозначенная автором как историческое эссе книга «Бессмертная смерть» (Ставрополь, 2004 г.) в 2008 году была переиздана в Астане под названием «Бессмертная степь». В этой книге были подняты подвергнутые забвению страницы героической истории ногайского народа, объектом исследования стали истоки и традиции древней ногайской культуры.
В новом, частично изданном исследовании «Ногайские мифы и поверья» Иса Капаев продолжает изучение мифологического пласта в духовной культуре своего народа. Хотя эту тему затрагивали в своих научных трудах такие ногайские авторы, как Р.Керейтов («Этническая история ногайцев», Ставрополь, 2000 г.), А. Сикалиев «Героический ногайский эпос», Черкесск, 1996 г.), Н.Суюнова («Ногайская поэзия 20 века», Москва,2006 г.), А.Курмансеитова («Байтерек», Черкесск, 1993 г.), она еще не являлась объектом специального внимания ученых. В научной работе И.Капаева наиболее полно представлен обрядово-мифологический фольклор ногайцев, приводится немало оригинальных, до сих пор неиспользованных в науке мифологических сюжетов. В статьях и комментариях автор опирается на достижения мировой тюркологии, анализирует связи с мифологиями других народов и выявляет самобытную структуру собственно ногайской мифологии.
В докладе «Алем дуныя – мироздание ногайской мифологии» Иса Капаев, иллюстрируя фольклорные тексты, обряды и поверья, выявляет основу, на которой развивалось мифологическое мышление древних ногайцев. Основа эта имеет общие черты с мифологией тюркских народов, но вместе с тем имеет свои особенности характерные для мифологии народов проживавших на западе Великой степи.
Naciye Yildiz
Ankara/Türkiye
OĞUZ’DAN MANAS’A TÜRK DESTAN KAHRAMANININ EVLENİLECEK EŞ ÖLÇÜSÜ
Türk boylarının destan geleneğinde, kahramanın doğumundan önce ve sonra yer alan epizotlarla, kahramanın sıradan insanlardan farklı olduğu vurgulanır. Destan kahramanının erginlenmesi sürecinde bir aşama olan kahramanın eş seçimi ve evliliği de onun diğer kişilerden farklılığını göstermek üzere kurgulanan epizotlardan birisidir.
Türk destan kahramanlarının evlilikleri üzerine şimdiye kadar yapılan çalışmalarda kahramanın evlenme isteğini dile getirmesi, uygun eş ile ilgili haber veya bilgi alınması, kızın istenmesi, rakipler veya engellerle mücadele edilmesi ve nihayet düğün gibi epizotlar değerlendirilmiş; ancak kahramanın evlenmek istediği kız tipleri üzerinde bütüncül olarak fazla durulmamıştır.
Kahramanın evlenmek istediği kız tipi denildiğinde, tarihsel süreç içinde akla gelen ilk örnek elbette ki Oğuz Destanı’dır. Oğuz Destanı’nın İslamî rivayetinde Oğuz Kağan’ın evleneceği eşe ileri sürdüğü şart ile daha sonraki zamanların ürünü olan Dede Korkut boylarından Kañlı Koca Oğlı Kan Turalı ve Kam Pürenüñ Oğlı Bamsı Beyrek’te, evlenmek isteyen kahramanların kendi ağızlarından ifadesini bulan evlenmek istenilen kız tipi ile ilgili tercihleri birbirinden farklıdır. Bunun gibi, Kırgız Türklerinin meşhur destan kahramanı Manas’ın tercihi, kahramanın ve toplumun sosyal yapısını gösterir mahiyettedir. Türk boylarının diğer destanlarında da kahramanların nasıl bir kız ile evlenmek istedikleri değerlendirildiğinde, bu tercihleri etkileyen şartlar ortaya çıkmaktadır. Kahramanı kadın olan destanlarda da eş seçimi değer yargılarının etkisini gösterir.
Bu çalışmada, destan kahramanlarının evlenilecek eş tipi ile ilgili tercihi konusu ele alınacak ve konu, kahraman ile toplumun değer yargıları açısından değerlendirilecektir.
Orhan Söylemez
Ardahan/Türkiye
TÜRKIYE’DE TÜRK DÜNYASI ROMANLARI: TARIH VE MILLÎ ŞUUR
Tarihî roman okuyucuyu geçmişe götürerek o zamana ait tarihî bilgiler vermekle kalmaz, aynı zamanda o dönemde yaşayan ve tarih biliminin konusu olmayan insanların hayat tarzları, duyguları, düşünceleri ile ilgilenir. Tarih, olayları sebepleri ve sonuçları ile inceler. Oysa roman, bunların içinde insan gerçeğini, insanın duygularını, düşünce dünyasını da ele alır. Bu bakımdan tarihî romanlar hem tarih öğreten hem de kendilerine ait fikrî hedefleri olan eserlerdir.
Tarih meselesi veya tarihî kimlik, 20. Yüzyılın son on yılında bağımsızlığını kazanan Orta Asya halkları ve kısmen bağımsızlığını kazanan diğer Türk asıllı halklar için oldukça önemlidir. Millî kimliğin oluşmasında “ortak bir geçmiş”e sahip olmanın vazgeçilmezliği teorisyenler tarafından sıklıkla vurgulanmıştır. Sovyetler Birliği içinde yaşayan halklar kendi kimliklerini koruyabilmek için büyük çaba sarf etmişlerdir. Aydınlar ve yazarlar bu meseleyi gündemde tutabilmek için satır aralarında bile olsa eserlerinde işlemişlerdir. Bunlardan maksat halkta bir “tarih” şuuru oluşturmaktır.
Әлкебаева Д.А.
Алматы/Қазақстан
МАҒЖАН ЖӘНЕ ТҮРКІЛІК ӘЛЕМ
Түркі тектес халықтардың арман мұраты мен қарым қатынасы олардың тілі мен діні, әдебиетті мен мәдениетіне, дүниетанымдық және концептуалды ой талғамдарына тікелей қатысты. Түркі әлемі құпия әрі жасырын емес. Қазақстан елі тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыта кезінде бауыр жазысып қалған қазақ елі мен түркі елдері рухани әрі мәдени тамырластығын, туыстығын қайта жалғастырып, адами әрі рухани мұрат мүддесін бір арнаға тоғыстыруда.
Қазақ елі мен басқа да түркі тектес халықтардың мәңгілік бірлестігі көненің көзіндей болған асыл да маржан тілі мен сөз құдіретінде жатыр. Оны дәлелдеудің қажеті де жоқ . Біздің айтпағымыз сонау өткен ғасырдағы ауыр талайлы тағдыр жазуындағы Мағжан Жүмабаев поэзиясындағы түркі халықтарға ортақ мұң мен арман, мұрат мүдденің сабақтастығының бір арнаға тоғысқан ортақтастығын айта кету. Мағжан қазақ халқының мұң мұқтажын жоқтаған ақын ғана емес бүкіл түркі халықтарының жоғын жоқтаушы, осы халықтардың елдік, туыстық тамырластығын сақтаушы. Мағжан поэзиясы өз кезінде қазақ әдебиетіне түр, көркемдік жағына жаңалық әкелген, тек қазақ елінің әдебиетіне қозғау салмай түркі халықтарының әдеби әлеміне үлкен бетбүрыс жасап әдебиет қозғалысының жаңа бастауларына тікелей ықпал еткен дара түлға тұлғаларымыздың бірі екені әлемге аян.
Мағжан өз поэзиясын қазақ халқының өмірлік күресін, талайлы тағдырын ел үшін жер үшін азаматтығы асқақ мәртебесі биік абзал ұлдарын, «тәтті, дәмді, тармақты, Ұзын Ертіс, Жетісу» жерлерін өзіне мәңгілік тақырып етіп алды әрі түркі халықтарына ортақ атаулар мен туыстығының айғағы болатын мәнділік мәселелерді өз туындыларына арқау етті Қазақ және түркі халқтарына ортақ ұлттық мәдени дәстүр – салтын, таным – сенімін, ондағы халық тіршілігі мен тынысын халық шежіресін, халық өмірін, халық тағдырын поэтикалық тілі арқылы жеткізеді. Адамзат баласының рухани жан – дүниесіне тәнті ету рухы биік мойытпас мұң мен сыр шертетін қазақтың асыл ұрпақ әлеміне жетелеп апарар жол – Мағжанның поэзиясында жатыр. «Сөйтіп, рухты ертек жырлар, батырлар әңгімелер халықтың рухы көтерілген шақты шыққан сөз болады. Батырлардың рухынан, батырларды жыр қылған ақын сөздерінің рухынан сол жыр шыққан замандағы халық рухы қандай болғанын білеміз. Ертегілер бұрынғының қалпынан, салтынан дерек бергенде, ертек жырлар бұрынғының рухынан дерек болады.»[1, 145 бет]
Мағжан поэзиясында қазақ және түркі халықтарына ортақ ономастикалық және топонимикалық атауларының сырлы да жырлы концептуалдық мәні бүкіл түркі халықтарының санасы мен көңіл рухының тамыр тамырын қуалап қозғау салдырған еді осындай алып әлем дүниесінен сыр шертеді. Сөз еткелі отырған ономастикалық және топонимикалық атаулар біздің баға жетпес асыл қазынамыз, бағалы тарихи мұра ел жер – су атауы, қымбат қазыналы жер ел –азамат ежелгі ел арманы, ел мұраты. Ұлттық санамыздан мәдениет пен тарихты ысыру үшін бұл тарихи тұлғалар мен жер – су атаулары біраз уақыт аталмай кетіп, тәуелсіз мемлекет дүниеге келуі арқасында ұлттық ономастиканы қайта қоғам өмірінен орын алуы Мағжан поэзиясының тағы бір қырының маңыздылығын көрсетеді. Әр түрлі саяси жағдайлардың отаршыл саясат, би саясат әсерінен рухани мәдениетті көзден бұлбұл ұшыру үшін жер – су, елді мекендердің, адам есімдерінің тарихи себептердің құрсауында өзгертіліп жатқанмен поэзиясының тілдік әлемінде оны ешкім өзгерте алмайды екен. Мағжанның сөз өнеріндегі түркі халықтарының ортақ рухани байлығын жырлаған, сондықтан поэтикалық әлем адамзаттың рухани жан – дүниесімен ғұмыр кешеді. Поэзия тіліндегі ономасикалық атауларда түр – түріне бөліп қарстыруды қажет етпедік. Өнер тілінің өн бойында лексикалық қазынаның лингвистикалық тұрғыдан ономастикалық, топонимикалық атаулар деген топтарға енуі заңды құбылыс болғанмен олардың мағыналық әрі мәнерлік сипатта қолданыстарының сөз ету – поэзия тіліне тән авторлық шеберлік қызыметін танытады.
Қамзабекұлы Д.
Астана/Қазақстан
ЧУЛПАН, ФИТРАТ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ АҒАРТУШЫЛЫҚ МҰРАТЫ
Әлемдiк тепе-теңдiктi, Шығыстың қорланбауын өлеңге қосқан түрiк ақындары аз болмады. Осы тақырып өзбек ақындары тарапынан да жан-жақты жырланды. Айталық, А.Фитрат “Шарқ” (Шығыс) атты өлеңiнде әлемдiк үйлесiмдiлiктi бұзған Батысты – мәдениет атын жамылған албастыға теңейдi. Өзбек ақыны Күншығыста әйелдi пердесiн, баланы жүрегiн, дiндардың кеудесiн жыртқан, езген, басқан – Ағылшын дей отырып, Түркiстан жайын әсте ұмытпайды. Ол қайғылы халдi сипаттай келе, “осының себепшiсi кiм?” деген сұрақ қойып, оған: “Сор судан шыға келген бiр маймыл, түлкi мен шайтан, алдаушы малғұн Ағылшын!…” дейдi де көп нүкте қояды, артынша: “Және соны құйрығын ұстағандар!” – деп жауап бередi. Бұл жерде ақын отаршыл Ресейдi қаперде ұстағаны талас тудырмайды.
Бiз А.Фитраттың қажеттiлiктен туған түрiкшiлдiгiн iлгерiде аз да болса сөз еттiк. Ол Шығыстың әлеуеттi бiр халқы – түрiктердi ағарту зиялылардың мiндетi деп бiлдi. Бұған “Уқитғувчилар юртига” (“Оқытушылар жұртына”) атты өлеңi мысал бола алады.
Мағжан сынды Шығыс хақында көп жазған өзбек ақыны - Чулпон. Оның “Шарқ нури” (1918), “Шарқ қизи”, “Улуғ Британиянинг бу кунги хокимиятига” (1920), “Яна ут”, “Қиз қушиғи”, “Куринган аланга” (1923) атты өлеңдерiнде Күншығыс тақырыбы әр қырынан жырланады. Мысалы, Түркiстанда большевизм толық жеңiске жетпеген кезде жарияланған “Шарқ нури” өлеңiнде ақын күн нұрына (мұны бiлiм-iлiм рәмiзi деуге де болады) қарап: “Шығыс үшiн сен Арабта аттың (шықтың) да баттың”,-дейдi. Алайда Чулпон небiр ойшыл, дананы туғызған Шығыстың түгесiлмейтiнiне сенедi.
Өзбектiң сыршыл ақыны қызға арнаған “Шарқ қизи” өлеңiнде Шығыс аруын жарық дүниедегi сенiм мен үмiттiң, қуаныш пен қиялдың қайнарына балайды. Ал, ендiгi бiр туындысында (“Қиз қушиғи”) ол отарланған елдi қапасқа түскен қыздың құсымен теңестiредi. Бұл шығарманың жазылған жерi (Андижан) мен уақытына қарап, “басмашылар көтерiлiсi күшпен басылғаннан кейiн туған өлең” деп шамалауға болады. Мұның дәлелi – тордағы құстың мына “сөзi”.
Ағылшындардың Шығысты қомағайлана жұтпақ болуы һәм патшасын жалмаған Ресейдiң одан қалыспауы адам ретiнде Чулпонның ашу-ызасын тудырғанға ұқсайды. Британия үкiметiн әшкерелеу мақсатында жазған өлеңiнде ақын “Бiреуге ор қазба, өзiң түсесiң” деген нақылын еске салады.
20-жылдардағы Шығыс пен Түркiстанның шындығын қозғаған Чулпонның елеулi өлеңi – “Яна ут” (Және от). Бұл шығармада да қаралы кезеңнiң бейнесi бар. Ақын “қалтыраған қауқарсыз Шығыс сол жадайы “мәдениетке” (Ресей жағдайында пролеткульт) даңқ (шон) сала ма?!” деп қауiптенедi. Осы өлеңiнде қаламгер Батысты – рухы жоқ “машинаға” теңейдi.
Бұл – әлемдiк үйлесiмдiлiк, теңдiк үшiн күрестiң әзiрше бiтпейтiндiгiн, төңкерiс зардабының жуық арада жойылмайтындығын аңғартатын ой. Ақын Чулпон “Куринган аланга” (Көрiнген алауға) атты өлеңiнде Күнбатысқа “сен неге өз атырабыңдағы алауға (яғни, әлеуметтiк теңдiк үшiн жасалынған бас көтерулерге) қарамайсың, бiле-бiлсең ол тойымсыздығыңнан тұтанып отыр” дейдi. Бұл “Күншығыс” өлеңiндегi Мағжанның Батыс туралы айтқан (“Күнбатысты шаң басқан, Шаң емес, қара қан басқан. Тарсыл-күрсiл, қанды атыс…”, т.б.) пайымдарымен үндес, сарындас. Түрiктiң екi ақыны да Батыстың қанағатсыздығын имансыздығынан көредi. Сөйтiп, екеуi бiрдей шығармасын адамгершiлiк негiзде: “Батыс-ау, ақылға салшы, осың дұрыс па?” дегенге саятын оймен тәмамдайды.
Тұрысбек Р.С.
Астана/Қазақстан
ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ РУХАНИЯТЫ
(ТАРИХ,ТАНЫМ, КӨРКЕМДІК АРҚАУЫНДА)
Ұлт тәуелсіздігі, ең алдымен елдік мұрат-мүдделерді жүзеге асыруға кең өріс ашты. Руханият ісінде де оң өзгерістер айқын аңғарылды. Оның бастысы, әрине ұлттық тарих жаңа көзқарас, тың таным, соны сипаттар тұрғысынан жіті зерделене бастады. Арғы-бергі кезеңдерде өмір сүріп, соңына мәңгілік мұра- қымбат қазына қалдырған көптеген қолбасылар мен елбасылардың, би-шешендердің, ақын-жазушылардың өмірі мен кезеңі, қоғамдық қызметтері барынша байыпты бажайланып, талант табиғаты мен қалам қуаты, шығармашылық мұралары қазіргі кезеңнің шындықтары, көркемдік-эстетикалық талаптары тұрғысынан сараланып, туған халқына қайта оралды. Ақиқат салтанат құрды.
Бұл қатардың бастапқы бөлігінде, сөз жоқ ХХ ғ.б. қайраткер-қаламгерлердің өмірі мен шығармашылығы да өзіндік өзгешеліктерімен айқын көрініп, қазақ қоғамына, руханият әлеміне еркін енді (мысалы, М.Шоқай, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауыт-ұлы, М.Әуезов, С.Сәдуақасов, Қ.Кемеңгеров, С.Қожанов, Т.Рысқұлов т.б.).
Алаш алыптары арасында қайраткерлігі мен қаламгерлігі қатар көрініс тапқан, ұлттық сөз өнерінің барлық жанрында қалам тартқан, «елі үшін күйген» - Жүсіпбек Аймауытұлының есімі мен еңбегі айрықша назар аудартады // 1// .
Ж.Аймауытұлының қазақ қоғамына, руханият ісіне қосқан сүбелі үлесі хақында айтқанда, ең алдымен ұлттық мұрат жолындағы еңбек-мұралары еске түседі. Олардың арасында, әсіресе поэзия бағытында // «Сарыарқаның сәлемі», «Көшу», «Ұран», «Әскер марсельезасы», «Жәмила», «Тұңғиық түпсіз аспанда», «Нұр күйі»//, кіші және үлкен жанрларда // «Әнші», «Елес», «Жол үстінде», «Боранды болжағыш әулие», «Жапырақтар», «Күнікейдің жазығы», «Қартқожа», «Ақбілек» //, драмада // «Ел қорғаны», «Қанапия- Шәрбану», «Шернияз»//, әдебиет, сын саласында // «Абайдан соңғы ақындар», «Мағжанның ақындығы туралы», «Сұңқар жыры»//, драмада // «Бақылаушы» /Н.В.Гоголь/, «Тас мейман», «Сараң сері»/ А.С. Пушкин//, «Дәмелі» /Ф.Дюшен/, «Телегей теңіз» /Дж.Лондон/, «Өрбике» /К.Беркович/, «Тау еліндегі оқиға» /С.Чуйков/, «Коммунизм әліппесі» /Н.И.Бухарин, Е.А.Покровский/, «Саяси экономияның қысқаша курсы» /Богданов/, «РСФСР Конституциясы» /П.И.Стучкий/, ұлттық тәлім-тәрбие ісінде // «Психология» , «Жан жүйесі және өнер таңдау т.т кең көлемде қозғайды // 2 //.
Бейбытова К.Д.
Астана/Казахстан
СТРУКТУРНО – СЕМАНТИЧЕСКАЯ РОЛЬ PОДОВЫХ И СЕМЕЙНЫХ МИФОВ В ТВОРЧЕСТВЕ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ ПИСАТЕЛЕЙ (М. АУЭЗОВ. Ч. АЙТМАТОВ., О. ПАМУК)
Родовые и семейные мифы (1:537) берут свое начало в тотемных мифах о происхождении тюрков и позднее оформившихся в жанре шежире, отражающем родословную казахского и других тюркоязычных народов.
В творчестве выдающихся писателей тотемные, родовые и семейные мифы используются на различных уровнях произведения. К примеру, волк как тотемное животное – умное, жизнелюбивое, выносливое, преодолевающее все преграды – в повести «Көк серек» М. Ауэзова является стержнем сюжета, его борьба за свою жизнь и круги вокруг аула, его приютившего, создают особую концетрическую композицию (2:47) произведения, а образ Көк серека соотносится с тотемным предком Көк бөрі (синим волком) и наполнен символическими смыслами.
Образ синей волчицы – одни из важных в романе Ч. Айтматова «Плаха»; проблема самоуничтожения человека, его гибели развивается параллельно с жизнью синей волчицы, отчаянно борющейся за жизнь, показывает мудрость природы и недальновидность человека.
В творчестве Ч. Айтматова есть примеры использования тотемного мифа вкупе с шежире и собственным мифотворчеством. Тотемный миф играет в повести «Белый пароход» композиционную роль. В более поздних произведениях Ауэзова и Айтматова мастерски использованны родовые и семейные, а не тотемные мифы.
В творчестве О. Памука – Нобелевского лауреата – особо значим роман – «Черная книга», в основе сюжета которого судьба рода и человека, а шире – судьба творчества, которым человек жив, и может остаться в памяти последующих поколений.
В целом, родовые и семейные мифы активно используются соврменными тюркоязычными писателями, привнося в произведения новые смыслы
Кульдеева Г.И.
Астана/Казахстан
ТЮРКСКИЕ МОТИВЫ В ТВОРЧЕСТВЕ А.С. ПУШКИНА
Тюркское влияние на русскую культуру, несмотря на всю очевидность данного исторического факта, стало предметом настоящих научных исследований только в недавнем прошлом. Хронологически точкой отсчета можно считать вторую половину XX века, объективно-пассионарно – личность Л.Н. Гумилева и его труды «Древние Тюрки», «Древняя Русь и Великая Степь». Убедительной доказательной базой тюркского влияния на русскую культуру в первую очередь является современный русский язык.
Языковая картина мира основоположника современного русского литературного языка А.С. Пушкина отличается в плане выражения тюркского влияния поразительной иллюстративностью и этнотолерантностью. Поэт «умел видеть мир таким, каким он должен быть, в бесконечном стремлении человека к светлому идеалу, достигаемому в борьбе гармонии и дисгармонией, преходящих, приземленных эгоистических интересов с высшими, духовными» [1: 16]. В качестве только одного из примеров можно привести язык поэмы «Руслан и Людмила». Это произведение пронизано симпатией к благородному «младому хазарскому хану Ратмиру». Это не эмоционально-беспочвенная симпатия лирика, а принципиально-личностная и исторически оправданная симпатия знатока истории. «Исторические исследования Пушкина ставят его в ряды лучших наших историков» [2: 4].
Замечательный востоковед В.В. Григорьев так писал о хазарах и Хазарском каганате: «Необыкновенным явлением в Средние века был народ хазарский… Держава хазарская славилась правосудием и веротерпимостью…. Как светлый метеор, ярко блистала она на мрачном горизонте Европы…» [3: 66]. Эти слова подтверждаются наблюдениями египетского историка XIV Аль-Омари, который писал: «Тюрки эти – один из лучших родов тюркских по своей добросовестности, храбрости, честности, совершенству своей фигуры и благородству характера» [4: 13].
Имена героев поэмы – тема для отдельного исследования. А.С. Пушкин хазарскому хану дает благородное имя. Ратмир от основ славянских слов «защищать + мир», в то время как личное имя русича Руслана - тюркское по своим корням. Руслан – Арслан, Аслан, Арыстан и другие варианты от «арыстан», что означает «лев».
Для русского народа «первооткрывателем» имени Руслан явился А.С. Пушкин.
Mehmet Rıhtım
Bakü/Azerbaycan
ОRTA ASIRLAR AZERBAYCAN TASAVVUF HAREKETLERİ VE TÜRK DÜNYASI İLE KARŞILIKLI ETKİLEŞİMLERİ
X. asırdan itibaren sistemli bir hale gelen ve Türk dünyasında yayılmaya başlayan Tasavvufi hareketlerin önemli merkezleri arasında Türkistan coğrafyası önemli yer tutar. Bunu takip eden asırlarda Azerbaycan bölgesinde oluşan tasavvufi cereyanların Türk-İslam dünyasında ehemmiyeti bir tesire sahip olduğu görülmektedir. İlk olarak Horasanlı Ebu said Ebu’l-Hayr’ın müridleri vasıtasıyla bölgede yayılan sufilik daha sonraları Yusuf Hemedani, Abdülkahir ve Şihabüddin Sühreverdi, Kutbeddin ebheri, Zahid Gilani, Ömer Halveti, Safiyyüddin Erdebili, Mahmud Şebüsteri, Aynu’l-Kudat Hemedani, Seyyid Yahya Şirvani, Şemsi Tebrizi, Nizami Gencevi gibi mektep sahibi sufi-mütefekkirleri yetiştirerek Türk dünyası felsefe, edebiyat ve sanatının inkişafına büyük katkılar vermiştir. Bu tesirin yansıması Ahmet Yesevi, Şahı Nakşibendi, Hacı Bektaş Veli, Necmüdiin Kübra, Burhaneddin Tirmizi, Ali Semerkandi, Mevlana Celaleddin Rumi, Emir Buhari, Hacı Bektaş Veli v.d. gibi Türkistanlı büyük sufi şahsiyetler tarafından Anadolu ve Azerbaycan coğrafyasına intikal ettirilen muhteşem tasavvuf medeniyeti olmuştur.
Türk-İslam dünyasının bu iki büyük irfan kaynağının tasavvufi etkileşiminin neticeleri daha çok Selçuklu ve Osmanlı bölgesinde tezahür ederek Anadolu, Balkanlar, Afrika, Orta şark, İran, Kafkasya gibi büyük bir alanı içine alan ve tesirleri hala devam eden muhteşem bir sevgi medeniyeti olmuştur.
Tebliğimizde bu hareketlerin çıktığı bölgeler, kaynak şahsiyetler, yayılma yolları, fikri özellikleri ve sosyo kültürel tesirleri açıklanacaktır.
Ахметбекова А.К.
Алматы/Қазақстан
ТҮРКІ СОПЫЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ МАДАҚ ӨЛЕҢДЕРІ
Сопылық поэзияны жанрлық тұрғыда қарастыру әлі бір шешімін таппаған мәселе. Сопылық поэзияның отаны болған араб әдебиетін зерттеушілер оның жанрларын тек сырт формасына қарай ғашықтық лирика және «қасыда» үлгісіндегі поэма деп бөледі. Орыс ғалымдары сопылық поэзияның түрлерін «ғазал», «шарап», «зухдийат» өлеңдері және поэма деп көрсетуге бейім. Яғни сопылық поэзияның жанрлары ішкі мазмұнына емес, сырт мазмұнына құрылған формаға қарай түрленеді.
Айтып кеткеніміздей, түркі сопылық поэзиясы бұл сыныптамаға келе бермейді. Өйткені араб-парсы поэзиясының ықпалында туған түркі поэзиясында ғашықтық лирика, «шарап» өлеңдерінің элементтері болғанымен, мазмұны басымдылық тартып, уағыз-насихат үлгісіндегі фәлсапалық шығармалар деген сипаттамаға лайық. Егер Йасауи бастаған түркі сопылық поэзиясын пішінмен, сырт мазмұнымен бағамдасақ, еш нәтижеге жетпейміз.Сондықтан түркі сопылық поэзиясын түрлендіруде, ғалым З.Қабдоловтың: «Демек, әр жанрдың айрықша қасиеті жалпы долбармен емес, нақты жағдайда, нақты көркем туындыға негізделе дәлелденуге тиіс»[1:307] деген сөзін басшылыққа аламыз.
Түркі сопылық поэзиясының өзгешелігін танытуда мадақ өлеңдерінің орны ерекше. Сопылық өлеңдерді айқындауда, ең алдымен, мадақ өлеңдерін қарастыруымыздың бірнеше себебі бар: 1) мадақта нақты персонаж көрсетіледі; 2) мадақта қоғамның идеалы, идеологиясы айқын танылады; 3) мадақталушыға деген қатынасынан мадақта автор туралы мағлұматтар қамтылады.
Жалпы сопылық әдебиеттегі мадақтар арқылы сопылық оқудың қоғамдағы орнын, оған деген ресми дінбасыларының қатынасын және оның даму бағытын анықтауға болады. Сондай-ақ мадақ жанр тұрғысында сопылық әлемде таным-тағылымдық функция және сопылыққа қатысты тұлғалардың өмірбаяндық шежіресі(агиографиялық) функциясын атқарғанын көреміз. Сондықтан да сопылық поэзияда тағылымдық мадақ және агиографиялық мадақ түрлерін атауға болады.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, мадақтарда қайталау, редифтер көп. Бұл қайталаулар түркі сопылығына аса қажет акті еді. Біріншіден, қайталау араб, парсы тілінен енген кірме сөздердің мән-мағынасын түсініктірек қылады. Сопылық әдебиет терминдерінің ұғымы түркілене бастады. Екіншіден, жат сөздерді белгілі бір ретпен қайталау предикатты байланысты сақтауға мүмкіндік берді. Үшіншіден, қайталау сопылық тезаурусты құлаққа сіңімді қылады. Сондықтан да өзінің тіке функциясымен қатар, мадақтар «самағ» атты сопылық жиында экстаз тудыру мақсатында да қолдана бастағаны байқалады.