Альманах "тамыр", №№1-2, январь июнь 1999 г

Вид материала

Документы

Содержание Оралтай бiлялов ОЙМЕН БIЛГЕН НўРСЕНIЁ БўРI ДўѕРI К¦згi рандеву

Подобный материал:

• -, 416.63kb.
• Программа тура, 38.53kb.
• Приволжский центр финансового консалтинга и оценки, 533.13kb.
• Основные показатели развития экономики за январь-июнь 2007 года, 559.53kb.
• Континент usa. №3 (11) February / Февраль 2000 Юрий Трайсман: «…моя мечта – создание, 145.78kb.
• -, 577.04kb.
• Литературный альманах сф пгу. Выпуск, 2810.94kb.
• «Оценка эффективности и безопасности структурно-резонансной терапии у неврологических, 1777.93kb.
• Ю. Б. Генезис альманаха (календарная семантика) // Известия Уральского государственного, 113.46kb.
• Справка об итогах исполнения бюджета Мстиславского района за январь-июнь 2011 года, 112.47kb.

ОРАЛТАЙ БIЛЯЛОВ


АЙТЫС


"Из всего написанного я люблю только то, что пишется своей кровью. Пиши кровью и ты узнаешь, что кровь есть дух. Нелегко понять чужую кровь: Я ненавижу читающих из праздности."

Ф. Ницше. ("Осыпай дедi ЗЎрдешт" кiтабынан)

1-шi бЈл!м

"Ерте барсам жерiмдi жеп є,оям деп Ыктырмамен кЇзеуде отырар бай"... — деп, келетiн Јле¦iн Абай ТЎкежан мен Жiгiтек арасындагы жа¦а дау¬а бола Базаралынын, жактаушысы ретiнде ТЎкежаннын, Їйiне келгенде айткан екен-мыс. Сонда ТЎкежан былай дептi:


- Сойєанды дауыл дымы¦ды єµртєан

јимасым, са¬ан не дермiн?

ДЇлдЇл кЈ¦iлдi шµ¬ыл бµрылтєан

Кездейсоє емес кедергi.

Шегiнбес уаєыт... тЇзелiп келiп,

Ба¬ытты єайта тЇзеу жоє.

Сондыєтан ба екен, бiз елiктедiк

КЇз келдi... бiзде КЇзеу жоє.

КЇз емес келген, кешiр, єимасым!

Тек єана кЈзден Жаз ¬айып.

Балшыє басєан ел есiн жинасын

"Кiрпiштер" Їшiн саз дайын.

Жаз ¬айып... КЇз жоє, келер, бiлмесе¦ -

Каhарлы єыс та єары жоє.

Дауыл Їйген єµм - кедергi - десем,

Иреле¦деген сары жол.

јµм арасымен иреле¦деген

Сол сары жолда кЈп белгi.

јулыєты єµмнан Їйренем де, мен

Жаєындатамын кЈктемдi...


Абай (ТЎкежанны¦ сЈзiн бЈлiп):


- Уа, ТЎкежан! "јулыєты єµмнан" дегенi¦ єалай?

Адасєанны¦ алды жЈн, арты соєпає,

Олар¬а жЈн Арамны¦ сЈзiн µєпає, -

дегендi тЇсiнбеп пе едi¦? - дей берген Абайды ТЎкежан єолын кЈтерiп тоєтатып: "Тµра тµр Абай, осы кЇнге дейiн сен сЈйледi¦, ендi мен сЈйлеймiн" - деп, сЈзiн Ўрi жал¬астырыпты.

- Желкелеп бiздi сЇйреген кесел -

Бар кесел бiзден емес-тi.

Жалтарып єµмнан иреле¦десе

Сары жол тартпас кЈмескi.

ИЎ, солай. Дауыл дымы¦ды єµртты

Ендi мен са¬ан не деймiн...

ДЇлдЇлдi сен де шµ¬ыл бµрылтты¦ -

Сойылын соєты¦ кедейдi¦!

Бµл мЎселе бiзден бµрында

°рiмде,

јырымда

талай-талай батыл айтыл¬ан.

(Айии, °лкен а¬а!!! Жалыєпады¦-ау

аєыл айтудан.

Мен-да¬ы танбаймын кЈзiмдi

ма¬ынасыз баєырайтудан!)


Бµл жа¬дайдан -

Кейiн талай сенi¦ тырна¬ы¦а татымайтындар

алып-сатарлыє єµра бермек!

Бiлгендерiн єыла бермек!!

Бiрiн-бiрi єыра бермек!!!

Солай!..

Мен жарайды, шiрiген баймын -

уаєытымны¦ єµлымын тоз¬ан, єа¦сып.

Ал, сен - заманы¦нан оз¬ан жансы¦.

Сондыєтан да жЈнi¦ бЈлек-тi,

Сондыєтан да бµл мiнезi¦ керексiз.

Сiлекейлегенше бес енеден белгiлi деректi,

сЈйлесе¦шi Дерексiз!


јимасым менi¦! Назар аударса¦,

Таусылмас едi-ау айтарым.

Менi жаз¬ырып, мазала¬анша,

КЈ¦iлдi¦ ке¦ейт байта¬ын.


Абай:

- јиын - єыстау - кЇзеуге беттейдi аєын,

ТЈрге шыєєан тексiзге: "КЕТ" - дейдi аєын.

...јайран кЈ¦iл толєыны жардан асєан

Жасанды жа¬алаудан Јтпей жатыр.

...КЇн туар... Жел де со¬ар, єµмды Ўкетер,

Беткей-таєыр, бЎрiбiр, кЈктейдi аєыр.


ТЎкежан (ашуланып):

- Пайда¦ кЎне Ўкелген кЈп бiлiмнен?

"КЈп бiлем" - деп кейбiреу кЈп бЇлiнген.

Сен бiлгенi¦дi бiлмейтiн, бЇлiнбейтiн,

бЇлiнгендi бЇретiн Тектiмiн мен!

Мен - тере¦ге бойла¬ан сары тамыр,

Менен Јскен бµтаєты бЎрi таныр.

КЈктеп шыєєан кезiмде - ке¦iстiкке

Тектiлiктi¦ µшєынын дарытамын.

јайтейiн-ай! Суалды... єурады Айдын,

Сонда-да¬ы сезiмдi туралаймын -

сiлiмтiктер сЇме¦деп, жан саєтаса,

Мен бµрєырап Јлетiн бурадаймын.


јашанда бµл замана - єµбылмалы,

Со¬ан орай жоє менi¦ єµбылма¬ым.

КЈп шiрiктер байлыє деп ба¬жа¦дайды -

јарны тойса кетердей шµ¬ыл дамып.


Елдi бµз¬ан бµзыєты µстайды кiм?!

µстайды кiм, - тобырды мыштай єылып?

...КЈкжалдар - кЈктем келсе тарєайды Јзi,

Тас-тЇйiн боп жазба¬ан єыстай жµбын.

јыс келедi, Абай-ау, єыс келедi.

ўлi талай сµмдыєтар iстеледi.

Шыдар едiм бЎрiне, єояр болса

Бµралєылар балаєты тiстегенiн.


Керек кезде єалт етпес берiк бекiм -

ўлсiздерге жЇрегi¦ ерiп кетiп,

ўлсiрейсi¦ бойдан кЇш-ерiк кетiп,

Жы¬ыл¬ан¬а жµдырыє - жы¬у керек,

сЇрiнгендi шекеден перiп кетiп.

Не ол емес, бµл емес - кЇйдiрдi¦ ¬ой

¤¦ше¦ єыртты Јзi¦е елiктетiп.

Мы¬ым басып

ЖЇрсiн ел,

Жы¬ылмасын!

Сырым менi¦ осылай шы¬ады ашыє.

Жаєтырмассы¦... жЇрме тек шы¬а єашып

Жы¬ылмассын, Ўйтпесе беремiн мен

Жы¬ыл¬анны¦ жµдырыє сыба¬асын.


Абай:

- Жыєєан жЈн бе, керек пе Ўлде демеу?

јиын емес ай¬айлап Ўлдене деу.

Ая¬ы¦ды а¦дап бас, Ўй, ТЎкежан,

ТЈге бермей зЎрi¦дi кЎрлене, беу!


ТЎкежан:

- СЈйлейсi¦ Јмiр сЇрген орта¦ды айтып,

бЇгiнгi мен Јткенге єолєа¦ды айтып.

Разы емеспiн, єадiрiн тЇсiрдi¦ ¬ой

Бµєар жырау, Дулат пен Шортанбайды¦.


Шу дегеннен тоса¦сып шатає келдi¦,

Лайыєты iспе бойына атаєты ердi¦?

ТЈрт тарма¬ы кЈсiлген тЈрт тарапєа

јара Јле¦нi¦ ая¬ын матап бердi¦.

Шы¦ырау мен шµ¦єырды єатар єазды¦ -

КЈлемiне лайыєты батар мазмµн.

Мен єаламын кЇзетiп кЇзеуiмдi,

Аз бол¬ан со¦ ырзы¬ы єатал Жазды¦.


БЇгiн кЇз. јыстан - кЈктем - жаз болмай ма,

сонда сенi¦ БЕРГЕНIЁ аз болмай ма?

Абай бiздi маєта¬ан, жаєта¬ан деп,

КЇнi Ерте¦ топас єµлдар мЎз болмай ма?


Абай:

- Тап бол¬ан со¦ тবы емес, кешкi ымыртєа,

јандай талап єоясы¦ "естi" єыртєа?

Тµмсы¬ынан єа¬ыл¬ан кЇшiк кЈ¦iл

јайта бердi-ау єы¦сылап ескi жµртєа.

Болмаса Шал¬ай сырдан ¤ле¦ Елшi,

СЈз - жЇректi тербетiп неге келсiн?

Сен, бiрає, Ўдетi¦ше, аєиєатты

Жа¬дай¬а жабыстырып шегелерсi¦.

¤ле¦ге Јзгермен деп шыдаймын-ай.

Жы¬ылмасєа жа¬дайды¦ сы¦айын-ай.

КЈктен себеп, жаєыннан кЈмек те жоє,

Аласµртєан Аз Ердi єµдайым-ай.

Бiздi¦ жµрт Шал¬ай Сыр¬а лайыє емес

десем, артыє кеткенiм, айып емес.

Ма¬ан айєын кЈрiнiс Јзгелердi¦

Миына кiрiп шыєпас ¬айып елес.

Бол¬аннан со¦ келе¦сiз жа¬дай мµндай

ТЇпсiздiкке тым тере¦ бармаймын да.

јайтамын єайран елге Јле¦ сЈздi¦

¤зiне лайыєтысын арнаймын да.

Ке¦ даланы¦ кешегi дуы кЈшкен,

Азып-тоз¬ан ел мынау туып-Јскен.

ОЙМЕН БIЛГЕН НўРСЕНIЁ БўРI ДўѕРI

десем де, сµхбаттастым суыє еспен.

Болымсыз iс бiтiрiп дандайсу бар,

Дандайсы¬ан татиды єандай сын¬а.

Мен заманнан оз¬ам жоє... бiрає, бiрає,

Тым болмаса сен мендей болмайсы¦ ба?

Толєын аспас жа¬асы тiк те¦iздi¦

Аспады¦ деп жаратпас тЇкке бiздi.

Мен сендермен иттей боп жЇрсем-да¬ы,

КЈ¦iлiм асып тапєан-ды Т°П НЕГIЗДI.

Пенде емеспiн дЎметкен ба¬алаудан,

Асар едiм Јзiм-ає жа¬алаудан,

Аспай жЇрмiн, жа¦а Арна салмай жЇрмiн,

Себебi оны¦ назарым са¬ан ау¬ан.

Мезгiл жетiп,

Шал¬айдан С¤З жеткiзер жЇрек Јлер,

Сонда да жердi шарлап жЇредi ¤ле¦.

јауышу¬а бЈгесiн жа¬дай - кЈрпе

јашан серпiп, єайран ел, тЇрегелер?

Жалт еткен! Емес деймiн сы са¬ым,

Са¬ымдар¬а алданбас келдi ша¬ы¦!

Кездесуге жЇрегi¦ дайын болса,

Аспан дайын ашу¬а Ке¦ јµша¬ын...


х х х

јиюы кеткен тiршiлiк

КЈнбеймiн дей ме ы¦¬ай¬а.

Азын - аулає сЈз айтсам

Жами¬аттар тындай ма?

Осынау елдi¦ жаєсысы -

(Жаман болса да жаєсысы -

Жаєсы деуге єимаса¦

Шетелдiк жаєсы тап кiсi),

Соры менен зы¬ырданы єоса єайнап

ЖЇрген ел Їшiн

Iшiнара келiсiп

Бiр Ўрекет єылмай ма?

Асыл тектi¦ баласы

Ата-баба мµрасы -

билiк пенен дЎулеттен

Їлес алар кЇн єайда?

јорша¬ан єалы¦ єырсыєєа

анталап тЈнген нЎубетке

тобыр емес халыє боп

Жµмылып єарсы аттанып

дЇре шабар кЇн кайда?

ўй, бЎрi осы бетiмен кете беретiн болса

ёзын сЈздi¦ ыр¬асы,

бар пи¬ылды¦ арнасы

ауады ¬ой мµндай¬а : -

Ел Їстiнен байы¬ан

Жемєорларды¦ ке¦сесiне е¦селi

Теуiп ашып есiгiн

Кiре салар кЇн єайда?

Кiрген бетте Їстiне

тышєанды бЇрген бЇркiттей

мiне салар кЇн єайда?

Ўшкерелеп былы¬ын

импорттыє єымбат шалбарын

тЇре салар кЇн єайда?

Ашыл¬ан жайды¦ ай¬а¬ын

"Дат" секiлдi газетке

iле салар кЇн єайда?

јµдайын Їмытєандыєтан -

жын-перiге жем бол¬ан,

албасты¬а басыл¬ан

єайсыбiреу топасты¦

шен-шекпенiн шешiп ап,

то¦єайтып єойып кЈтiне

дЇре салар кЇн єайда?

Кегжите мойнын идiртiп,

бµттарына сидiртiп

жынын єа¬ар кЇн єайда?

Албасты, жын-перiден

осылайша оларды

(не болмаса басєаша

Аталы сЈзден айнытып)

Арашалап алар кЇн єайда?

...Байєаса¦ыз жами¬ат

Менi¦ бµл айтєан сЈздерiм

ўр єатпардан тµрмай ма?..

Жа¦атастай жердегi

Жµмысшы жµртты¦ таптал¬ан

Хаєын сµрар кЇн єайда?

Жолайрыєєа тап болып,

Ел да¬дар¬ан кез болса

суырылып алды¬а

саудагер емес аєын шы¬ар кЇн єайда?

Адамзат пен тЇрiктi¦

єамын ойлап єамы¬ып

кЈз майын, жасын а¬ыз¬ан

Олжастайын Абыздан

аєыл сµрар кЇн єайда?

БЎрiн айт та бiрiн айт -

Жанны¦ есен-саулы¬ын

Бiр ТЎ¦iрге єор¬атып;

ЖЇрiсi жарєын талапты

Аруаєтар¬а єолдатып;

¤репкiген кЈ¦iлге

Хас тыныштыє орнатып;

жарым Естi¦ санасын

тазартып кiр-єоєыстан

Шал¬ай Сыр¬а оєыстан

жаєын шы¬ар кЇн єайда?


Дидар АМАНТАЙ


К¦ЗГI РАНДЕВУ

Бiз iрi тас јиыршыјтары аралас, таудыЎ бҐйiрiнен ойып „келiп т†сеген грейдерде јґстай ґштыј. Кейде Јана доЎЈалајтар палуан адамныЎ жґдырыЈындай жґмыр тастарды басып †ткенде, селкiлдетiп кетiп, бiр јалыпты жҐрiсiнен жаЎылады. Автомобиль биiк д†Ўге к†терiле бастады. ¦стiне шыјјанда, еЎiсте, сол тґсымыздан јарауытјан шаЈын тоЈайдыЎ жанына орын тепкен Ґйлер к†рiндi. Жол оЎ јапталЈа јарай баЈытын †згертiп, кiшiгiрiм јазај ауылына алып келдi. Машина жасыл тҐстi шарбајпен јоршалЈан ҐйдiЎ јасына аялдады. Мен сыртја шыЈуЈа икемделiп жатјанда, ҐйдiЎ есiгi ашылып, iшiнен бiзге жанарын тiктеген жiгiттi байјадыј. Ол есiктi тґтјасынан ґстап тґрды. ОЈан јарсы жҐргенiмде, менi танып, †Ўi кҐлiп јоя бердi. Ѕајпаны †зiме тартып, аулаЈа ендiм. Ол да жылдамдата басып келедi екен. Екеуiмiз јґшајтаса кеттiк.


– Ѕайдан жҐрсiЎ? – дедi кҐлiмдеген кейпi.

– Ѕыдырып келдiк.

– ‡те тамаша болЈан. Ала жаздай бiр сој пай кеттiЎ Јой.

Сосын таЈы јґшајтады.

– Жанымда достарым бар, – дедiм.

Ол автомобильге жајындап келiп, жҐргiзушiнiЎ терезесiнен салонЈа ҐЎiлдi.

– ¦йге кiрiЎiздер.

Серiк „уелi †зi шыЈып, артынан екi јыздыЎ тҐсуiне к†мектесiп жатты.

– Данияр, – дедi ол дауыстап, – мҐмкiн јазiр жылжи берермiз.

– Жарайды.

– Машинаны осында јалдырамыз ба?

– И„.

Ѕайыр јайтадан јайтып келедi.

– Асыјпай шай iшiп, аттанЈан ж†н болар едi.

– ЕртеЎ кешке јайыра ораламыз Јой.

– ‡зiм жол к†рсетiп отырамын.

– Онда жҐгiмiз жеЎiлдейтiн болды.

– Ѕалай жҐресiЎдер?

– Ајтерек тауларын аралап, јас јарая ЖиренсајалЈа жетiп, сонда јонамыз ба деген ой болЈан.

Серiк жигулидi аулаЈа јойып, жҐктердi алЈан. Т†рт рюкзактыЎ екi ауырлауын екi жiгiт б†лiстiк те, јалЈан екеуiн ¤айнижамал мен ШолпанЈа бердiк. Ѕайыр алдымызЈа шыЈып, жоЈары iлбiдi. Бiз јырјаны асып тҐскенде, сыЎсыЈан орманЈа кез болдыј. Орман тау етегiн тҐгел жайлап, биiктей бередi де, ґзын јоян жонЈа айналады. Ѕоян жонданып келiп, ҐстiрттiЎ ґшар басына барып бiр-ај тојтайды. ТаудыЎ кейбiр тґсы жалаЎаштанып жатыр. Ѕар суы мен жаЎбыр шайЈан, ысјырыј жел мҐжiген таудыЎ мґндай жерлерi жылтырап к†зге iлiнедi. Орман iшi тыныш. Бiз јуалаЈан сҐрлеу јараЈай јаптай к†кке ґмтылЈан тґмсыј екен. Асыјпай жҐрiп келемiз. Ойдым-ойдым болып ојшауланЈан јайыЎ топтары кездесе бастады. АяЈымыздыЎ астынан жалпај тастарды аЎдадыј. Бiрте-бiрте жоЈарылауЈа к†шкен. СоЎынан титiмдей јырјаЈа †згерiп алды. Ѕайыр тiзесiн бҐктi. Мен јґшаЈыма „реЎ сиятын жуан јараЈайдыЎ тҐбiне отыра кеттiм. ДiЎi к†терiлген сайын јисая берiп, бойыныЎ орта деЎгейiнен асјанда, шґЈыл тҐзелген. ‡зi тасты ҐЎгiп шыјса керек. Тамыры жан-жаЈына јопарып тастапты. Серiк ЅайырЈа тајау жерден дамылдады. ¤айнижамал Шолпанды јолынан ґстады да, ојыс д†Ўкиiп кеткен жарЈа тартып шыЈарып алып, маЈан јарай сылбыр аяЎдады.

– Данияр, бiз шаршап та јалдыј, – дедi ¤айнижамал.

АрјасындаЈы жҐгiн аЈытып, жерге јойды.

– Ендi бiраз жҐрген соЎ, бiздiЎ †зiмiз сендерге жҐк боламыз.

– Шай iшетiн уајыт болЈан жој па, менiЎ јарным шґрјырай бастады.

– МенiЎ де, – дедi Шолпан јостап.

¤айнижамал маЈан таяды. Тiзерлей жайЈасты. ОныЎ ажары таза ауаны јґныЈа жґтјан уајта јызыл шырай реЎге енетiн. БетiнiЎ ґшына лыпып јан ойнап шыЈа келiптi.

– Сен µлпанЈа ґјсайсыЎ, – дедiм.

– Ѕай µлпан?

– ¤абит МҐсiрепов жазатын „йел ме, – деп с†зге араласты Шолпан.

– И„.

– Ол толыј адам болЈан.

– Кейiн б„йбiше атанЈан кезiнде Јана. Есенейге алЈаш кездескен шаЈында †те сґлу екен. Ѕыпша бел, толыј бiлек, јаз омырау.

– Ајју мойын, мајпал шаш, – деп, ол жалЈастырып „кеттi.

Сосын Ґнсiз јалды.

– МаЈан мґндай жалпылама теЎеулер ґнамайды. Ешјандай најтылыј жој, – дедi.

– МҐсiрепов – ґлы жазушы.

– …уезов ше?

– …уезов те.

– Б„рiнен Оралхан Б†кей мыјты.

– Шын шыЈар. Бiрај, саЈан Јана.

– Ѕазај „дебиетi менiЎ к†Ўiлiмнен шыјпайды, – дедi Шолпан.

– Батыспен к†п ауырЈансыЎ Јой.

Ол ¤айнижамалдыЎ с†зiне езу тартты.

– Жазушы болу Ґшiн барлыЈын оју јажет, – дедiм.

– Нашар кiтаптарды ојып, уајытты текке †лтiргеннен не пайда.

– Батыс „дебиетiн к†п ојыЈан дґрыс.

– Б„рiн оју керек, – дедiм.

Ѕайыр орнынан тґрды. Серiк тҐрегелiп, иыЈындаЈы рюкзактыЎ бауын жинап, ыЎЈайлап алды да, ЅайырдыЎ †кшесiн баса, соЎынан ердi. Бiз „рi јарай †рледiк. Кенет жол жиегiне тым жајын †скен акация аЈаштарын к†рдiк. ШеЎбер јґра айналдырып егiлген екен. НазарымныЎ осыЈан ауЈанын аЎЈарЈан Ѕайыр:

– Сарай баЈы Јой, – дедi.

– Сарай баЈы?

– И„. Ертеде бiр ајсҐйек Ґй салып, тґрај еткiсi келген екен. Кiмасар тауыныЎ бауырындаЈы аЈаштан јиылып, сомдалЈан Ґйдi бiлесiЎ бе?

– Екi јабатты, к†п б†лмелi. Балконы бар.

– Сол сыјылды iстегiсi келген шыЈар.

Бiз жоЈарылай бердiк. КҐн ысыды. Тымыј ауа. Ептеп жел Ґйiрiлiп, аЈаш жапырајтарыныЎ сыбдырын ґлЈайта келiп, јайтадан басылды. ЖҐрiсiмiз маЎдымай, ш†л јысып, аял јылуды жиiлетiп жiбердiк. ¤айнижамал жерге јґлай кеттi. Аяј асты јаншама жылЈы жапырајтар мен ш†птесiн †сiмдiктердiЎ, сынЈан бґталардыЎ , сґлаЈан аЈаш дiндерiнен јалЈан шiрiндiлердiЎ Ґйiндiсi. ЅалыЎдай берiптi, к†бейе берiптi, жымдаса байлана берiптi. Содан соЎ шiрiген. Жерге етпетiмнен жатып едiм, бетiме јојым жабысты, мґрныма јоЎырсыЈан иiс келдi. Ѕолымды батырып, Ґгiндiлерiн уысыма толтырдым да, „рiрек шашып тастадым. Ѕайыра саусајтарымды тереЎдетiп едiм, дымјылдыј сезiлдi. ЖаЈыма јґмырсја †рмелеп шыјты. Самайыма дейiн барды. Шашыма тiрелiп, керi оралды. Кенет дыз ете јалды. Лезде јґмырсјаны алајанымен јаЈып, ґшырып тҐсiрдiм. Шајјан жерi ашыды. ЅґлаЈымнан екi елi т†мен. Жауырыныма аударылып жаттым. Аспан к†кпеЎбек. Ај тҐбiт бґлттар да жој. ЅалыјтаЈан јґс та байјалмайды. Маздап жанЈан оттыЎ „редiк сытырлаЈаны естiлдi. Артынан тҐтiн иiсi алаЎјайды тҐгел алып кеткен. Басымды к†тердiм. Ѕайыр итмґрын жыЎЈылын айналып барады. Серiк алаудыЎ јасында кҐйбеЎдеп жҐр. Ѕайыр јайта к†рiндi. ЅураЈан Ґш д„у томарды јґшајтап келедi. ¤айнижамал жерде „лi домалап жатыр. Шолпан жој. Тґрдым да, ¤айнижамалдыЎ жанына тајадым.

– Не болды?

– Жай. К†сiлiп жатјан јандай Јанибет. АрмандамайсыЎ, †йткенi сенде б„рi бар, †ткендi ойламайсыЎ, †йткенi саЈан ештеЎенiЎ керегi жој.

ЕЎкейiп, оны ернiнен сҐйдiм. Ол жанарын ашпаЈан, ауыр дем алып, менiЎ †пкенiме жауап јайырмай, сґлыј пiшiнен јозЈалмаЈан. Ѕайта сҐйдiм.

– Данияр, – дедi бiр уај.

– А – а.

– Сен маЈан сенбейсiЎ, мен саЈан Ґмiт артпаймын, – дедi.

– Сенiмен бiрге жҐрген маЈан сондай жајсы.

– МаЈан да екеуiмiздiЎ жґбымыздыЎ жазылмаЈаны јуаныш сыйлайды.

¦нсiз јалдыј. АспанЈа таЈы к†зiмдi салдым.

– ¤айнижамал, сен мектептi жаЎа т„м„мдаЈан шаЈыЎда жолыјсаЎ, бiрден Ґйленетiн едiм.

– Мґны неге айтасыЎ?

– Артыј с†йлесем – кешiр. Мен †мiрiме бiр маЈына берсем деймiн. ¤ґмырдаЈы баЈытынан адасып јалЈан жанЈа ґјсаймын. Кейде, ЅараЈайлы „лi ґйјыда жатјан мезгiлде, орталыј к†шелерге алЈашјы машиналар шыЈып жатјанда, †зiмнен-†зiм оянып кетемiн. ТаЎ рауандап атып келедi, мен ояу жылы т†секте мамыј к†рпенi кеудеме тартып, жалЈызсырап жатамын. Мґндай сезiм, ф„ниге арналЈан мґндай к†зјарас јашан к†кiрегiмдi жаулап алЈанын бiлмеймiн. Сондай с„ттерде кешегiмнен јызыјтырар естелiк таппаймын, ертеЎiмнен бiржола бајытты етер Ґмiттерге јол созбаймын. К†кейiмде жалЈыз-ај н„рсе кiбiртiктей бередi, сол тҐйсiк ала к†леЎке б†лмеде аласапыран кҐйкi тiрлiктен арылтатын еЎ ајырЈы амалым секiлдi алјымыма орала кетедi.

– МҐмкiн сен †мiрден к†п н„рсенi кҐтетiн шыЈарсыЎ.

– Бiлмеймiн.

– ЖалЈыздыј оЎашалана бергеннiЎ салдары болуы мҐмкiн.

– Мол жиынныЎ ортасында отырсам да менi жалЈыздыј иектейдi. Iшкi дҐниеЎде мҐлдем б†тен, ешкiмге таныс емес, †згеше сезiм оянады. Сенi јаумалаЈан шоЈыр Ґшiн ешјашан бґзып кiре алмайтын јамалЈа айналасыЎ.

– Сенiмен „Ўгiмелескен жҐрекке жылу јґяды. ТыЎдаЈан сайын †зiЎ де †згере бересiЎ, †згере тҐсiп, Јашыј болып кетесiЎ.

ТҐтiн ауаны „лi жайлап тґр. КҐн јызуы кҐшейген.

– ЕкеуiмiздiЎ сојпаЈымыз тҐйiскенi таЈдырдыЎ жазуы ма екен.

Мен жауап јатјан жојпын. ОныЎ Ґстiне аударылып тҐстiм.

– МҐмкiн маЈан Ґйлену јажет шыЈар. МенiЎ „рјашан јайтып оралатын ошаЈым болса, алыс сапарда, јашыј јалаларЈа барЈанда, †зiмдi басјаша сезiнермiн.

Ол кiрпiгi айјасјан кейпi айтар с†зiн кешеуiлдете берген. ЖґмылЈан к†зiне ернiмдi тигiздiм. Орныма шалјалап жата кеттiм де, сҐлесој јалпыма ауыстым.

– Данияр.

ЅайырдыЎ дауысы. МосыЈа iлiнген ш„угiмнiЎ буы бґрјырап, јайнап жатыр. Шолпан дастарјан жайып, нанды тiлiмдеп кесiп, еттi жапырајтап турап јойЈан екен. ‡зi соныЎ басында отыр. Бiз тґрып тамајја келдiк. Томатја былЈанЈан майшабај консервiлерi тегiс ашылЈан. Ѕґмшекер аЈаш шараларЈа толтырылып јойылыпты. Ѕайыр ш„йнектi мосыдан алып, ШолпанЈа „келiп бердi. Серiк екеуiмiз јатар орын тептiк. Шай ґсынылды. КҐреЎiткен шай толы кесемдi алып едiм, ып-ыстыј екен. ДастарјанЈа јойып, јалайы јасыјпен јґмшекерден матырып алып, кесеме салдым. АраластырЈан сайын ґсај јант Ґздiксiз ерiп барады. ТҐбiне жиналып, шыр к†белек д†Ўгеленген сама јијымдары саябырлауЈа к†штi. Тау жґпары, орман иiсi, жасыл желек суарЈан саф ауа т„бетiЎдi ашып, таЈамдарЈа јґмарта тҐсесiЎ. КесенiЎ кенересiнен сораптап, ыстыј шайдан ептеп жґттым. Ѕґмшекер јосылЈан сусын тiлiмдi Ґйiрдi. Т„ттi. Ѕанып iшкiЎ келедi. ТаЈы ґрттадым. МанаЈыдан г†рi суып јалЈан екен. Тауысып iштiм. МаЎдайымнан шып-шып етiп тер шыјты. Ѕалтамнан јол орамалымды iздедiм.

– Ѕарјаралы оазисiндегi еЎ Ґлкен шыЎ Жиренсајал екен, – дедi Ѕайыр, – одан кейiн осы Ајтерек тауы.

– БайтґрсынныЎ Ахметi Ајтерек ауылында мектеп ашјан дейдi Јой.

– И„. АЈаш Ґй. Бiрај, кҐтiмге алынбаЈан.

– Онысы јиянат екен.

– …рине. Ескерткiш болар јымбат дҐние емес пе.

– Ѕазај халјында †зге елдiЎ јасиетiнде жој бiр бейјамдыј бар, – дедi Серiк.

Ѕайыр „келген томардыЎ еЎ соЎЈысын жалыны азайып бара жатјан алауЈа тастады. Томар бiр јызарып, бiр кҐлгiнденген аЈаш сыныјтарыныЎ ортасына тҐстi. Олар сау етiп т†гiлiп, ґсајталып кеттi. ЖаЎа лајтырылЈан шолај жуан тамырлы тҐптi жан-жаЈынан к†ме јґлады. От с†нуге айналЈан. Серiк јолындаЈы ґзын тырбыј јайыЎ бґтасымен шојты јопарып, јоздап-јоздап жiбердi. Лап етiп „р жерiнен жалын к†терiлдi. ТомардыЎ бҐйiрiнен от сумаЎ еттi.

– Бiзде јатердiЎ алдын алу деген тҐсiнiк јалыптаспаЈан, басымызЈа т†нгенде Јана јасiрет келгенiн тҐсiнемiз. Жауымызды жеЎiп, дґшпанымызды ауыздыјтауда мiн жој. Бiрај, тыјсырылЈан јауiп †зiмен бiрге барлыј сергектiктi ала кетедi. Iзi суымай жатып б„рiн ґмытамыз. Халыј †з бейнесiн јайта табады.

– ¦лкен елдiЎ атына сын айту жауапкершiлiк жҐктейдi, Серiк, – дедi Ѕайыр.

– ДаурыЈа мајтанып, барымызды бадырайта к†рсеткеннен не ґттыј.

– Барымыздан айрыла жаздадыј.

– ЖоЈымызды жојтайтын кез келдi.

От жанып жатыр. ТҐтiн ешјайда ауытјымай, тiк шаншыла биiктейдi. …Ўгiме Ґзiлген. ¤айнижамал мен Шолпан жайбарајат отыр.

– Ас јайырайыј, – дедiм мен.

Жапырыла тҐрегелiп, жолЈа жиналдыј. БаЈанаЈы шаршаЈанымыз таралып кетiптi. ЖеЎiл басып, ширај јимылмен соны сҐрлеуге салдыј. Кездейсој тґяј дҐрсiлi емiс-емiс жеттi. Бiртiндеп аныј естiле бастады. К†п ґзамай, јорсылдаЈан дыбысын јґлаЈымыз шалды. Жабайы јабан. ‡зiн к†ре алЈан жојпыз. Денесi iлiп „кетiп, бытырлата сындырЈан аЈаш сыбдыры д„л иегiмiздiЎ астынан шыјјандай болды. Осы мезетте шуыл кейiн јарай шегiнiп бара жатты. Мен тґра жҐгiрдiм.

– Данияр, јайда, – деп айЈайлады Ѕайыр, – жарајаттауы мҐмкiн, бґл хайуан ызалы келедi.

ЖҐгiре бердiм. Шу да iзiм-Јайып жоЈалды. Бiраз јуып барып iркiлдiм. Жерден iзiн тауып алмај болып, айналсојтап „жепт„уiр жҐрдiм. ТҐк кездеспеген соЎ, керi оралдым. К†Ўiлсiз келе жатјан едiм, јадау-јадау јопарылЈан жерге кезiктiм. Артымнан Ѕайыр келдi. Кейбiр тґсы Ґйiлiп јалЈан, жиегi бґйраланып тҐскен орман топыраЈына јолын сҐЎгiтiп, бiр уысын алып, алајанында езiп тґрды.

– Бґл алаЎда јабан болЈан, – дедi, – бiрај жаЎаЈы емес. Екi-Ґш кҐн бґрын асыр салса керек.

– Ѕандай екенiн к†рейiн деп едiм.

– …лi ґшырасатын шыЈар. Жойылып кеткенiне бiрсыпыра уајыт болып едi, мыналар кейiннен басја жајтан „келiнген екен. Тез к†бейiп бара жатјан сияјты.

– ТаЈы јандай аЎдар мекен етедi?

– Тым аз. ¦йреншiктi к†к б†рi, јорјај јоян бар, тҐлкi, јарсај, борсыј, суыр ојта-текте жолды кес-кестеп оытрады.

Бiз шҐйiркелескен кҐйi сҐрлеудi јайтадан јуаладыј. Сорап сол јапталымызЈа тартып, жајпар-жајпар, табајтай бiр-бiрiне жапсырыла тҐзiлген тастардан јґралЈан жартасты еЎселедi. Оны айналып †тiп, шґЈыл јиялай созылды. Ѕыратја тҐскен, соЎ жҐрiсiмiз с„л јиындап, жиi-жиi б†геле бердiк. Ѕайыр „рдайым алдымызда болЈан. ¤айнижамал шаршаЈан т„рiздi. Тґрып јалды. ИыЈындаЈы бауды сыпырып тҐсiрiп, рюкзакты тастай салды. СырЈып барып, ш†гiндi јојысја топ етiп соЈылЈан. Бґрылып оЈан таяп келдiм. Ол тiзесiн јґшајтап дамылдап јалЈан едi.

– Ѕанша јалды? – деп, сґрады ол.

– Бiз „лi Ајтерек тауыныЎ етегiнде жҐрмiз.

– БiразыныЎ басына шыјјан секiлдi едiк, „лi жетпегенiмiз бе?

– Мґндай кiшiгiрiм жондар молынан кездеседi. Б„рi јосылып осы Ґлкен таудыЎ бауырын сомдап шыЈарады.

– Уајытымыз шамаланып јалыпты.

– И„. ¦лгермеуiмiз мҐмкiн.

– ТаудыЎ Ґстiнде јонамыз ба?

– Жој. Ѕайыра етекке тҐсетiн уајытты есептегенiм Јой.

– Осыдан ары тiптi ауырлайтын шыЈар.

– Ауырлайды.

– МенiЎше, јазiр саябырлаЈан деЎгейiмiз де тамаша сыјылды.

– Жајсы. КҐркенi јґруЈа ыЎЈайлы алаЎ бар.

– Ана тобылЈыны асып тҐсiп, жас талдар кимелей †скен жерге тґрЈызуЈа болады.

– ЅайырЈа айтсаЎшы.

– Ол кiсiнiЎ бiздiЎ саяхатымызда шаруасы жој. Тек бiзге жол нґсјап жҐр.

– Шолпан јайда?

– Серiк екеуi ЅайырдыЎ соЎынан ерiп келе жатыр.

Ол жҐзiн жапјан шашын јайырып, тҐйрегiшiмен жайылып кетпейтiндей етiп јыстырып јойды. ЅґлаЈыныЎ тҐбiнен сырЈасы к†рiндi. МаЈан назарын аударып, жай Јана езу тартты. Сосын салмајты бола јалды. Сонда монтаны к†здер ерекшелене тҐсiп, „демi болып кеттi. Моншајтай Ґзiлiп тҐскелi тґр. Ол †з баЈасын бiледi, айнаЈа жиi ҐЎiлген, јай кейiпте жґрттыЎ жҐрегiн тҐртетiнiн д†п басјан. АлЈашында бґл табиЈи јылыј деп ойлап јаласыЎ. Кейiн мґЎайЈан ажардыЎ к†рiктiлiгi јолдан жасалынЈаны жайында тосын ой келедi. ‡йткенi, кей уај себепсiз јайЈыЈа к†мiлген келбет јґпияны ашып тастайды. Сiр„, оны †зi „лi сезбесе керек. Ѕайта-јайта ґсталып јала бередi.

Бiрај, мен оЈан байланып јалыппын. Ол жојта к†Ўiлiм ортайып отырады. ¤айнижамал менiЎ артыј јадам жасап јойып, ґдайы јашјајтап жҐрген шекарадан асып кеткенiмдi ґјјан. Ендi ол еркiн едi. Не iстесе де ерiктi. Мен оЈан байланып јалыппын.

Оны јґшајтап, †зiме јыстым. Бетi ернiме жанасып кеттi. ОныЎ ернiн iздей ж†нелдiм. Ѕос анары кеудеме тiрелдi. Жґмсај. Сосын бiз сҐйiстiк. Ол жҐзiн бґрып „кеттi. Иегiне таман жылжыдым. …деттегi арзан нарјы бар „тiр жґпары жој. Бiрај, тер иiсi келедi.

– Данияр, сен маЈан Ґйленер ме едiЎ?

Тосын сауал. ДаЈдарып јалдым.

– Пайымдамаппын.

– Ѕызыј екен.

¦нiнде кекесiн леп бар. ТаЎырјаЈан жојпын. ОныЎ к†птен кҐткен жауабы шыЈар. Мен кешiктiре бардым, ол дегбiрсiздене тҐстi. Ајырында мынау.

Екеуiмiз шалјалай жаттыј. С„лден кейiн Серiк оралды. Ш†птi сызЈан аяј дыбысы жајындай келе кiдiрдi.

– Не болды?

– Жай „шейiн.

– Бармайтын болдыј па?

– Солай шыЈар.

– Онда мен ана екеуiн шајырып келейiн.

Ол кетiп јалЈан. ¤айнижамал јолына ш†п јијымын алып, мойнымнан јытыјтауЈа к†штi. ОЈан јарай аунап, јырымнан жаттым. Ол бетiме зер салып јарады.

– МаЈан неге сенбейсiЎ? – дедi.

– Бiлмеймiн.

– Мен ешјашан јыдырмайтын едiм. Ѕысты кҐнi iЎiр јараЎЈылана iшiм пысып кететiн. Бiрај, телефонмен †тiнген шајыруларЈа, бiр апта бґрын белгiленген кездесулерге бармайтынмын.

Ол ендi †тiрiкi айта бастады.

– Сен мектептi бiтiргелi жґмыс iстемедiЎ бе?

– И„. Екi рет ојуЈа тҐстiм. Тастап кеттiм. Ѕазiр Ґйдемiн. От басында да шаруа жетедi.

– …рине.

– Сен маЈан сенбейсiЎ, – дедi јайталап.

¤айнижамал маЈан ґнап келе жатјан сынды.

– Жазушы болЈыЎ келе ме?

– И„.

– Мен кiтап парајтаЈанды жек к†ремiн.

– МҐмкiн.

– Бiлмеймiн, менiкi јате шыЈар.

– МаЈан жазЈан ґнайды. СоЎЈы нҐктенi јойЈанда, тамаша сезiм билейдi. ЕштеЎеге заујыЎ жој. ТҐк iстегiЎ келмейдi. Хемингуей жазыпты: «„йелмен жајындасјаннан кейiн оянатын сезiм сыјылды».

ТаЈы Ґнсiз. Бiз бґл јандай л„ззат екенiн бiлетiн едiк. Бiрај, менiЎ айтјанымды ол басынан кешiрмеген-дi. ОныЎ басја, мына бiр л„ззаты басынан кешiргенiн топшылаЈанымда, жан сарайымда јызЈаныш †ртi лаулай жанды.

ШолпанныЎ сыјылыјтап кҐлгенi тајау маЎнан шыјты. Артынан †здерi јараЎ ете јалды. Ѕайыр ШолпанныЎ жҐгiн арјалап алыпты.

– Ѕос тiгетiн жердi тауып јойдым, – дедiм.

– Ѕай јапшыјја салып едiЎдер?

– Ѕайыр, мынада, – деп Шолпан ¤айнижамалдыЎ жҐгiн берi сырЈытты.

Бауын шешiп, iшiн ајтарып, екi кҐркенiЎ кенеп шҐберегiн сыртја шыЈарды. Оны ЅайырЈа ґстатты. Серiк бiреуiн алып, екi јадам арајашыјтыјта јосымызды ыЎЈайлауЈа кiрiстi. Мен јастарына келдiм.

– Отынды саЈан тапсырамыз, – дедi Серiк.

ЅараЈайлы орманыныЎ арасына кiрiп, iлгерi кеттiм. АралаЈан аймаЈым јґйтајандай јырјаныЎ айналасы екен, жылтыраЈан жалпај тастардыЎ бетiне жайыла аршалар †сiптi. Адымдап таяЈан сайын, иiсi аЎјып, айјындалып келедi. Белiме дейiн жеткен жартасја јолыммен таянып, Ґстiне ырЈып, жан-жаЈыма бажайлай к†з жiбердiм. ОЎтҐстiктен јґс тґмсыј шыЎы жанарЈа оттай басылатын екiншi Ґстiртi јарауытады. Ептеп жел еседi. Майда јоЎыр жел. ЖҐзiЎдi сипай †тiп, сылап кетедi. Ѕайта т†менге секiрiп тҐстiм. Ретсiз шашылЈан бґтајтар мен теректiЎ дiЎдерi †те мол екен. Осы аумај ајшыл жасыл реЎдi јабыЈы б„рiмiзге таныс теректiЎ еншiсi iспеттi. Тiземдi бҐге еЎкейiп, бґталарын јґшаЈыма жинауЈа ауыстым. ЅураЈан аЈаштыЎ таЎсыј иiсi мґрнымды жарады. ЅґшаЈым толып, ендi сыймайтын болЈаннан кейiн тґру јажет болды. К†терiлу јиынЈа сојты. АяЈым ґйып јалЈан. Бiр тiземдi жерге јойып барып тґрдым. Керi јайтуЈа ојтала бергенiмде, сҐрлеудiЎ терiстiк жаЈындаЈы јалыЎ јау жапґр-жґпыр јозЈалып кеттi. Ѕорјып шегiне берiппiн. Бiр кезде шалЈынныЎ шетiнен бiрнеше шiл јылт еттi. Сол-ај екен, „рм„н јарай јанаттары жер сабалаЈан екпiнiмен жҐгiрiп бара жатты. КҐлiп жiбердiм.

Ѕайыр мен Серiк јостарын тiгiп јойЈан екен. КҐркенiЎ алдына „келiп, жинаЈан аЈаштарымды лајтырып тастадым. Ѕайыр ойпаЎдау тґсја јайыЎ јабыЈын ысырып, жiЎiшке бґтајтарды сындырды да, ауа еркiн енетiндей етiп јиюластырып тґрЈызды. Шырпыны жаЈып, јайыЎ јабыЈына тигiзген. Тамызыј тез тґтана ж†нелiп, Ґстiндегi кебу отынды жалын орады. Ара-арасынан оттыЎ јызыл тiлi жалаЎдап, бiрте-бiрте жоЈары тартты. Быјсып тҐтiн ирелеЎдедi. От јатты јызып, лаулап жанЈан заматта тҐтiн де ж†нделдi. БозЈылттанып к†кке †рмелеп кетiп жатыр. ТаЈы Ґстемелеп јойдыј. Серiк мосыны алып келiп, Ґш тiреуiшiн ныЈыздап топырајја јадаЈан. Ѕайыр бґлај арнасынан тґспалдап ныјтап, шелектi ґстап, орманЈа сiЎдi.

Ошај басында Серiк екеуiмiз Јана јалдыј. Ол анда-санда к†з јиыЈын маЈан салады. БiрдеЎе айтјысы келiп, бiрај ојтала алмай, тосыла беретiн сыјылды.

Мен алауЈа јадалып отырЈанмын. Лапылдап жалын кейде шґЈыл серпiлiп, сираЈыма жајындап кетедi. Тартып ала јоямын. Ѕайтадан найза бойы шаншылады.

– Данияр.

– Жай ма?

– Кешке јалай б†лiнемiз?

– ‡те оЎай.

– Жарайды.

Ол тґнжырап кеткен.

– БiрдеЎе болды ма?

– Жој.

– Шолпан – ¤айнижамалдыЎ јґрбысы. ОларЈа ештеЎе дей алмаймын.

– Сен оны бiлмейсiЎ Јой.

– Кiмдi?

– ¤анижамалды.

– Не болыпты?

– ЅараЈайлыда не болып жатјанын јайдан бiлесiЎ, ылЈи Алматыда жҐресiЎ.

– Тој етерiн айтсаЎшы.

– µнатпасаЎ, айтпай-ај јояйын.

– Бiр н„рсенi јоЎырсытып келе жатып, тојтаЈаныЎ ж†н емес.

– ¤айнижамал екi-Ґш адамныЎ јойнына жатып шыјјан.

– ТҐнi бойы ма?

– ТҐнi бойы.

– Сосын.

– Мен де ызаландым.

– Сен де к†рген екенсiЎ Јой.

– И„. ОЈан кiн„лiмiн бе?

– Жој, „рине.

– Ол менiмен с†йлеспеуге тырысады. К†з деген јґпияны жасыра алмайды.

ТамаЈым тҐйiртпектелiп кеттi. Кеудемдi ащы сезiм тҐйнеп тґрып алды. Оны несiне јызЈанамын. Жој. Кiшкене саябырлашы. Жајсылап тҐсiнiп алайын. ¤айнижамал. ЯЈни, айтјан с†зiмiз тегiс †тiрiк. Тојта. Бґны ойламай-ај јояйын. ТҐк болЈан жој. Ѕазiр. Ептеп шыда. С†йлеме. Б„рi тамаша. ¤айнижамал, јайран ¤анижамал. Айналайын, толЈан айым. Ѕалай Јана т†зiп отыра аламын. Монтаны к†здер, Ґзiлген моншајтар. Жанарымнан жас ыршыды. Кiрпiгiмде iлiнiп тґр. ЅозЈалма. Т†мен аЈып кетiп жҐрер. ТҐсiп барады. Бетiммен жорЈалап, иегiме келiп кiбiртiктедi. Орнымнан тґрып кеттiм. Баяу аяЎдап, аЈаштар арасына јарай беттедiм. Серiк к†рiп јойЈан жој па екен. ¦ндемей јалды Јой. Жасты алајаныммен сҐртiп тастадым. Болды.

Орман iшiмен жҐрiп келе жатып, †зiЎе еЎ жајын санаЈан адамныЎ сенi оп-оЎай басја бiреумен айырбастап жiберетiнiн аЎЈарЈанда, бҐкiл ЈґмырыЎ маЈынасызданатынын баЈамдадым. Iшкi дҐниеЎдi м„нсiздiк кеулеп, байырЈы јасиет тґтјан ґЈымдардыЎ кҐл паршасы шыЈады. Адам сондай н„зiк, сондай јаЈылез. Кенет келген жай сојјы †мiрге маЈына берiп тґрЈан байлыЈыЎды ґшырып „кетедi. М„Ўгi мҐлгiп јалЈан меЎiреу ґлы жаратылыстыЎ алдында жалаЎаштанып кетесiЎ. Ѕаујарсыз пенденiЎ кебiн киесiЎ. Ѕаумалай јоршаЈан таулар, орман, аспан, жел, тҐгел-тҐгел басја кейiпке ауысады. ЖантҐршiгерлiк ајијатты ашасыЎ. Адам „рдайым жалЈыз, сенi Јажап тҐсiнемiн деген кiсiнiЎ жҐрегi сезбейтiн бiр јасiрет б„рiбiр к†кiрегiнде бґЈып жатады. ТабиЈатты бґрын адамныЎ јалыптасып јалЈан таптаурын к†зјарасымен јабылдаЈанын еске тҐседi. ТабиЈат сенiЎ бајытыЎа јуанбайды, кҐн жадырап кҐлмейдi, жел ашуланып сојпайды. Олар баји †згермейтiн, сараптайтын санасы жој †лi тҐзiлiс. Олар м„Ўгi Ґндемей тґра бередi. Суыј немјґрайлы, јатыгез.

КҐн јызылы д†Ўгелей жанып, таудыЎ иегiне асылып јалыпты. Шашырай т†гiлген шапајтары рауанданып, т†Ўiректi „сем к†рiнiске батырып тґр. Кешјґрым шајта Ајтерек маЎайы јатты јґлпырып кетедi екен. Орман iшiнен шыЈып, жазыј алаЎјайЈа †тiп, кiдiре бердiм. Екiншi тґсынан баЈана тiгiлген кҐркелерiмiз к†лденеЎдеген. Iргесiнен жылтыраЈан оттыЎ жалыны кешкi ауаны серпiле тiлгiлейдi.

Серiк кетiп јалЈан. Ѕайыр мосыЈа ш„угiм iлiп, јазандыјја таЈы бiр алау жаЈуЈа јатарынан отын Ґйе бастады. КҐркенiЎ бiзге арналЈанына кiрсем, Серiк к†рпе Ґстiнде жатыр екен. Астына ш†п-шалам, жас бґтајтар т†селiптi. Пердесi жартылай тҐрiлген есiктен жел соЈады. Ѕасына келiп, аяЈымды созып жiберiп отырдым. Ол „рi јарап жатты. КҐрке iшi к†мескi тартады.

– Менiкi јате, – дедi.

Дауысы бґзылып шыјты. Жел салбыраЈан кҐрке пердесiн желбiретiп „кетiп, јайыра тынышталды.

– ЖаЎсај баспайтын адам баласы жој, – дедi с†зiн жалЈастырып.

– Рас шыЈар.

Сырттан ШолпанныЎ кҐлгенi јґлаЈымызЈа жеттi. Тысја бет тҐзедiм. ¤айнижамал сонда екен. ЅайырдыЎ „Ўгiмесiн тыЎдап, отты жаЈалай јоршап алыпты. АлауЈа таяп, малдас јґра, тiземдi бҐктiм. Шала-шарпы от јарпыЈан ју аЈаш сытыр-сытыр етiп, јґйын сојјандай аласґра жанады. Ѕызу шој јызылкҐлгiндене реЎiн жиi бояп, јарыЈан ыстыјты кҐшейте тҐседi.

– Ѕайда жоЈалып кеттiЎ? – дедi ¤айнижамал.

– Жан-жаЈымды сҐзiп келдiм.

– ‡ЎiЎ јашып кетiптi Јой.

– Жай.

МаЈан јапаланЈан тҐр жараспайды, ал бґл – саЈан тиесiлi н„рсе деп б†гелдiм. Ол отја јарап отыр.

– Не болып јалды? – дедi Шолпан маЈан тесiлiп.

– ЕштеЎе.

Ѕайыр бiр ш„ркенi алауЈа тастады. ЖалынныЎ арасына сҐЎгiп кеттi.

– Бiз „дебиет туралы „Ўгiме-дҐкен јґрдыј, – дедi ¤анижамал.

– Кiм жайында?

– НҐрпейiсовтiЎ «Ѕан мен тер» шыЈармасы хајында.

– Данияр, сен Сомерсэт Моэмдi ојыдыЎ ба?

– И„.

– Бiрај, сенiЎ ојымайтыныЎ жој.

МаЈан наздана жымиды. Ѕайыр јолындаЈы таяјпен оттыЎ айналасын жинап јойды. Шојтар сырт етiп ґшып тҐседi. кейде алыса ґшады.

– ОјыЈан кiтаптарыЎды айтсаЎшы, – дедi Шолпан јиыла к†зiн тiгiп.

Жалын апај-сапајтаЈы ала к†леЎкенi јај жарып, биiкке ґмтылады, „рi-берi ырЈала шалјиды.


– Жазушы кей уај †зiнiЎ шыјјан тегiн танымай жатады, – дедiм.

¤айнижамал ж†нделiп отырды.

– ШекспирдiЎ Јґмыр турасындаЈы тґжырымдары Герман Мелвиллге мейлiнше „сер еткен. …сiресе, «Моби Дик немесе Ај Кит» атты туындысын сомдаЈанда „серi айјын сезiлген. ОныЎ осы кiтабындаЈы табиЈаттыЎ дҐлей кҐштiлiгi, аяусыз екендiгi, јґлаЈы тас кереЎ екендiгi Альбер КамюдiЎ ф„лс„ф„сыныЎ iрге тасы болЈан. Адам – бiр б†лек „лем, басја жаратылыс – †згеше дҐние. Бiрај, Камюдi тек Шекспирден Јана дамытып шыЈара алмайсыЎ. Герман Мелвилл тґр. …рине, француз кемеЎгерi Америка јаламгерiмен Јана сусындамаЈан. Ол ґлы адам едi. ‡мiр бойы †зiн iздедi, †зiнен †мiр жґмбаЈыныЎ шешуiн таппајшы болды.

– Фицджеральдпен таныссыЎ ба? – дедi Шолпан.

– «µлы Гэтсби» романын ојыЈаным бар. …Ўгiмелерi де тамаша.

– ШыЎЈыс Айтматов ґнай ма?

– µнайды, Шолпан, – дедi Ѕайыр.

– ОныЎ «ТеЎiз жаЈалай жҐрiген тарЈыл т†бет» повесi шеберлiктiЎ Ґлгiсi. Ешјандай артыј с†йлем аяјты шалмайды, мысыЎды јґртатын жеЎiлтек јозЈалыс, шој басјан лајтай ойнајтаЈан алып-ґшпа мiнез жој.

Ѕайыр ж†ткiрiнiп, аузына јолын тосты.

– Жазушы болу Ґшiн Франц Кафканы, Стефан Цвейгтi, Томас Маннды, Лион Фейхтвангердi, Ремарктi, немiс тiлдi „дебиеттiЎ ар жаЈындаЈы француздардан ФлобердiЎ «Бовари ханымын», Эмиль Золяны, Оноре де Бальзакты, Ги де Мопассан новеллаларын, Анатоль Франсты, Стендальды, Жан-Поль Сартрды, Франсуаза Саганды жаттап †суi јажет. Колумбиялыј данышпан Габриэль Гарсиа Маркестi, американдыј майталман Уильям Фолкнердi, орыстыЎ Јґламасы Лев Толстойды туЈанындай тануы шарт, – дедiм.

– ШыЈыстан ешкiмдi атамадыЎ Јой, – деп кiн„ таЈа с†йледi ¤анижамал.

– ЖапондардыЎ Т„Ўiрi саналатын Акутагава Рюноскэ, мыЎ тоЈыз жҐз алпыс сегiзiншi жылЈы Нобель сыйлыЈыныЎ жҐлдегерi Ясунари Кабавата. Есiмi дҐниенiЎ т†рт тҐкпiрiн шарлаЈан Рабиндранат Тагор.

– ОтанымызЈа јайтып оралсај ше?

– «Абай жолы» – ЅґранымыздыЎ беташар сҐресi. Бейiмбет Майлин емес, ЅґдайдыЎ †зi †рнектегендей жаныЎды баурайтын «ШґЈаныЎ белгiсi», «Ѕан мен тер», «АЎыздыЎ ајыры» романы, «Аласапыран».

Тґјырып јалдым. Осыны тҐгел айтып жатып, жадымнан манаЈы ызЈарлы „Ўгiме кетпей јойды. Отын азайып кетiптi. ‡зiм жiпке тiзiп отырЈан есiмдер алшајтай берiп, ајырында маЈан жат, мҐлдем суыј к†рiнген бейнелерге †згерiп шыЈа келдi. Ѕайыр орнынан тҐрегелiп, жајын маЎнан аЈаш жинауЈа жоЈары аяЎдаЈан. Ш„йнек јайнап жатыр, ыдысына сыймаЈан бу јајпајты ґрып, саЎылаудан буырјана атјыладйы.

Шолпан тґрып, јазандаЈы еттi байјады. Шанышјымен тҐйреп алып, к†тердi де, шетiнен пышајпен кестi. Аузына салды.

– …лi пiспептi, – дедi.

Ол кҐркеге јарай жҐрдi. Серiк жатјан кҐрке.

– ТҐнде тоЎбаймыз ба?

– ТоЎатын шыЈармыз.

– Неге к†ЎiлсiзсiЎ?

– Ѕуанатын ештеЎе жој.

– Бекер келдiк.

– И„.

¤айнижамалдыЎ жҐзi сынып кеттi.

– Неменеге ренжiсе беремiз.

– Шын.

– Неге кҐлесiЎ?

– КҐлкiм келiп отыр.

– Данияр, доЈаршы.

– МаЈан ендi ґнап келе жатыр.

– Не болды?

– Жай. СаЈан к†Ўiлдi болЈан ґнайды екен. Ѕалай, ЅараЈайлыдаЈы тҐндер де жайма-шуај болЈан шыЈар.

– ТҐсiнбедiм.

– …рине, сен тҐсiнбейсiЎ, мен де тҐсiнбей жҐрмiн.

– Данияр.

– ЖҐр, оЎаша барайыј.

Ѕайыр јґшаЈындаЈы бґтајтарды от јасына таман „келдi. Бiз орманЈа јарай жылжыдыј. Алдымыздан сорап кездестi. С„л јуалай берiп кiдiрдiк. БойымдаЈы ыза су сепкендей басылып јалыпты. ЕштеЎе айтјым келмедi. Екеуiмiз iркiлiп, к†п тґрдыј. Ол ыЎЈайсызданЈан јалпымен жанарын т†мен тҐсiрiп, жерге јадала бердi. Мен мойнынан орап, кеудеме јыстым. Ернiн тосып, к†зiн жґмды. Дымјыл ерiн. ¤айнижамал. БалЈын денесiн †зiме тартјан сайын езiлiп бара жатјандай. Толыј бiлегi Ґлбiреген жґмсај. Сосын бґрала к†кке †рлеген быртыј јараЈайдыЎ тҐбiне жайЈастыј. Жуан дiЎi жауырынымды толыј жабады. Арјама јыртыс-јыртыс јабыЈы батјан. Тамырлары бiлеуленiп жер бетiнде сґлап жатыр.

Бiз јос басына кешiгiп келдiк. Олар еттi тҐсiрiп, екеуiмiздi кҐтiп јалЈан екен. Шолпан јолымызЈа ш„угiммен су јґйды. Шайынып болЈан соЎ, иыЈындаЈы сҐлгiнi ґсынЈан. Бетке жайлы тиетiн тҐктi орамал мамыјтай сҐртедi. Екеуiмiз екi ґшынан ґстаЈанбыз. ¤айнижамал маЈан ґрлана јарап, жҐзi бал-бґл жайнайды.

– Бiз бой жазып келдiк, – дедi ШолпанЈа.

Бiрај, менен к†зiн алмаЈан. ДастарјанЈа барып, ЅайырдыЎ јасына жантайдым. Ол жҐзi †ткiр, лыпып тґрЈан селебесiмен кесек еттi жапырајтап жылдам турайды. Шетiнен јырјылып тҐскен ет табајја барып кҐмп етедi. ЅазандаЈы јамыр тҐсiрiлдi. Ѕарнымыз ашып јалыпты. Артынан сорпа iштiк. Ыстыј сорпа. Майлы. Ѕайыр селебесiн јайтадан орнына салЈан. Екi бикеш ыдыс-аяјты жууЈа јалды. ¦ш ер адам кҐркеге келiп кiргенбiз.

– Мен жата берсем јайтедi, – дедi Ѕайыр.

– …рине, – деп жауап јайырды Серiк.

Екi жiгiт шојиып отырып јалдыј. Iле-шала жолбастаушымыздыЎ јорылы естiлдi.

– Барамыз ба?

– Ѕайда?

– Олар „зiр ґйыјтамайды.

– …рине.

– Кiшкене „Ўгiме шертiп, „зiл-оспајпен тҐйреп келейiк.

Екеуiмiз тысја шыјтыј. ЗаЎЈар јґз-шатјалдарынан јаЎЈып келген тау самалы шашымды „лсiз желбiретiп, жуындыра ж†нелдi. Баяу соЈып тґр. Ауа салјын. К†Ў мен шiрiктiЎ јолјаны јапјан таЎсыј иiсi. Орман iшi тас јараЎЈы. БҐгiн жґлдыздар сирек. ЖаЎа туЈан ай жабаЈы бґлттардыЎ арасында жамбастап аунайды. Денем тоЎазыды.

– Кеттiк пе?

– И„.

– ТоЎып јалдым Јой.

– Суыјтау екен.

– ТҐн ауЈанда к†ресiЎ.

– Жылы жату керек.

Ол екiншi кҐркенiЎ босаЈасына таман жҐрдi. Ѕолын созып, пердесiн жоЈары к†тердi.

– Серiк, тезiрек болсайшы, жылына алмай жатсај.

Шолпан. ¤айнижамалдыЎ †з кҐлкiсiне тґншыј-јаны жеттi. Аузын к†рпесiмен јымтап алЈан. Есiгiне јарай сылбыр iлбiп, еЎкейiп „рi †ттiм. Екi бойжеткен тура ортасына т†сек салыпты. Бар дҐниенi Ґстерiне жамылЈан. ЖҐннен бастырылЈан к†рпе, киiм-кешектер. Бастары Јана јылтияды. Дидары кҐлiм јаЈады.

– µялып тґрсыЎ ба, т†рге шыјсайшы, – дедi Шолпан.

– Сендерде босаЈа Јана бар екен.

– ОныЎ шын.

Балауыз Ґш жерден јойылыпты. Сырттан енген ауа аЈынымен желпiнiп, †шiп јалЈан. Ѕалтамнан сiрiЎке јорабын суырып, с†нген май шамды тґтандырдым. Ѕос јапталдан жанЈандарыныЎ с†йлеген кезде жалыны дiрiлдеп кетедi. ПерденiЎ ыЈындаЈы Јана јозЈалмайды.

– Шолпан, саЈан †з к†рпемдi „келiп беремiн, – дедi Серiк.

‡Ўi †лмеусiреген балауыздыЎ жарыЈымен бґлыЎЈыр тартады.

– Мырза жiгiт, – деп ¤айнижамал маЈан к†з тастаЈан.

Серiк тез оралды. Ѕолына iле сала, керi жҐгiргенi к†рiнiп тґр. Ѕалай болса, солай бҐктетiлген. КҐлiмдей басып, ШолпанЈа јарай жҐрдi. …келген к†рпесiн жазып берiп, јыздыЎ Ґстiне сiлки лајытырп едi, жартысы „рi асып барып, ¤айнижамалдыЎ омырауына жетiп тојтаЈан. ‡зi кҐлкiсi сыЎЈырлаЈан бикештiЎ бауырына жанаса отыра кеттi. Мен терiс айналдым. Жел јуаты арта тҐскен т„рiздi. Ѕозы к†ш жерге дейiн аяЎдап бардым да, кҐркеге јайтып келдiм. Екеуi „лi „Ўгiмелескен јалпы. ¤айнижамал берi јарап жатыр. МаЈан бґрылмауЈа тырысады. …редiк к†з јґйрыЈымен Јана серпе шолып †тедi. БалауыздыЎ ерiп т†мен ајјан майын тҐп жаЈына жапсырып, јґламайтындай етiп Ґйiп јойдым. Орнымнан енжар тґрып, саусајтарымды тазаладым. Шолпан сыјылыјтай кҐлдi де, жылдам тыйылды. Келесi мезет Серiк оныЎ жанына жантая бердi. К†рпенiЎ шетi бґрышынан бҐрiп ґсталынып, кеЎ ашылЈан.

Тысја шыЈып кеттiм. ‡з т†сегiме келiп, жата бергенiм сол едi, перде жґлји тҐрiлдi. Iшке ¤айнижамал ендi. Шашы ґйпаланып јалЈан, тҐрi †рт с†ндiргендей. Екпiнмен кiрiп келiп, ала к†леЎкеде ојыс iркiлген.

– Сен, тас жҐрексiЎ, – дедi.

Жастыјтан басымды алып, тiземдi јґшајтай к†терiлдiм. Ол абайлап, т†сектiЎ жиегiне жеткен. Содан кейiн дел-сал кҐйi к†рпеге жайЈасјан.

– Неге бґлай iстедiЎ?

– Осылай дґрыс шыЈар дедiм.

– Ол кҐлетiн болды.

– Кiм?

– Ешкiм емес.

– Шолпанды айтасыЎ ба?

– И„.

Ол бетiме јадалып:

– Мен јайтадан сол кҐркеге бара алмаймын, – дедi.

Ѕайтып Ґндемедi. ЅайырдыЎ јорылы Јана тыныштыјты бґзады.

– Б„рi бiткен сияјты.

Ол †зiне-†зi келе алмай отыр. Дауысында ызаныЎ ызЈары бар.

– СерiктiЎ орны бос, – дедiм.

Орнынан тҐрегелiп, ортадаЈы ЅайырдыЎ т†сегiн айналып, тҐкпiрге барды. Артынан жыЈылЈаны естiлген. Жылап жатыр ма. Бiрај, жајсы аяјталды емес пе, †зектi †ртеп кҐйдiретiн †кiнiш жој. µйјым тым-тырајай јашып кеткен. Жер кеулеп желпiнткен кенеп шҐберектiЎ бояуы сынЈан тҐсi јараЎЈыда аныј к†рiне бастады. ШаЎырајја јарап, „жептеуiр жаттым. Екi иыЈым ашылып, к†рпе кейiн сырЈыпты. Бiлектерiм суыј. Тау етегiнiЎ салјын тҐнi жылы орансаЎ Јана мазалы ґйјы бередi. ОЎ бҐйiрiме аударылып тҐсiп едiм, бауырымда јалып јойЈан шынтаЈым денеме батып, ауыртып жiбердi. Сосын ¤айнижамал туралы ойладым. Ол ояу жатјан секiлдi. Жиi д†Ўбекшидi. Кенет оны аядым. Кiрпiгiм айјасатын емес. АяЈымды жерге јойып, шамалы оырдым. Жалјы май шам барлыј јуысја тґтас жетпейдi. ЖаЎа шешкен жеЎiл кеданы iздеп, олай-бґлай јолымды созып едiм, ештеЎе iлiкпедi. Шалјайып барып, аяЈымды јайыра жоЈары тартып алдым. ¤айнижамал таЈы аунады. К†рпесiн жамылЈанЈа ґјсайды, баЈанаЈы киiмiмен јґлай кетiптi. Жауырынын маЈан бере, јырынан жатыр. ТоЎып јалады-ау. Астымнан †з к†рпемдi алып, басымды јоса јымтаЈанмын, ґйыјтап кетiппiн.

Ѕґлан иектене сауысјан шыјылыјтады. Iзiн суытпай бозторЈай шырылдаЈан. ЅайырдыЎ т†сегi иленiп јалыпты. ‡зi ерте оянып, ошај маЎында кҐйлегектеп жҐрген шыЈар. ¤айнижамал јозЈалмаЈан. Кейiн Ґстiн бiрдеЎемен бҐркей саламын Јой деп жатып, †зiм де јатып јалсам керек.

От јайта лаулаЈан. Ш„йнек ызылы бiр сарынмен тербелiп келе жатып, кҐрт гҐжiлдеп ала ж†нелдi.

– Бґлајја апарайын ба? – дедi Ѕайыр.

Екеуiмiз јоныс еткен тґраЈымыздыЎ желке тґсына шыЈып, ылдиЈа тҐсе бердiк. КҐн жарјырап, бiр-бiрiне јабаттаса, иiн тiресе к†лденеЎдеген јайыЎ мен јараЈайды тҐгел шапаЈына матырып тґр. ЅайыЎныЎ жиi јґлаш жайып, јалыЎ †скен жапырајтарынан „реЎ сытылып †тедi де, јараЈайдыЎ сидаЎ бґтајтары арасынан бґзылмай, шым арајалаЈан топырајја дейiн кедергiсiз јґйылып барады. ЖерiнiЎ быламыјтай жґмсајтыЈы табан астынан айрыјша бiлiнедi екен. Аяј тҐскен аумај жаншылып барып, тыЈыздыЈы сезiледi. Бґлај с„л алыстаЈан соЎ, еЎiстен к†лбеЎдеген. Жартасты жарып шыЈып, жылЈасы етекке јґлдилап кетедi. Содан соЎ зымырай аЈып, к†з ґшына „реЎ iлiгетiн жасыл тепсеЎге жайылады. ЖылЈа Ґлкен арнаЈа шейiн кеЎейе тҐсiп, иiрiм жасай, шеЎберленедi. Жыланшыјтана жылжыЈан бґлај. Таяп келдiм де, уысыма толтыра, бетiмдi шайдым. Тастай суыј. Ѕайыр иiле берiп, алајанымен к†сiп, јґмарта су iштi. Атырапты шолып †тiп, Ајтерек жотасыныЎ еЎ биiгi есептелетiн таудыЎ баурайында жҐргенiмiздi шамаладым. ¦стiрт тiк јиялап кетпейдi екен, ґзын сырЈанај јґсап ептеп-ептеп ґзара тҐседi. ОЈан јарама-јарсы, шыЈыс жаЈымызда одан аласа екi јырат бел алады. ОЎтҐстiкте имек бiткен жалЈыз шојысы бар екiншi Ґстiрт.

Бiз оралЈанда, Шолпан мен ¤айнижамал шай јамдап жатјан. Серiк ш„йнектiЎ јайнауын тосып, от басында отыр. Мен жаюлы дастарјанныЎ шетiне тiзе бҐккенмiн. ¤айнижамал сулы шҐберегiмен таЈы бiр сҐртiп †ттi. Бiз бiр-бiрiмiзге јарамаЈанбыз, мен жер шґјыладым, ол жайманы ысјылай берген. ШҐберек тура менiЎ алдымды сыпырып, јайыра јайтып кеттi. Сосын екi јолымен мыЈым ґстап, бґрай сыјты. Шар етiп, су т†гiлiп барып тамшылады. Шолпан беттедi. Н„зiк јолдары ортаЈа бес кесенi јойып, јайта жоЈалды. ¤айнижамал орнынан тґрып кеткен. Ѕайыр јыздарЈа к†мектесiп жҐр екен. Серiк ш„йнектi „келiп, дастарјанЈа жајындата јойЈан.

ЅалЈан-јґтјан азыјты к†терiп, екi бикеш берi жҐрдi. Шолпан шай јґюЈа ниет еткен. АлЈашјы кесе јолдан-јолЈа к†шiп келiп, маЈан жеттi. АлауЈа байыппен ґзај јайнатылЈан ыстыј шай. Ѕант јостым. Кешегi јалЈан суыј еттен Ґзiп жеп, нан тiстедiм де, кесемдi алдым. Тау суыныЎ ај јабыјты јайыЎ, малта тас, јиыршыј јґм сiЎген д„мi ґрттап жiбергенде, б„рiбiр аузыЎда јалады. Кесеме таЈы јолымды создым. Т†Ўкере iшiп, кейiн сырЈытјанмын. Кешiкпей, †зiмдi нысанаЈа алып, алајандар Ґстiнде жҐзiп келе жатты. Оны тез тауыстым. ¦шiншi аяј. Ѕара кесектiЎ бiр тҐйiрiп асап, соЎынан јиярды тґзЈа былЈап, нан араластыра шайнадым.ТаЈы да шҐпiлдеп шай келдi. Жґрт тегiс Ґнсiз. ТаЎертеЎгi ас тым жајсы бататын сияјты. Орман жґпарына јаныјјан таза ауада. Ел тґруЈа к†шкен. Мен шалјалап жата кеттiм. Дастарјан жиылды. Содан кейiн бiреу иыЈымнан тҐрткен едi. Шолпан кҐлiмсiреп iркiле бердi.

– Ѕайыр Циклоп јајпасын к†рсетемiн дейдi. Мына Ґстiртке ешкiмнiЎ шыЈатын сыЎайы жој. Сол аймајтан ауылЈа ат басын бґрамыз.

– Бґл да жаман емес.

– СаЈан тҐгел ґнайды.

Мен кҐлдiм. Ол „лi тґр.

– Кеттiк.

– Серiк јайда?

– Олар сојпајја жаЎа тҐскен.

– Ѕарасын батырып кетiп жҐрмесiн.

– Екеумiзге де јызыјсыз бола јоймас.

КҐле јатарластыј.

– ¦лкен таулардан б†лек осы јыраттыЎ ар жаЈында, Ајтерек ауылына таяу екiншi сыЎары бар екен. СоныЎ т†бесiнде Ґш јадам тереЎдiкке бойлаЈан к†л, жаЈасы жој, тiк жартас тґтасымен јоршаЈан, ойып алынЈан десе, д„лiрек болады. ОЎтҐстiгiнен соЈан жол тастайтын јајпасы тастан ҐЎгiп жасалЈан. …лде о баста солай жаратылЈан. Енiп келе жатјанда, сол јапталына јарамауЈа тырысасыЎ. ‡йткенi, „дейi јиылып алынЈандай, к†з „реЎ јуып баратын Ґлкен шатјал. Екi кiшiгiрiм јґздыЎ арасында.

Ол кiдiрiп маЈан назарын салды. Мен езу тарттым.

– СенбейсiЎ бе?

– Сенемiн.

– Ендеше, неге кҐлесiЎ?

– Ертегi јылып суреттегенiЎе јайран јалЈаным да.

– Шын. Б„рi д„л осылай екен.

Ол јайтадан тојтады.

– Сенiп келемiн Јой.

СҐрлеу итмґрын мен тапал јараЈан јылјиЈан бґрышты орап, салаЎ етiп созылЈан. ¦ш жолаушыныЎ сґлбасы јарауытты.

– Неге асыЈып барады, – дедi Шолпан.

– ТаЎертеЎгi Јажайып к†рiнiс шабыт берген шыЈар.

– МҐмкiн.

– Ендi екеуiмiз Јана јалдыј.

– ‡кiнбеймiн.

– Мен де.

– Сенi тыЎдаЈан јызыј. МаЈан керек те емес шыЈар. Бiрај, тыЎдай бергiЎ келедi.

– Ѕайдам.

– Мен жалЈан с†йлемеймiн.

– МаЈан сенбейтiн болыпсыЎ Јой.

– Ешкiмге сенбеймiн.

– Серiк естiсе, ренжiп жҐрер.

Шолпан мырс еттi.

– Ежелгi махаббат јайда.

– …р д„уiрдiЎ †з сезiмi бар, – дедiм.

Ол с†з аяЈын кҐттi. Жанары сораптыЎ сонау алыстан жiЎiшкере келе тҐйiлген ґшына телмiредi.

– Бiз туЈан Јасыр кейде јалЈан он тоЈыз жҐз жылдыјтыЎ жиынтыЈы сияјты. Мґнда јаншама јырЈын болды, талай жер јанЈа б†ктi, сандаЈан јалалар јиратылды, миллиондаЈан адамдар †лдi. ‡лiм †мiрге †згеше маЈына берген. ЖалЈыздыј – осы ЈасырдыЎ Ґлесi. Екеуiмiз шҐйiркелесiп келе жатамыз, сен басјаны топшылайсыЎ, менi б†тен ой јамалаЈан. Сен де јиналасыЎ, мен де жалЈызсыраймын, екеумiз јолтыјтасып бiрге келемiз.

– АдамныЎ бос уајыты мол болса, ЈґмырдыЎ м„нсiздiгiн аныј ґЈады.

– Оны Блез Паскаль айтјан.

– Кiм?

– Блез Паскаль.

– МаЈан кiтабын бершi.

– Ол „деби туынды емес, †з толЈамдарын јаЈазЈа тiркеп отырЈан.

– Достоевскийдi к†п мајтайды Јой.

– И„.

– Неге?

– µлы шыЈармалар сомдаЈандыјтан. Бiр кейiпкерi ЅґдайдыЎ жојтыЈын д„лелдеп, †зiн-†зi †лтiрген. ОныЎ ойын былай келтiрiптi: "Егер Ѕґдай болса, онда барлыј ерiк Оныкi, яЈни мен ОныЎ еркiнен кете алмаймын. Егер жој болса, онда барлыј ерiк †зiмдiкi, сондыјтан мен †зiмнiЎ еркiм ж†нiнде айтуЈа мiндеттiмiн.

– ‡з еркiЎiз ж†нiнде? Сонда неге мiндеттiсiз?

– ‡йткенi, барлыј ерiк †зiмдiкi болып кеттi".

– Ѕорјынышты екен.

– И„.

– ЖґмысыЎныЎ к†п болЈаны абзал шыЈар.

– АдамныЎ жґмысы †лгенде Јана бiтедi.

– Сонда дҐниеге не Ґшiн келген?

– Бiлмеймiн. Оны ешкiм бiлмейдi. Iнжiл де, Ѕґран да соны айтады.

– Не деп?

– ЅґдайдыЎ †зi Јана бiледi деп.

– Адам баласы бейшара екен.

– Сонша емес. µлы НищенiЎ мынадай најылы бар: "АјијаттыЎ алдында јґрып кетпес Ґшiн адамЈа †нермен шґЈылдану Јана јалады".

– Сондыјтан, сенiЎ жазушы болЈыЎ келе ме?

– БґЈан жауап беру јиын.

АлЈашјы јыратты ораЈытып †тiп, омырауымен к†лшiк к†терген тауЈа маЎайлап јалдыј. СҐрлеу мал тґяЈымен, таЈы аЎныЎ жҐрiсiнен тапталЈан. Бетiне јызЈылтјоЎыр јґм тҐйiрлерi шыЈып жатыр. Титiмдей-титiмдей тҐйiршiктер. Сораптан жанарымды алып, шатјалдыЎ ашылар аузына јарадым.

– …дебиет, – дедiм, – †мiрдiЎ к†шiрмесi емес.

– Бiлемiн, – дедi ол.

– Бґ дҐниеде кембаЈал н„рсе к†п, кемел деЎгейiне дейiн дамыЈан, кемтарлыјтан ада зат жој. …рбiр адамныЎ „йтеуiр бiр кемшiлiгi болады. ОныЎ елге ґсынЈан еЎбегiнен „лi де к†ркем етiп шыЈаруЈа болатын мҐмкiндiктi к†ресiЎ.

– Рас.

– Кейде ерiксiз јоЎылтајсыЈан ой келедi. ¤ґмырда, жалпы бҐкiл „лемде ешјандай жетпей јалЈан тґсы жој, соЎына дейiн дамыЈан дҐниенi жасап шыЈару мҐмкiн емес деп тґжырасыЎ. µлы ¤алам о бастан-ај д„л солай жаралЈан шыЈар деп тґжырасыЎ. ДамудыЎ шыЎына шыјјан бiрдеЎенiЎ болуына мҐмкiндiк жој деп тґжырасыЎ.

– Сен пессимизмге салынып кеттiЎ.

– Жој, – дедiм мен.

ОЈан јадала јарап, тојтап јалдым. Ол арјасындаЈы жолјапшыЈын сiлкiп, жоЈары тартып алды. Сосын иыЈынан кеудесiне тҐскен екi бауын јолдарымен тiрей, ґстап тґрды. Бау сымдай созылып јалЈан.

– ‡нер жаратылыстыЎ осы ајијатын бiзден жасырады.

Шолпан басын изеп, алЈа басты. Мен јатарласа жҐрдiм. КедыныЎ табанынан батјан тас iзi келесiсi дарыЈанша кетпей јояды. Бiз сылбыр аяЎдап келемiз.

– …дебиет адам баласына басја „лемдi к†рсетедi. Бґл „лем †зiмiз †мiр сҐрiп жатјан тiршiлiк кеЎiстiгiнен мҐлдем б†лек. Ол †те тамаша, онда Ґйлесiмдiлiк бар. Бiзге ґнайды, сондыјтан бiз соЈан ґмтыламыз.

– Содан кейiн не болады? – дедi ол.

– Содан кейiн бiз †мiрдi †згерткiмiз келедi.

– Сонда да писсимизм салмаЈы артыј.

– ‡нер екi н„рсенi орындайтын сияјты, – дедiм.

¦ш сґлба к†з ґшында тауЈа шыЈып барады. ТаЎертеЎгi орман ауасы, оныЎ ара-арасын тiлiп отырЈан жалЈыз сојпај, табиЈат аясы ой †рiсiЎдi де кеЎiтiп жiберетiн секiлдi. СаЈан ауырлыјја мойынсґнЈан тiрлiк жекк†рiнiштi к†рiнедi, ЈґмырЈа јґштар болуЈа итермелейдi. Екеуiмiз кiшкене жҐрiп барып, јыраттыЎ етегiне iлiндiк. Жалпај тастар ґшыраса бастады. Кейiн јабаттасып кеттi. Бiр-бiрiне жапсырылЈан. Ендi жајпар-жајпар жартастарЈа ауысты. Бiз „лi самарјау басып келемiз.

– Сонымен јандай н„рселер?

– Ол барлыЈын боямалап к†рсетедi.

– ТҐсiнбедiм, – дедi ол.

– Пессимизм туЈызатын ајијатты жасырады.

– МаЈан бґл тҐйiн ґнамайды.

Мен Ґндемей јалдым. Екi тiк бiткен жартастыЎ јосылЈан јуысынан †тiп, Ґстiне шыјтым да, тiзерлеп ШолпанЈа оЎ јолымды создым. Ол бiр јолын берiп, екiншiсiмен тастыЎ жиегiне тiредi. ОЎай јасыма ырЈып келдi.

– АјырЈысы не? – деп сґрады аяЈын јаЈып жатып.

– АдамдарЈа рух бередi.

– Ептеп шындыјја ґјсайды, – дедi кҐлiп.

Артынан маЈан бґрылды.

– Ренжiп јалЈан жојсыЎ ба?

– Жој.

ЖҐру јиындай тҐскен. Бел ортасына шамалап јалЈанбыз. С„лден соЎ ґшар басы назарЈа тҐсетiн шыЈар. Шолпанды јолынан ґстадым. Ол сол жаЈымда едi. Алајанын уыстап жатјанымда, маЈан кҐлiмсiредi.

– Сен ҐйленесiЎ бе? – дедi кенет.

– Бiлмеймiн.

– ¤айнижамалЈа †кпе артпа.

– И„.

– Ол бiреуге Јашыј болЈаннан г†рi, †зiн сол бiреу јґлай сҐйгендi таЎдап жҐредi.

– Солай шыЈар.

– Ол Ѕґдай болЈанды жајсы к†редi.

– ТабынушыларЈа кенде емес шыЈар дедiм.

Шолпан дауысымдаЈы ызаны аЎЈарып јойды ма, жалт етiп жҐзiмдi шолып †ттi де, iлгерi жылыса бердi.

– ¤айнижамал – жґмбај адам, – дедi.

– Шын.

– Ол јарапайым жан емес.

– Онда ешкiмге баЈынбайтын, ештеЎенi сараптап жатпайтын бiрдеЎе бар, – дедiм.

– И„, – деп келiстi ол.

– Оны сҐйiп, уысында ґстау мҐмкiн емес.

МаЈан ҐЎiле, к†зiн салды.

– Ол не? – деп сауал тастады.

– …демiлiк, – дедiм.

– …лемдi сајтап јалады, – дедi Шолпан ДостоевскийдiЎ с†зiн јайталап.

– ДҐниенi талјандауы да Јажап емес.

– Тым јатыгез айтылЈан с†з.

– КлеопатраныЎ мґрны не тым ґзын, не тым т„мпiш болса, римдiктер соЈысја аз килiгушi едi.

– Естiгенмiн, – дедi ол.

Ѕайыр т†мен тҐсiп, бiзге јарай сырЈып, жајындай берген. Ѕарсы †рледiк. ШолпанныЎ алајаны жґмсај. Екеуiмiз сҐрлеуге „реЎ сиятын жерлерде бiреуiмiздi алдыЈа жiберемiз.

– Сендердi кҐтiп јалдыј јой, – дедi Ѕайыр.

‡зi сораппен жҐгiре ылдилап, жанымызЈа жаЎа тојтаЈан. Сојпајја жайылЈан јґмды ысыра келген едi. Кейбiр iрi тҐйiршiктерi домалап барып, сорап кҐрт јиЈаштаЈан тґста дамылдады. КҐн ысып тґр.

– Серiк пен ¤айнижамал јајпаныЎ јасында отыр, – дедi.

Бiз жылдам жеттiк. Тас јајпадан сытылып, „рi аттадыј. Циклоп јајпасы. Сол јапталымыз шґЎЈыла шатјал. Ар жаЈында – кiшiгiрiм тау алыс емес. АрасындаЈы бґлтарыс тереЎ јашалып, соЈылЈан зындан т„рiздi. К†зiЎ тҐскенде, жҐрегiЎ су етедi. Б„рiмiз јарамауЈа тырыстыј. Сосын ґшар басындаЈы к†лшiктiЎ жаЈасына асыла бергенбiз. Тура алдымызда тiк етiп јиып алынЈандай, бґрыштары с„л доЈал, жанардай жалтыраЈан к†л жатты. Т†менде. Кенересi биiк саптыаяјтыЎ тҐбiнде јалЈан сусын iспеттi. Тесiлiп, б†гелiп јалдыј.

– Мына шојыныЎ арЈы бауырында ат шаптырымдай кеЎ ойпаЎ жатыр, – дедi Ѕайыр батысты нґсјап, – сыЎсыЈан јараЈайлы орман, т†бесiнен тайганыЎ јалыЎ жыЎЈылына ґјсайды, екiншi жаЈынан Ајтерек тауы мґнартады.

Ол сiлтеген шојы бiз тґрЈаннан ептеп жоЈарырај. Мен солай јарай жҐрдiм. Шатјалды таяу маЎнан к†ргiм келдi. Тајай берiп, жиегiнен таЈы т†мен бiр жиек бойлай жатјанын байјадым. СоЈан тҐсiп келе жатыр едiм, аяЈым тайып кеткен. ЖҐрегiм зырј етiп, бойымды „лсiздiк билеп алЈан. Бiлектерiм босаЎсып јалды. КҐш жој, зым-зия жоЈалЈан. Суыт т†мен сырЈып бара жатып, јолыммен јармана, бiрдеЎе ойлайын десем, јайта айналып сол бiр ескi сурет к†з алдыма орала бередi. ‡з суретiм. Бала кезiм. Содан соЎ Ґйде еЎ сҐйiктi жан болЈаным. ОЎ јолым жылтыр тегiс тас Ґстiмен сусып тҐстi де, сол јолым јара топырајја iлiктi. Ш†п-шалам араласјан. Одан сырЈанап, бiр дымјыл, сырты жґмсај, „рi кедiр-бґдыр н„рсеге жармаса кеттi. АЈаштыЎ тамыры. Аяјтарым бей-берекет теЎселiп, ауада салајтап јалды. СолЈа ырЈалып келiп, тепе-теЎдiктi таптым. КҐшiм азайып барады. Алајаным јазiр ашылып кететiн сияјты. Тамыр жґлынып тҐскен јґсап, ылдилап барып тежелдi. Ѕара топырајја к†лденеЎ жатјан екен. Содан шыЈып, тҐзелiп јалыпты. Екiншi јолыммен тастыЎ бетiн сипалап, жарыјшајтанЈан, кейде берi тепкен деЎгейiнен жабыстым. Ѕайыр жҐгiрiп жеттi. АйјайлаЈан жој. БiреудiЎ жолјапшыЈынан жiп суырды. Шалма жасады. µшында шалмасы бар жiп аяјтарымныЎ астынан шамамен к†терiле бердi. Табаныма iлiгiп, бiраз байланды. Босады. СираЈыммен жоЈарылады. Тiзем тасја жанасып тґр. Сытылып †ттi. Балтырыммен оЎай жылжыды. Кiндiгiме келдi. Ѕайыр јиЈаштай тартты. Шалма тарыла бере, белiмнен јысјаны бiлiндi. Мыјтап ґсталды. Екiншi жiп лајтырылды. Екi баЈытта тартуЈа к†штi. Кеудемдегi жҐрек дҐрсiлi „лi аныј сезiледi. АЈым тiрелгенде, ытјып кетуге тырысамын. Жиекке саусајатарым јармалды. ЖаЎаЈы жиек. Сосын таудыЎ Ґстiне таман. Белiмдi буЈан жiптiЎ iзi кейде мҐлдем жој болып кетедi. Оны санам јабылдамайтын т„рiздi. АуырЈан тґсымды да бiлмеймiн. ТаудыЎ бетiне белiме дейiн шыјтым. Жiп тартуын доЈармаЈан. ОЎ тiземдi к†тердiм. ¦стiге шыЈа берiп, еЎбектей јґрыј бойы јашыјтыјты артја тастадым. Содан кейiн етпетiмнен сґлыј жатып јалдым. Бетiме тастыЎ јијы-жијы бґдыры батады. Суыј. К†кiрегiме, саныма дарыЈандары айјындала тҐстi. ЅґлаЈымныЎ тҐбiне дейiн бiреу келдi. Тiзесiн бҐктi.

– Данияр.

– А.

– Бiр жерiЎдi ауыртып алЈан жојсыЎ ба?

– Жој.

– Жарайды, болды.

– Аха.

– Б„рi †тiп кеттi.

– И„.

– ТҐрегел. Ѕазiр ауылЈа јайтамыз.

– Ѕазiр.

– Кел, к†мектесiп жiберейiн.

Мен орнымнан тґрып, јайыра тасја отыра кеттiм. Ѕайыр бетiме јарады.

– Мен †лiмдi к†рдiм, – дедiм.

Ол Ґндеген жој. Кiбiртiктеп барып, †з бейнесiн јайтадан тауып алды.

– Оны ґмыт. ЕштеЎе болЈан жој.

– Солай.

– µмытылып кетедi.

– Басја дҐниеге барып келген сынды сезiм санамда жаЎЈырып тґр.

– Болды, Данияр, – дедi Ѕайыр жанарын тiктеп, – бґл сезiм осы †лкеде јалсын.

Дауысы јатал естiлдi. Басја ешкiм с†йлемедi. ¤айнижамал жҐгiн јолына алды. Серiк те Ґнсiз жiптi жинай бастады. Шолпан таяп келдi де, менiЎ Ґстiмдi јајты. ЖолјапшыЈымды алып, бауын асынуыма ыЎЈайлап, тоса бердi. Мен шалјайып, екi бауЈа екi јолымды †ткiздiм де, ырЈап иыЈыма „келдiм.

– Сен оны ґмытуыЎ керек, – дедi.

Б„рi менi шошынды деп ойлады. ШыЈысја маЎдайымызды берiп, жҐрiп кеттiк. ¦ш јырјаны асып, орманЈа сҐЎгiдiк. Сґйыјталып келiп, екiге б†лiндi де, алдымыздан ашыј алаЎ пайда болды. Одан „рмен бел жатыр. Таныс бел. ОЈан шыЈа келгенiмiзде, иегiмiздiЎ астынан ауыл кезiктi. Ајтерек ауылы.

Жасыл шарбајты Ґй жанында ґсај балалар ойнап жҐрдi. Су толтырылЈан темiр б†шкелерге ойыншыјтарын матырып, бiр ыдысја тасып апарып, сарылдата јґяды. АулаЈа кiрiп, с„кiге келiп отырдыј. ТҐгел шаршаЈанбыз. КҐн с„улесi денемiздi јыздырып „кетедi.

– Бiз јайтайыј, – дедi Серiк.

– Мен осында бiраз боламын, – дедiм.

– ЅойдыЎ басын мҐжiп кетесiЎ Јой, – дедi Ѕайыр кҐлiп.

¤айнижамал мен Шолпан жымыЎ етiстi.

– Д†Ўге дейiн шыЈарып салайын.

– Шай iшiп аттанбадыЎдар ма? – дедi Ѕайыр.

– Тезiрек жеткенiмiз л„зiм.

Серiк тґрды да, јалтасынан автомобильдiЎ кiлтiн алды. Ѕайыр екеуiмiз ауланыЎ жарма јајпасын аштыј. Ѕыздар енген соЎ, жеЎiл машина тысја шегiнiп, дҐрiлдеп тґрды.

– Ѕазiр келемiн, – дедiм де, аалдыЎЈы орындыјја жайЈастым.

Ѕайыр јолын бґлЈады, автомобиль ајырындап жылжуЈа к†шкен Жол салып ґрып, д†Ўге лезде алып келдi. Жигули жҐрiсiн баяулата бердi де, шґЈыл аялдады. Мен есiктi итерiп, далаЈа беттедiм. Бикештер артымнан ердi.

– Ѕашан јайтасыЎ? – дедi Серiк.

– АлматыЈа ма?

– И„.

– Аныј шешкен жојпын.

– ЅараЈайлыда болсаЎ, соЈа кетерсiЎ.

– …рине.

– Бiзге де, – дедi Шолпан.

– ЅыркҐйектiЎ аяЈында жол жҐрсеЎ, бiз ЅараЈандыда боламыз, – дедi ¤айнижамал.

Салмајты кейпiнде айтты. ЖҐзi †те „демi болып, јґлпырып тґр. К†здерi монтаны бола јалды. ТґЎЈиыЈынан мґЎ аЎЈарылады. Б„рiмiз жајсы к†ретiн мґЎ. Келбетiнде баЈана †зiм байјаЈан †лiм iзi жатыр. Мен оны јатты ренжiткен сияјтымын. Ол ендi ешкiмге сенбейтiн болады. ¤айнижамал. ЖҐзi †те „демi болып, јґлпырып тґр. ‡йткенi, бґл жолы ешјандай жасандылыј жој едi.

– Сен АлматыЈа самолетпен ЅараЈандыдан ґшасыЎ Јой, – дедi Шолпан.

– И„. МенiЎ редакцияда жґмысым бар.

– КҐтемiз, – дедi таЈы кҐлiмдеп.

Серiк јолымды јысты. Рульге отырды. Автомобиль „рi сырЈанап бара жатты. Артјы терезесiнен „лсiз јолын бґлЈаЈан ¤айнижамалды шалып јалдым. Ајымајпын деп ойладым. Ол шынында да Ѕґдай. Жайлап т†мен тҐсуге к†штiм. АјтеректiЎ торЈын Ґйлерi кҐн ыстыјта шаЎытып саЈымданады. Бґрылып, јайыра д†Ўге шыЈа бастадым. Жигули Ѕасым Аманжолов ауылынан келетiн жолды јуалап барады екен. К†п кешiкпей, оЎЈа тiзгiнiн тартты. Бiр жотаны айнала берiп, к†зден Јайып болды. Мен †зiмдi жалЈыз сезiнiп кеттiм. Ѕолымды шалбарымныЎ јалтасына салып, ылдилай бердiм. АуылЈа „келетiн жолмен аяЎдап келе жатып, „рјашан жазатын боламын деп топшыладым. ЖазЈан кезде бар тґлЈаЎды жаулап алып, iшкi дҐниеЎдi кеулеген жалЈыздыјтан јашып јґтыласыЎ. Кез-келген жан ґдайы жалЈызсырайды деген пайым орала кеткен. Кiтаптар бiр-бiрiнен алшајтаЈан адамдарды јосады, жаЎа таЎдарЈа шајырады, јуаныш сыйлайды. Д†Ўнен тҐсiп, грейдерге шыјтым. Кесе-к†лденеЎдеген †зенге салынЈан к†пiрге жеттiм. Оны басы †тiп, солЈа жҐрдiм. Адамзат Јґмырында „дебиет болЈаны јанда жајсы деп сараптадым. ЖалЈызсыраЈан сезiм кҐшейiп келедi. БҐкiл елден б†лiнiп, жер шарыныЎ адам аяЈы баспаЈан бiр пґшпаЈында јалып јойЈан сияјтанып кетемiн.

‡зендi жаЈалай, сҐлесој iлбiдiм. Екi јолымды јалтамнан алЈан жојпын. Машинаны ајырЈы рет к†рiп јалЈанда сґјјаным есiме тҐсе бередi. Олармен жалЈастыратын сол Јана секiлдi.


10-24 тамыз.1992. Ајтерек.