Ылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
| Вид материала | Тезисы |
- Ministry of Education and Science, Youth and Sport of Ukraine, 382.75kb.
- Ылым министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті заң факультеті, 1996.9kb.
- Автономная некоммерческая организация, 41.78kb.
- Ылым министрлігі ы. Алтынсарин атындағЫ Ұлттық білім беру академиясы, 651.63kb.
- Ылым министрлігі с. Аманжолов атындағы шығыс қазақстан мемлекеттік университеті, 983.92kb.
- Ылым министрлігі «ТҰран» университеті, 5763.02kb.
- Ылым министрлігі министерство науки и образования республики казахстан л. Н. Гумилев, 255.46kb.
- Selected National Issues and the Civic Program Поддержка: предоставление средств, 209.24kb.
- Ылым министрлігі әЛ–фараби атындағЫ Қазақ Ұлттық университеті, 577.59kb.
- Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
Дүйсенова А.Ә.
Астана/Қазақстан
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІН МӘСЕЛЕСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИММУНИТЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Он бес жыл бойы миссионерлер елімізде қарқынды жұмыс істеді. Он мыңдаған қандасымызды өзінің дініне тартты. Бұған қандай көзқарастағы адам да болса қарсы тұру керек. Себебі, халықтың дінге бөлінуі асқандықтың, тасығандықтың, еркіндіктің, демократияның, адам құқықтарының, дамығандықтың көрінісі емес. Бұл ыдырау мен әлсіреудің айғағы. Бұл бақытты өз дінінен емес, басқа діннен іздеушіліктің көрінісі. Ғылыми теориялар басқа дінге кеткен азаматтар басқа этносқа айналатындығын дәлелдеген. Ұлттардың қалыптасу теориялары бар. Осы теория бойынша пенделер ортақ дін айналасында бас қосады. Секталарда бүгін мың адам болса, ертең 10 мың, 100 мың, тіпті миллион адамға дейін өсе береді. Басқа діннің жетегінде кеткен азаматтарымыздың өмір сүру салты, киген киімі, ішкен асы, той-томалағы, өлім-жітімі, өмірге деген көзқарасы, менталитеті өзгереді. Кейбірі өздеріне басқа ат қояды да, басқа ұлтқа айналады. Оған тарих дәлел. Мысалы: Югославиядағы хорват, серб, босния халықтарын алайық. Бұлар негізінен бір ұлт. Тілдері бірдей, бет-әлпеттері бірдей. Бөлінген себебі сербтер - православие, хорваттар - католик, босниялықтар болса - ислам дінін қабылдаған. Бұл тәжірбиенің тірі куәсімін. Қазақ халқы оны қайталамауға тиіс. Ата-бабамыз қабылдаған ислам діні 1250 жыл бойына қазақтармен бірге жайылып келеді. Қазақ халқы моңғол шапқыншылығы кезінде де моңғолдардың дінін қабылдаған жоқ. Қайта Шыңғыс хан бастаған моңғолдар біздің салт-санамызға сіңісіп түркіленді, біздің дінімізді қабылдады. Одан кейінгі жоңғарлармен болған ғасырлық соғыста қазақ жоңғардың дінін қабылдаған жоқ. Жоңғарлар жойылды, басқа ұлттарға сіңді. Ресей Патшалығының бодандығында екі ғасыр болған қазақ дінге бөлінген жоқ. Кеңес билігінде де дінге бөлінбедік. Бұл тарихи деректердің барлығы да қазақтың дінге бөлінбегендігін көрсетеді. Қазақстанда дендеген миссионерлер мәселесі бар. Бұл исламға қарсы жасалып жатқан әрекет. Ислам дінінің өз отанында қарқынды дамуының алдын алу үшін. Тарихта қазақ дінге бөлінбеген және басқа дінге кірмеген сенімі таза ұлт болатын. Сол ел қазір 40 шақты конфессияға бөлінді. Бұл жерде тек христиандарды ғана айтып отырмын. Ал, басқа діндердің ағымы қаншама. Олар сайнтология, хара кришна, будда ағымы, Батыстан келіп жатқан бахаизм сенімі, сатанизм шіркеуі т. т.. Бұлардың барлығын қосқанда қазақтың діни бірлігі жайлы сөз қозғау қиындау секілді. Қайта діни бөліну жайлы әңгіме қозғау оңайырақ сияқты және оған мәжбүрміз. Шіркеулер ұйымдасқан түрде үгіт жүргізіп жатыр. Нәтижесінде бір деректерде 50 мың қазақ, ал кейбірінде 500 мың қазақ басқа дінге кірген делінген. Оның нақты санын дөп басып ешкім айтып бере алмайды. Барлығы да мемлекетіміздің тұтастығы, халқымыздың береке-бірлігі тұрғысынан алғанда өте қауіпті. Ендігі мәселе басқа діннің жетегінде кеткен қандас бауырларымызды өз ата-бабасының жолына қайтару қалай болмақ дегенге келіп тіреледі. Шәкәрім өзге ағымдарды «шатақ діндер» дейді. Бізде шатақ діндерге хизбут- тахрир, уаһһабилік ағымдар сияқты ислам дінінде пайда болған радикалды ағымдар жатады. Бұлармен күресу үшін ұлттық иммунитет керек. Ұлттық иммунитет дегеніміз – сол халықтың өзінің ұлттық салт- дәстүрі, ұлттық дүние- танымы. Қазақ руханиятында өзге ағымдар кіріп кететіндей бос жер болмауы керек. Ол үшін балаға мектептен бастап қазақ руханиятындағы ұлы тұлғалардың: Ясауидің, Абайдың, Шәкәрімнің, Мәшһүр- Жүсіп Көпейұлының еңбектерін оқытып, Ұлттық иммунитетті қалыптастыру орталықтарын құрып, Ұлттық иммунитетті қалыптастыратын ұлттық әдебиетті көбірек оқыту керек. Сонда ғана біз ондай ағымдарға қарсы тұра аламыз.
Begimtayev Ş.K.
İstanbul/Türkiye
KARAHANLILAR (AFRASYAB): KELIMENIN MENŞEI, ETIMOLOJISI
Karahanlı devleti, tarihte çok incelenmemiş bir konudur. Karahanlılar hakkında bilgimiz gayet azdır. Karahan (Afrasiyab) kelimesinin anlamına dair tarihçiler hala ortak fikre gelememiş durumdalardır. Bu makalede Karahanlı Devletinin ortaya çıkışının yanı sıra, ‘Kara’ ve ‘Afrasiyab’ sözcüklerinin anlamları derin bir şekilde incelenmiş ve yazar tarafından bazı görüşler sunulup Arapça ve Farsça kelimelerin açıklamaları yapılmıştır. Nitekim, bu makalede Türklerde Karahanlıların menşeine ilişkin efsaneler de yer almışt.
ТҮРК ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ
ТЮРСКИЕ ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ
Taşağıl A.
İstanbul/Türkiye
HUNLAR ZAMANINDA TİNG-LİNG BOYLARININ
OYNADIĞI STRATEJİK ROL
Ting-ling'ler, Büyük Hun İmparatorluğu zamanında Orta Asya bozkırlarında özellikle Kuzey Kazakistan sahasında boy gösteren önemli bir Türk kökenli halktır. Bir bakıma Türk halklarının temelini meydana getirirler. Onlardan sonra
Kao-ch'e'lar, sonra Tölesler, nihayet Kıpçak ve Oğuzlar gelirler. Haklarında az bilgi olmasına rağmen oynadıkları stratejik rol çok mühimdir. Çünkü Çin'e uzak alanda yaşadıkları için fazla tanınmamışlardır. Ama, zaman zaman
Wu-sun'larla Wu-huan ve Hsien-pi'lerle birlikte hareket ederek, Büyük Hun İmparatorluğunu zarara uğratmışlardır. Bizce esas önemli olan Ting-ling'lerin Türk Dünyasına ve Kazak tarihine stratejik katkısıdır. Geniş bir açıdan bakıldığında bozkırların batısındaki Türk haklarının çoğunun atası olmalarına rağmen tarihçiliğimizde fazla yer almazlar. Ancak, Ting-ling'lere bakmazsak Türk Dünyasının kökenini çözemeyiz. Başlangıçta Ting-ling'ler kendilerinden Hunlara bağlanmışlardır. Çünkü, Büyük Hun İmparatorluğunun hükümdarı Ch'an-yü'sü Mo-tu'yu kendilerinden görmüşlerdir. Ancak, aradan zaman geçince siyasi ilişkiler zayıflamış, özellikle Hunların güçten düşmesi üzerine kendilerine bağımsızlık kazanma anlamında
adımlar atmışlardır. Konuyla ilgili Çin kaynakları açıkça belirtmese de bağımsız bir Ting-ling Devleti söz konusudur. Fakat dediğimiz gibi bu konuda yeterli malumat yoktur. Aradan asırlar geçtiğinde batıya Avrupa yönüne doğru göç edenTürk boylarının kökeni de Ting-ling'lere yani Ogurlara dayanmaktadır. Esas önemli tarihi rollerini Avrupa tarafında oynadıkları söylenebilir.
Невская И.А.
Берлин/Германия
К ПРОБЛЕМЕ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО ТЕКСТА И ГРАФФИТИ В РУНИЧЕСКИХ НАДПИСЯХ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ
В рамках проекта «Руника Алтая» группой авторов в составе Ларисы Николаевны Тыбыковой (Горно-Алтайск), Ирины Анатольевны Невской (Новосибирск, Франкфурт) и Марселя Эрдала (Франкфурт) была произведена документация древнетюркских рунических памятников Республики Горный Алтай. Всего мы насчитали 90 надписей, сделанных на скалах, стелах и предметах. Наша база данных опубликована на сайте проекта в Интернете (www.altay.uni-frankfurt.de), подготовлен к печати каталог рунических памятников Алтая.
Для этого региона характерно то, что наскальные рунические надписи часто соседствуют с граффити древнетюркского времени или составляют с ними композиционное и/или содержательное единство. Это единство проявляется во взаимосвязи текстов надписей и изображений, что не отмечалось для других регионов распространения древнетюркского рунического письма. Наш доклад посвящен этой проблематике, впервые озвученной во время международного научного симпозиума, проходившего в г. Горно-Алтайске в 2009 году одним из участников экспедиций по проекту Е. П. Маточкиным.
Тугужекова В.Н.
Абакан/Хакасия
К ИСТОРИИ ИССЛЕДОВАНИЯ ПАМЯТНИКОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОЙ РУНИЧЕСКОЙ ПИСЬМЕННОСТИ В ЮЖНОЙ СИБИРИ
В древности и раннем средневековье на огромных пространствах Средней и Центральной Азии и Южной Сибири существовали различные государственные объединения тюркских племен с высоким экономическим и культурным потенциалом.
Большая часть исследователей считает, что Тюркский каганат – военно-политический союз тюркских племен, возник в середине VІ в. на территории Северной Монголии. К концу VІ в. Тюркский каганат (552-630 гг.) превратился в мощную центрально-азиатскую империю от Каспийского моря на западе и до Корейского залива на востоке.
В данной статье освещается история исследования памятников письменности Тюркского каганата, содержащие важнейшие данные о социальной организации орхонских тюрок, мировоззрение знати и верование широких масс древней Монголии.
На протяжении всего ХІХ-ХХ в.в. интерес к этим памятникам не ослабевал. Открытия и издания памятников продолжаются. Ежегодно в экспедиционных поездках по Туве и Хакасии по изучению енисейских письмен находятся новые памятники.
Интерес к памятникам рунической письменности не ослаб и сегодня. Они активно изучаются лингвистами, историками, литераторами, специалистами по палеографии, по истории религии и мифологии и др. наук.
Абытов Б.К.
Ош/Кыргызстан
Орхонские письмена - важнейшие источники тюркских народов региона центральной Азии
Нет сомнения, что важнейшими источниками тюркской эпохи региона Центральной Азии кыргызов (VI-XIIв.) являются Орхонские рунические надписи. Известно, что руническими их называли именно европейские ученые, которые впоследствии, после их расшифровки, стали весьма важными письменными памятниками прошлого для многих тюркских народов.
Разумеется, впервые эти письмена в 1889 г. в долине Орхон обнаружил Н. Ядринцев. Орхоноские надписи собраны и изучены в разные времена также учеными В. Радловым, Д. Клеменцем, Г. Рамсдетом, В. Котвичем. Впервые расшифровали Орхоно-Енисейские надписи В. Томсен и В. Радлов. И нет никакого сомнения, что они содержать очень важные сведения по истории тюркских народов региона Центральной Азии:
- Это целый комплекс источников: каменные изваяния, петроглифы, многочисленные курганы, рунические надписи на камнях и деревах, древние и средневековые вещи с руническими надписями и многое другое.
- В них содержится весьма важные и неоценимы сведения о военно-политической истории тюркских народов региона. В первую очередь о т.н. синих тюрках, тюргешах, карлуках, азах, огузах, чигилях, чиках и др. народах, которые в то время имели своего государства или к этому стремились. И еще надо отметить, что их давно уже нет на историко-политической арене региона.
- Эти сведения свидетельствуют о военно-политическом положении, гегемонии и господстве тюрков.
- О борьбе других тюркских народов за свою независимость, собственную государственность, об их взаимоотношениях с другими народами региона Центральной Азии, месторасположении и многое другое;
- Наиболее важными Орхонскими письменными источниками выступают: памятники в честь Кюльтегина, Тонюкука, кагана Могиляна, Баз кагана, Моюн-Чура, плачь или эпитафия в честь Барс-бега и др., которые имеют особое, неоценимое научное значение для военно-политической истории региона.
- О культуре целого ряда народов. Хотя до сегодняшнего дня нет единого мнения среди ученых, какому именно тюркскому народу принадлежит эти письмена?
- Орхонские рунические надписи представляют собой очень ценных письменных источников по истории многих тюркских народов, об общем военно-политическом, социально-экономическом и культурном положении региона Центральной Азии в тюркскую эпоху раннего средневековья и средневековья.
Манкеева Ж.А
Алматы/Қазақстан
КӨНЕ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІМЕН ҚАЗАҚТЫҢ ТӨЛ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ МӘДЕНИЕТАНЫМДЫҚ САБАҚТАСТЫҚТЫҢТІЛДІК ДӘЙЕКТЕРІ
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде таным көкжиегін кеңейтіп келе жатқан өрелі өріс-руханияттың көне дәуірлердегі негіздері ретіндегі ұлттық сана мен болмыстың күре тамырлары іспетті тарихи бастауларын кешенді де терең тану үрдісі.
Осы орайда тарихи көнетүркі жазбалар мен мәдени мұраларымыз ежелгі заманнан күні бүгінге дейін ұласқан рухани даму барысының үзілмес желісі іспетті бүгінгі күнмен сабақтасады.
Нақты айтқанда, ежелгі түркі дүниесін танытқан көнетүркі ескерткіштерінің мазмұны мен мәтіндеріндегі көркем ойлау жүйесінің бүгінде іштегі қайта түлеп жаңғырып жатқан түркі халықтарының бірі – қазақ елінің рухани-әлеуметтік тарихнамасы іспетті танылуы.
Осы ретте тілдің таным құралы ретіндегі (қарым-қатынас құралы ғана емес) және құжаттық (мұрагерлік) қызметін дәйектейтін көне тілдік деректері – соның нақты айғағы.
Белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі тілдік қолданыс аясын архетиптік ұлт мәдениетімен сабақтастыру бағзы замандардан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында жатталған көне сөздердің тарихи сырын тіл тұтынушының іс-әрекетімен байланысты ашады. Бұл жайт, тіл тарихының ұлт тарихынан ұзақ екенін негіздейді. Осымен байланысты ол – бүгінгі ұлттық сананы тіл арқылы жаңғыртуға ерекше мән беріліп жатқан антропоөзектік бағыттағы тіл ғылымының көкжиегінде ерекше назар аударатын мәселенің бірі, келесі кезеңдердегі ұрпақтың ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті негізінде төл мәдениетіміздің түп тамырларын дұрыс танып білудің кепілі.
Осы бастаулар көзін кешенді тіл ғылымының өрісінде жан-жақты зерттеу ұлттық мәдениеттің көзі ретінде мәдени-ақпараттық тағылымдары мазмұнына сіңірілген тарихи-рухани қазына-көне түркі ескерткіштерінде сақталғанын анықтайды.
Осымен байланысты ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы жететін бірнеше дәуірдің тарихы, мәдениеті, қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық іс-әрекеттері, рухани жаңғырулары сақталған көне түркі ескерткіштері тілдік деректерінің танымдық, рухани-мәдени маңызы тіл арқылы ұлттық танымның көне дәуірдегі тілдік негіздері мен тарихи күретамырларын зерделеумен сипатталады. Оған теориялық – әдістанымдық негіз болатын кешенді көне түркілік мұраны кешеден бүгінге жеткізетін, бүгіннен енді ертеңгі ұрпаққа жеткізетін тілдің құдіретті құжаттық қызметіне (кумулятивтік) ерекше мән бере зерттейтін тіл білімінің антропоөзектік бағыты. Осыған орай тарихи-көркемдік кеңістікті тұтастықта қарап, көркемдік-танымдық заңдылықтары ұлттық болмысымен ерекшеленетін нақты тілді деректерді талдау арқылы, сонымен бірге туыстас түркі халықтары мен жалпыадамзаттың өркениетімен тамырласатын қазақ мәдениетінің өміршең сипаттарын санаға сіңіру, әрі жаңғырту – қазақ тіл білімінің жаңа бағыттарын белгілейтін өзекті мәселелерінің бірі.
Eker S.
Ankara/Tűrkiye
SOĞD DILI VE KŰLTŰRŰNŰN ESKI TŰRK YAZITLARINDAKI İZLERI ŰZERINE
Orta İranca dönemi dillerinin Hotanca/Sakaca, Tumşukça, Harezmce ve Baktirce ile birlikte kuzeydoğu grubunu oluşturan Soğdca, Buhara’dan Çin Seddin’e değin uzanan çok geniş bir coğrafyada konuşlanan Soğdluların ana dilidir. Soğdluların, eski Pers yazıtlarından ve eski Yunan kaynaklarından itibaren bilinen ana yurdu, Batı literatüründeki adıyla, Sogdiana, Buhara ve Semerkand (Marakanda) arasındaki Zerafşan Vadisidir. Soğdca yazılı kaynaklar ve arkeolojik buluntularla iyi belgelenmiştir, nitekim kağıda mürekkeple yazılan ilk belge, Soğdcadır. Lop çölünde bulunan bu belge MS 313’te tarihli özel bir mektuptur. Soğd dili yaklaşık bin yıl boyunca, Soğdların yanı sıra farklı topluluklar tarafından da din, devlet ve ticaret dili olarak olarak kullanılmıştır. Çin’den İran’a değin yayılan Soğdlu koloniler ve kervanlar Soğd dilini ‘İpek Yolu’nun lingua francası haline getirmiştir. Farklı coğrafyalarda, farklı halklarla ve kültürlerle doğrudan barışçıl ticari ilişkiler içinde bulunan Soğdlular dinlerin ve kültürlerin harmanlanmasında önemli bir rol oynamıştır.Bu bildiride Orhon Yazıtları dışında kalan Irk Bitig ile Terhin, Moyun Çor, üç dilli Karabalgasun vd. bengütaşlarda Soğd dili ve kültürünün izleri ele alınacaktır. Bilindiği gibi, Soğd dili ve kültürünün Türk dili, kültürü, diplomasisi, inanç sistemi vb. üzerindeki etkileri en geç Birinci Türk Kağanlığı dönemine değin uzanmaktadır. ‘Türk-İran ortak kültürel yaşamı’nın belgelenen ilk aşaması Soğd diliyle yazılan Bugut Anıtı ile başlar. Türklerle İranlı Soğdlar arasında her alandaki ve düzeydeki yakın ilişkiler, Soğdların dilleri, alfabeleri ve dinlerinin Türk devletlerince benimsenmesini sağlayacak kadar yakın olmuştur. Türk ve İran dilleri arasındaki uzun süreli dilbilimsel temaslar her iki dilde önemli değişikliklere yol açmış, süreç içinde, Kaşgarlı’nın ifadesiyle ‘Türk huyuyla huylanan, Türk kılığıyla kılıklanan Soğdlar ve Soğdca tarih sahnesinden çekilirken, Pehlevinin mirasçısı, İslami dönemin Yeni Farsçası tipolojik bakımdan Türkçeye yakınlaşmış (İng. convergence) olarak tarih sahnesine çıkmıştır.
Иманбердиева С.Қ.
Алматы/Қазақстан
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІ А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ
Онимдердің көркем шығарма ішінде ең негізгі қызметтерінің бірі – мәтінтүзу. Бұл мәселеге қатысты онимдердің мәтіндегі беретін ақпаратына қарай бірінші деңгейдегі оним және екінші деңгейдегі оним деп бөліп қарастыруға болады, себебі бірінші деңгейдегі оним мәтінтүзушілік қызметінде синергетикасы мол. Библионимдердің орны ерекше, себебі ескерткіштердегі библионимдер басты мәлімет – мұрасы болып табылады. Сонымен бірге мәтінтүзушілік қызметіндегі бірінші деңгейдегі онимдер қатарына антропоним жатады, себебі басты кейіпкер есімі оқиғаның өрбуіне тікелей себепкер. Онимнің бұл түрі сол сияқты екінші деңгейдегі онимге де қатысты болып келеді, себебі негізгі рөлді атқаратын басты кейіпкерлермен қатар қосымша кейіпкерлер де мәтінде орын алады. Сондай-ақ, жоғарыда келтірілген мысалдардан көріп отырғанымыздай, мәтіндегі этнонимді де екінші деңгейдегі оним қатарына жатқызуға болады.
Бірегейлендіруші және сипаттаушы қызметі. Атаудың сипаттау қызметінің орындалуында әртүрлі деңгейінде жекелеуші белгісінің бар не жоқ болуы көрініс табады. Олар нақты денотатқа тағылып, оны социумнан бөліп, индивидті нақтырақ бірегейлендіреді. Олар атау иесін қандай да бір әлеуметтік топқа және тұрпат белгісіне қатысын көрсетеді. Сипаттаушы қызметі сөйлем немесе сөз тіркесті формада болуы мүмкін. Мысалы, Қызыл қалқан, Қара құс, Руми қызы т.б.
Әлеуметтік-жекелеуші қызметі. Атау иесін әлеуметтік және қоғамда алатын орнына қарай жекелеуге мүмкіндік береді. Мысалы: Қас Хажыб Жүсіп, Әдіб Ахмет т.б.
Экспрессивті-бағалауыштық қызметі. Экспрессивтілік – атаудың көркемдеуші ерекшелігінің бірі. Семантикалық құрылымдағы эмоция тұрпат межесі мен мазмұн межесінде әртүрлі сезім: құрмет, жиреніш, тамсану, ызалану, аяу т.б. білдіреді. Мұндай атаудың эмоционалды-экспрессивті мағынасы атау берушінің атау иесіне қатынасын білдіретін жасырын коннотация бар. Мысалы, мағынамен Ақыбет – «ақыры, соңы» деп атады.
Боранбаев С.Р.
Шымкент/Қазақстан
ЕСКІ ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҚ ДЕҢГЕЙІ
Ескі қыпшақ және қазақ тілінің тарихи сабақтастық деңгейі туралы түркітану саласында, қазіргі қазақ тілінің нормативтік грамматикасында бірыңғай қалыптасқан сындарлы, жүйелі қорытындыланған пікір жоқ.
Жалпы ескі қыпшақ өркениеті, мәдениеті тұрғысындағы, әсіресе ескі қыпшақ тілінің қазіргі бірқатар түркі тілдеріне түптіл (праязык) болып табылатындығына баса назар аудару қажет.
Сондықтан қазақ тілі мен ескі қыпшақ тілінің арасындағы тарихи сабақтастықты түрлі қырынан зерттеп, негізгі даму, қалыптасу, бір жүйеге түсу ерекшеліктерін нақтылау, тиянақтау, тарихи құндылықтарын анықтау зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болып табылады.
Тілтарихи-әлеуметтік құбылыс. Тілді қолданушылар әр заманда оның өзіне дейінгі жинақталған сөздік қорын, қалыптасқан заңдылықтарын қолдана отырып, тілішілік (интралингвистикалық) және тілден тыс (экстралингвистикалық) факторларға байланысты өз тарапынан әр түрлі ереже-қағидаларды енгізетіні, сөздік құрамды әр түрлі қырынан байытатыны және қандай да бір бөлігін (мақсатты түрде немесе стихиялы түрде) қолданыстан мүлде шығарып тастайтыны, я болмаса бұрыннан келе жатқан қолданыстарды әр түрлі қырынан өзгертетіні белгілі. Тілдің осындай даму және қалыптасу заңдылықтарын қазіргі кезде белсенді қолданылатын (мұрагер, жалғас) тілдер деректерімен салыстыра отырып айқындау, олардың арасындағы сабақтастықты анықтау зерттеудің басты мақсатының бірі болып саналады.
Қазіргі қазақ тілінің ортағасырлық қыпшақ тілі негізінде дамығандығы белгілі. Бұл жайт біздің пікірімізше, мынадай мәселелерді қамтиды:
- ескі қыпшақ және қазақ тілдерінің лексикалық қор құрылымы өзара өте жақын, тілдік-генетикалық негізі бір, ішінара айырмашылықтар тарихи объективті құбылыстардан туындаған;
- ескі қыпшақ және қазақ тілдерінің фонологиялық құрылымы өзара өте жақын, тілдік-генетикалық негізі бір, ішінара айырмашылықтар тарихи объективті құбылыстарға байланысты;
- ескі қыпшақ және қазақ тілдерінің морфологиялық құрылымы өзара өте жақын, тілдік-генетикалық негізі бір, ішінара айырмашылықтар тарихи объективті құбылыстарға байланысты;
- ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің орындалуындағы ареалдық алшақтықтарға қарамастан, негізгі лексикалық қоры қазақ тіліне өте жақын болып табылады.
Тыбыкова Л.Н.
Горно-Алтайск/Республика Алтай
ОСНОВНЫЕ ИТОГИ ИССЛЕДОВАНИЯ ДРЕВНЕТЮРКСКИХ РУНИЧЕСКИХ ПАМЯТНИКОВ ГОРНОГО АЛТАЯ
Памятники тюркского рунического письма VIII-XI в. к настоящему времени представляют собой довольно значительную по объему и ценную в лингвистическом и историческом отношении часть обширного письменного наследия тюркоязычного мира. Несколько сотен надписей, написанных так называемым тюркским руническим письмом на скалах и камнях, а также частью на предметах обихода, были открыты в Монголии, на территории всей Южной Сибири, в Китае, Казахстане и Киргизии. Наиболее изученными являются всемирно известные орхонские (Монголия) и енисейские (Тува и Хакассия) рунические памятники. Из южносибирских рунических памятников алтайские письмена являются на сегодняшний день наименее изученными в лингвистическом плане и вызывают наиболее жаркие дискуссии среди рунологов и тюркологов.
Работа по фиксации и изучению древнетюркских рунических памятников особенно оживилась в последние годы. На территории Горного Алтая происходят важные открытия все новых и новых памятников рунического письма. К настоящему времени на Горном Алтае обнаружено более восьмидесяти рунических надписей. Рунические надписи, которые были найдены в 2002-2006 гг. археологами Кубаревым В. Д. и Кочеевым В. А. в Кош-Агачском и Усть-Канском районах, на сегодняшний день являются одними из самых больших и хорошо сохранившихся текстов не только на Алтае, но и в Южной Сибири в целом.
Впервые древнетюркские рунические письменные памятники Республики Алтая были задокументированы современными техническими средствами и каталогизированы сначала в рамках Республиканской программы сохранения и развития алтайского языка Правительства Республики Алтай (2003-2006), а затем в рамках проекта международного сотрудничества между ГАГУ и Франкфуртским университетом, Германия (2007-2009). Нужно отметить, что это первый электронный фонд древнетюркских рунических надписей одной из республик Российской Федерации. Группа под руководством доцента Тыбыковой Л. Н. (ГАГУ) с российской стороны и профессора Франкфуртского университета Марселя Эрдала с немецкой стороны, приват-доцента Свободного университета г. Берлина Невской И. А. завершили работу над расшифровкой рунических надписей Алтая и подготовили к печати «Каталог древнетюркских рунических памятников Горного Алтая». Электронный корпус рунических письменных памятников Алтая доступен посредством Интернета как всем тюркологам России, так и зарубежным ученым на сайте www. altay.uni-frankfurt.de.
Несмотря на то что рунические памятники Алтая периодически изучались в течение 20-го столетия и особенно интенсивно в последенее время, многие вопросы их интерпретации остаются открытыми. Незавершенность разработок в области прочтения многих кратких надписей Горного Алтая обусловливается, в частности, плохой сохранностью некоторых из них. Кроме того, ряд рунических памятников Алтая содержит знаки, не встречающиеся в классическом варианте рунического письма. Недостаточно изучены их палеография (формы знаков) в целом и их орфографические особенности (правописание). Тем не менее уже сейчас ясно, что алтайское руническое письмо представляет собой отдельную ветвь древнетюркской руники.
Рунические памятники распространены в основном в центральных районах Горного Алтая. Основная масса надписей сконцентрирована в долинах рек Каракол Онгудайского района, Бар-Бургазы Кош-Агачского района и Чарыш Усть-Канского района. Гора Калбак-Таш в Онгудайском районе – это уникальный историко-культурный памятник не только нашей республики, но и России в целом. Калбак –Ташские надписи, состоящие из 29 строк, являются крупнейшим в Южной Сибири скоплением надписей в одном месте. Стелы Бар-Бургазы и эпитафия на горе Кургак, надписи Бичикту-Боома, надписи на предметах – это только некоторые из наиболее значительных составляющих корпуса рунических надписей Алтая.