«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б

Вид материала

Монография

Содержание Түйін. Гүрзі сияқты соғатын қару ол – шоқпар Сота. Мойнындағы сотамен Түйін. Расында, сота Таяқ. Бұл жолда есі бүтін деген жандар, Таяғын Найза. Найза Сүңгі. Қарағай найза Сүмбі мен сүңгі Сүңгі түйрейтін қарудың түрі болса, селебе Кир. سمسر сімсеръ (вм. п Түйін. Sab > шап Түйін. Қылша Балта. К‰њнен туѓан С‰гіршені Ќытай айбалтаныњ Түйін. Көне түркі тілінде сандал Семсер. Маған оң батасын берсін, қара қоржынын берсін, семсерін Метін көне қарудың бір түрі болған сияқты. Болат метін Метін – жер ќазуѓа пайдаланатын шот Алты қырлы ақ мылтық, Ата алмасам маған серт Саржа. Садаќ жаќ; ерте кездегі батырлардыњ саржасы. Саржасыныњ Кісе. Сол кісенің Майдан. Майданда ... Полное содержание

Подобный материал:

• Избранное, 886.75kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
• История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
• Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
• Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
• Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
• Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.

Саќ етер. Р. Сыздыќова: Саќ етер тиді саныма, Саќсырым толды ќаныма (Доспамбет). Саќ етер тиді саныма, саќсырым толды ќаныма (Бес ѓасыр жырлайды, 37); Боз жорѓа ат, ќызыл ауыз, µзі ш±бар, Кµп мінген саќ ермен таѓып т±мар (М-Ж., 111). Сақ етер лексемасы Мәшһүр-Жүсіп шығармасында ұшыраспады. Дегенмен, сақ ер тіркесіндегі бірінші компоненті біздің зерттеп отырған нысанымыз бен тығыз байланысы барлығы байқалады.

Контекске ќараѓанда саќ етер – ќарапайым соѓыс ќаруыныњ аты (саќ етіп тиетін нєрсе) [119, б.102-103]. С. Аманжолов: саќ етер ќылыш (сабля) – дейді «Шайыр», 1910, 53 (1959: 403); Б.Ќыдырбек±лы: саќ етер – бос мойын шоќпар (1993: 83). Саќ а. [саќ сак. 1. часть ноги от колена до щиколотки; 2. наколенник, часть старинного боевого снаряжения (брони, лат), прикрывающая колено] – бдительный деп т‰сінік береді (Р‰стемов, 246). Р. Сыздықова: Сірә, соғыс, ұрыс қаруларының атауын -ар, -ер, -р жұрнақты есімше тұлғасымен беру қазақ тілі үшін ертеден дағдыға айналған тәсіл болу керек – дейді [119, б.102-103]. Т. Байжанов садақ сөзінің бірінші сыңары «жебе, жақ салатын қап» мағынасындағы са (сақ) болу керек – деп жазды [120, б.68]. Мына жайттың да жұмысымызға қатысы бар деп ойлаймыз. Ә. Қайдар са түркі – монғол түбірінің негізінде қазақ тілінде көптеген туынды түбірлер жасалғанын са / сақ: мысалы қорамсақ, масақ, жасақ т.б. бұл түбірлер қазақ тіліндегі фонетикалық өзгерістің, оның ішінде басқы дауыссыздардың екінші компонетке ауысқан кезде, тіпті са/жа/же/сақ/жақ жай сияқты болғанын, бұның себебін я / /са және дж > д, түрінде де болатынын дәл анықтады [66, б.35].

Түйін. Сақ – деп тізені қорғау үшін жасалған соғыс қалқанын да айтқан. Сақ етер қарудың бір түрі. М-Ж. Көпеев сақ ер сөзін қолданғанын жоғарыда жазғанбыз. Демек, сақ сөзінің әскери терминге қатысы болса керек. Сақ ер мен сақ етер сөздері мағыналық жағынан өз ара байланысты болуы мүмкін. Сақ етер тіркесі сақ етіп тиюіне байланысты дыбыс еліктеуінен кейіннен пайда болған. Күрзі – күріс етуден шыққаны сияқты – қару. Оған дейін сақ жеке тұрып-ақ соғыс қаруы болған: 1. саќ етер ќылыш (сабля); 2. саќ етер – бос мойын шоќпар; 3. саќ а. [саќ сак. 1. часть ноги от колена до щиколотки; 4. наколенник, часть старинного боевого снаряжения (брони, лат), прикрывающая колено. Сақ етер мен селебе шабу сияқты мағынасы жағынан байланысты қарулар. Сақ етердің бір түрі гүрзімен байланысты соғатын қару.

Гүрзі. Қолындағы күрзімен Кетті салып басына (Алпамыс, 192 бет). Күрзімен ашуланып, ұрды дейді (М-Ж., 148); Жас баланың басына Зеңілер гүрзі салады (М-Ж., 258); Бетіне біреу қараса, Күрзімен ұрып, сабайын (Қамбар, 339); К‰рзі (п) – ескі 1. Темір шоќпар, ауыр сойыл (Бекм±хаметов, 92). Гүрзі – железная палица, булава (Т. Байжан, 14).

Түйін. Гүрзі сияқты соғатын қару ол – шоқпар.

Шоқпар. Күші жетсе шоқпармен ұрмас па енді (М-Ж., 224); Шоқпар қып соқты Арысты көк желкеден (М-Ж., 164); Беліне терлік салады, Тас шоқпары тақымда (Қобыланды, 76); Будагов шоқпардың бір түрі: п.тур. шомақ, шмақ, шұмақ дубина деревянная или желзная, булава, палка съ круглымъ набалдашникомъ, булавоносецъ – деп жазды (1869, 500). Шоқпар мен сота қолданылуы жағынан мағыналары бірдей қару. Шоқ ~ соқ фонетикалық варианттың негізінде жасалған сөз. Будагов: чогъ или чокъ особаго рода шапка, употребляемая калмыками – дейді (1869: 494). Шоқпар мен соғым да түбірлес лексемалар болуы мүмкін.

Сота. Мойнындағы сотамен Әрқайсысын бір салды (Алпамыс, 243); Сотасы ұзын батырдың жанына жетіп барады (М-Ж., 231). Слова, значения которых понятны в общих чертах, но не ясны в этимологическом отношении и которые не ассоциируются с какими либо конкретными предметами или понятиями. Например, сота (Мойнындағы сотамен әрқайсысын бір салды – АБ, 81) «разновидность дубины» [141, б.29-30]. Сöт = саут *панцыръ (В. Радлов, Том. IV. Часть 1. 556). Па`нцирь, -я, м.1. В старину металлическая, из колец и пластин, одежда для защиты тела от ударов холодным оружием. Кир. чоть 1) кочерга деревянная. 2) чотъ, ручное веретено (Вамб.) (Будагов, 1869: 491).

Түйін. Расында, сота ұрыс қаруының бір түрі болған. Кейін киім атауына ауысуы мүмкін. Сота сөзі дыбыстық өзгеріске түскен шот сөзі емес пе екен?! Мүмкін сот <> шот (шоқпар) деп көрсетуге болар?! Таяқ соғатын, ұратын қарудың түрі.

Таяқ. Бұл жолда есі бүтін деген жандар, Таяғын қалпағы мен танымаған (М-Ж., 113); Таяғын атасының он бесте алды (М-Ж., 143);

Таяқ – қорғаныс және күн көріс құралы болған. Таяқ > таяныш сөздерінің шығу тегі бір сияқты. Таяқ сөзінен көптеген түркі сөздері туындағаны байқалады. Тая етістігінің негізі ХI ғасырда көне түркі ескерткіштерінде байқалған. Бірақ, бұл сөз оған дейін де тіршілік еткен. Оған куә таяқ және туынды таян сөздері. Таяқ (ағаш таяқ), таяқ (тірегі) – деген мағынада да жұмсалады. Тайан `опираться, подпираться` (Малов, 109). Таймыр, тайга сөздері тай түбірінен шығуы мүмкін. Тур. тат. طاياق, طياق даякъ, дж. تياغ, تاياغ, ад. داياق, подпора, колъ, палка, посохъ, вха, подпорка копья т.б. көптеген мағыналарын берген (Будагов, 732). Ә. Қайдар тая (Алпамыс тая белінде, Өңі суық батырдың – ҚБ, 464) – преполагаемое значение «разновидность меча» – дейді [141, б.30]; Тая > таяқ соғыс қаруы. Найза негізінен қолданылу мақсаты жағынан түйрейтін, шаншатын қарудың түрі. Сота, тая, күрзі т.б. сөздердің этимологиясы әлі нақты анықтауға келмейтінін жазады (Ә. Қайдар, 1998: 37).

Найза. Найза, шоқпар қолында, қылыш белінде (М-Ж., 142); Найзаңның күміс шаптың қияғына (М-Ж., 107); Аќ с‰њгі найза ќолында, Шеге жырау соњында (ЌЖ, 1887. 25); Наіза – копье (Радлов, 1905: 635). Сүңгі найза қатар бір қарудың атауы ретінде де жұмсалады. Шаншитын, түйрейтін қарудың бірі – сүңгі.

Сүңгі. Қарағай найза, қақ сүмбі Қолтыққа қынай қармайды немесе кәуірдің жүрек басынан Сүңгіні сонда салған дейді (Манас). Қоблекеңнің сүңгісі Қызыл қанға боялды (Қобыланды, 72); Көтеріп салған көк сүңгі, Тіріде қанға тоймады (Ер Тарғын, 302 бет); Қара терге бұлғанып, Ақ сүңгіні қолға алып (Ер Тарғын, 290); Емен сапты сүңгімен Еңкейісіп шегініп (Қобыланды, 151 бет); Толғамалы ақ сүңгім, Шанша алмасам маған серт! (Қобыланды, 70); Ырғай сапты сүңгіні, Ырғай, ырғай салысты (Қобыланды, 67 б.); Жоѓарѓы жаѓыныњ биіктігі кісі бойы дейді. М±з болып ќатќан с‰њгі бар дейді (М-Ж., 12). Алты қырлы ақ сүңгі, Оң қолына алғанда (М-Ж., 180); Ертеде сүңгінің: қақ сүмбі, көк сүңгі, ақ сүңгі, емен сапты сүңгі, толғамалы ақ сүңгі, ырғай сапты сүңгі, алты қырлы ақ сүңгі т.б. түрлері болған.

Сүмбі мен сүңгі екеу бір, дыбыстық өзгеріске түскен бір ғана қару атаулары. Осындағы сүңгі қару атауы суға сүңгу тіркесіндегі сүңгі және сүлгі сөздерімен семантикалық мағынасы жуық мәндес сөздер деп ойлаймыз. Біздің ойымызша, сүң+гі (пысқы, сүргі) түбір мен қосымшадан құралады. Л.Будагов: тур. тат. сігү сінгїу, сүнгі сÿнїу, тур. скү сÿнÿ, башк. ғынгу хынгу, пика, копье, штыкъ, тоб. айры сүнгі, рогатина, сүнгі сашы ратовище копья, тур. скү дауырнымқ скерстить штыки (арабшадан транскрипциялаған, аударған – А.Қ.) (1869: 638). Т. Байжан сүңгі сөзі көне түркі жазуларында «түйрейтін қару» ұғымын білдіреді. Қарайым. сунгу, тат. сонге, ұйғ. сунук, түрік тіл. сонгі, башқұрт. хонго, ноғай суьнги, – «шаншатын, түйрейтін қару» – найза [120, б.107]. В. Радлов сÿнгÿ (сÿңгÿк) -1) копье, штыкъ – дейді [17, б.802-806]. В. В. Радлов сÿ войско – улуғ сÿ (АТ.) большое войско – деген мағына береді – дейді [17, б.794]. Л. Будагов каз. кир. سومبه سومبوсÿмбö, алт. сÿме, шомполъ (у ружья, монг. сумунъ) [8, б.649]. Л. З. Будагов: тат. су 1) частица, показывающая въ именахъ качественныхъ слабость цвта, а при другихъ уменъшеніе или смсь напр. қрасы - қарасы черноватый, алт. көпше многовато, құмаќшы съ примсью песку. 2) = су вода. 3) въ кир. = су. п. субшы, сторона, часть; близъ, къ, жарсу четыре стороны; четырех сторонній, суысы тутъ и тамъ (1869: 640). С.Е. Малов: су `вода`; аќ су `белая вода` (т.е. вода)`вода с молоком, употребляются при шамансикх церемониях. суалма `груша`; ачыѓ су `водка`; су телык `колодец` (букв. водяная дыра); су кел – `затоплять`. АшмСл., ХVII, 171 и 205, 267: шыв, шу. РСл., IV6 743; Cу кит. Попов, 473: су черыѓ `войско «су» (какой – то отряд войска); чі жу `семь родов (костей)` (1957. 105).. Ѓ. М±сабаев найзаныњ бір аты – кµне т‰ркілер тілінде с‰њгі. Оныњ арѓы тегі – су – жауынгер, ќол (войн) – дейді. Сµйтіп, су, с‰+њ, с‰њ+іш+ті деген етістік кµне ескерткіштерде кездеседі [85, б.119]. Иегірмі с‰њіс с‰њісміс (14), Табѓачќа йеті йегірмі с‰њ‰сді (36) (ЕДӘ). С‰њ‰к – с‰њгі, су – єскер (Айдаров, 156); Су – єскер (Ќашќари, 167). С‰њгі ќылыш (сабля). Тур. КО. (Аманжолов, 407); С‰њгі «пика», ее разновидности – толѓамалы аќ с‰њгі, алты ќ±лаш аќ с‰њгі, ырѓай сапты с‰њгі, тµрт ќырлаѓан кµк с‰њгі, асылдан соќќан аќ с‰њгі и др [66, б.32]. Найза – с‰њгі [121, б.15].

Демек, с‰њгі ќылыш емес, найза болды. С‰њгі мен су расында о баста бір мағына берген сияќты. Су (єскер), жау ( д±шпан ), жауынгер (жау + ын + гер ) жау (жањбыр жауу, су болу) арѓы тегі су «ішетін» сµзімен семантикалыќ жаѓынан байланысты сияќты. Су (ішетін) су (єскер) болуыныњ бір себебі, ќаптап келу, ќыру мағынасына байланысты. Топан су ќаптады. Кµне т‰ріктер ‰шін кµпке дейін ќалыњ нµпір, жау, ќаптап келіп ќалѓан су сияќты елестеді. Сондыќтан, олар єскерді «су» – деді. Сел, су тасќыны жеті ж±ттыњ бірі болып тегіннен тегін есептелмеді. С‰њгіні ‰шкір ќылып жасау керек деген ойдыњ µзі судыњ еріп аѓып барып ‰шкірленіп ќатып ќалуынан барып уєжденген ±ѓым, одан барып заттыќ мєнді сµзге айналѓан. С‰њгі сµзін «суѓа с‰њгі» деген тіркесте ќолданамыз. Мысалы: Жасымнан сөз өнерін тудым ойлай, Сүңгідім көлден көлге бойлай-бойлай! (М-Ж., 124). С‰њгі сµзі єр т‰рлі мағынада ќолданылѓанымен, барлыѓыныњ т‰бірі бір сияќты. Жұбанов түркі сүңгі дегенді сүңгек дейді, ол сүйек мағынасында екендігін айтады [12, б.121].

Сүңгек > сүйек қарудың сүйектен жасалғанын айтса керек. Су > сүңгі. Суылық > сүңгі > сүлгі лексемалары түбірлес сияқты. Сүңгі түйрейтін қарудың түрі болса, селебе шабатын қарудың бір түрі.

Селебе. Айғай шығып оңынан, селебе алды қолынан (М-Ж.,); Сияз деген мол шығын. Үшеуінің ауылдарыңдағы бар киіз үйіңді осында әкеп тігіңдер. Жігітек әуелі елу қой сойыс үлессін. Біз ғана емес, Жігітекке тегіс келген селебе ғой бұл (М. Әуезов). Селебесін суырып, Бос қалдырып қынабын (Қамбар);

Н.А. Баскаков єскери терминдердіњ ќатарында: сабля (сабли, саблямъ. Саблями) шыѓу тµркіні т‰ріктіњ sab `резать` шабу екендігін дєл аныќтаѓан. Ол šаblа `сабля` – позволяют предположить происхождение этого слова из тюркского; ср. Тат. čаb – yl – uw, каз., ног., к.калп. šаb-yl – uw – масдар страдательного залога от корня čар- ~ šар- `рубить с размаху`, т.е. čаb-yl – uw ~ šаb-yl – uw `рубление с размаху` [52, б.163]. Біздің ойымызша, жалпы қарулардың төркіні осы шап `шабу` етістігіне апаратын сияқты. Жалпы ќылышќа ±ќсас шабуѓа икемі бар ќарулардыњ (балта-ќарањыз-автор) т‰бірі – шап. Демек, сабля (селебе) болуы єбден м‰мкін ѓой.

Т. Байжанов зерттеу ењбегінде: Наименования рубящего и режущего оружия: ќылыш (меч), его разновидности: сапы (прямой меч, похожий на шашку), асфаћани ќылыш (меч, изготовленный в г. Исфагане, очень ценился и был известен под названием наркескен), болат ќылыш (булатный меч), балдаѓы алтын аќ болат (булатный меч с позолоченным набалдашником), алты аршын аќ болат (булатный меч, длиною в шесть аршин), шар болат (четырехгранный булатный меч), алдаспан (большой обоюдоострый меч длиною в маховую сажень), берен ќылыш (меч отличного качества), балдаѓы алтын аќ берен (меч с позолоченным набалдашником), алтын сапты аќ берен (меч с позолоченной рукаяткой), семсер (меч), аќ семсер (стальной меч), алты ќ±лаш аќ семсер (меч длиною в шесть маховых сажень), кµк семсер (стальной меч с синим оттенком), алмас ќылыш (алмазный меч), зулпыќар (прочный и не слишком тяжелый, обоюдоострый меч с бугорками в остове вроде позвонков), селебе (длинный нож или полусабля), айбалта (секира), ала балта (топор, сделанный специально для боя), тараќ балта (топор с зубчатым лезвием) и др – деп, соѓыс ќ±ралдарын атап µтеді [212, б.5-6].

Т. Байжанов: ќылыштыњ бір т‰рі селебе этимологиясына талдау жасаѓан. Бұл – ұзындығы бір метрдей, жүзінің жалпақтығы бес сантиметрдей, үш жағы сәл ғана имектеу, қылыштан қысқа, кесуге, шабуға арналған соғыс қаруының көне түрі. Бұл сөз қырғыз тілінде селебе, тәжік тілінде селоба (кішкентай қанжар), парсы тілінде селл (өткір қылыш) түрінде ұшырайды. Бізше, селебе сөзінің түбірі селбу етістігі болу керек. Қырғыз тілінде селби – «қайтадан істеу, өңдеу, ремонттау», алтай тілінде селу – «жақсарту, жөндеу, түзету», моңғол тілінде сэлбээс – «бір заттың орнына жұмсалатын, жалғанатын, жамалатын, ауыстырылатын зат, запас, қор» деген мағынаны білдіреді (Монг. Русс. Сл. 1957: 374). Осылайша, селебе сөзі түркі және монғол, Алтай тілдерінде қолданылатын селби, сэлбээ етістігіне қазіргі қазақ тіліндегі бе жұрнағын жалғау арқылы жасалған [213, б.92]. Селебе, делебе сияқты көне түркі тіліне тән «өлі жұрнақ» деп қарастырылып жүр (Б.О. Оразбаев, 1964: 109). Ќ. Ахметжанов: 1. садаќ (кейін мылтыќ); 2. ќылыш (ертеде семсер); 3. найза («с‰њгі» деп те аталатын т‰рі); 4. айбалта; 5. шоќпар (соѓыста ќолданатын т‰рін «г‰рзі» (к‰рсі) деп атайды (Ер қаруы – бес қару. Ана тілі. 1992. № 39 (13). Селебе = селбі түбірлес болуы мүмкін. Қарағайдың бүгінде, селбі болған қуынан (Мәшһүр-Жүсіп., 198); Селебе сөзі қазақ тілінде `қылыш, қанжар, және `наубет` сияқты ұғым береді. Л. Будагов: а. ,سَببي سببي сәббә сәбби )сэбій – қате оқылған – А.Қ.( (оть سبا), ж.р. سبيه мн. سبايا силба плнникъ, военноплнный (619); Кир. سمسر сімсеръ (вм. п. شمشير) сабля (Том. I. 1869: 635). В. Радлов: Селбі – больной, нездоровый (1911: Том. IV. Часть 1. 482). Л. Будагов қаруды алып жүретін адам туралы: а. сэйяфъ, мн. сэйляф длающій, носящій или продающій сабли, вооруженный саблею, войнъ – деп жазған сөздігінде (1869: 653). Селебе сөзін, Әуезов ауыртпалық, тауқымет мағынасында қолданған (Жанпейісов, 93). Селебе `қылыш` мағынасында қырғыз., ққалпақ т.б. түркі тілдерінде де қолданылады: Селебеңді серте ұстап, Сендескен жаға сермедің (Ж. Жантөбетов); Түркітанушылар селебе монғол сөзі дейді. Тува. (сойотск) сэлэмэ/seleme`қылыш, клинок, қылыш`, қырғ. селäбä / seläbä `қылыш`. Рясянен монғол сөзі сияқты дейді (қараңыз. Цинциус, Бугаев). Жанама болса да, Менгес монғолдармен көрші түркі халықтарында қаз. Seläbä `қылыш, қанжар`, қырғыз `säläbä, лит. Тув. Sälämä` – кездеседі (с. 204). В.И. Цинциус және Т.Г. Бугаев Сэлли, сэлливун, сэлми ~ һэлми, нег. Сэлэдза, сэлэсих, ульч., орок. Сэлэсу, нан. Сэлэсу (н) `кольчуга, панцир`, сол. Сэлэм, сэлэмэй `қылыш, қанжар, қалшан`, қалм. Selmә`қылыш, қанішер`, бур. Һэлмэ `қылыш, қанжар, клинок, шашка` тунгус – манжур негізінен сэлэ/sele/һеле `темір` шыққан дейді (Цинциус, Бугаев, с.39). Селебе орыс тіліндегі сабля: немесе селебе > сабля лексемасымен салыстырған артық етпейді (Жанпейісов, 1989: 28).

Түйін. Sab > шап`шабу` етістігінен > сабля (селебе) туындаған. Селбе > сабля < шап `шабу` сияқты тілдің даму жолынан өткен деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Селебе > қылыш.

Қылыш. Алмас тұр өткір қылыш байлап алып (Мәшһүр-Жүсіп., 224); Тұйғын қыз қылышпенен салып еді (М-Ж., 50); Ақ алмас қылышпенен шапқан екен (М-Ж., 90); Қос қылыш суырды ол қынабынан (М-Ж., 147); Қылыш тисе шақ етед, Мылтық тисе тақ етед (Алпамыс, 227); Жарағын киді салданып, Жалаң қылыш байланып (Алпамыс, 222); Ертеде қылыштың: өткір қылыш, алмас қылыш, қос қылыш, жалаң қылыш сияқты түрлері де болған. С.Е.Малов: `меч`; қылыш вульін сәждығын йулурвадып – тро `мечом убил свою жену`; қылыш – `бедняк, несчастный; қылыш `трудно, тяжело` - дейді (ЯЖУ: 63). Тверитин қылыш, найза сөздеріне былай түсінік береді: Он клышем* и найзой* острой Как игрушками владеет (ҚКБС, 1935: 49). Клыш* – сабля: Найза* – пика (Тверитин, 1935).

Түйін. Қылша мойным талша, қылды қақ жарғандай тіркесінің құрамындағы қыл жіңішке – деген мағынаны білдіреді. Бірақ, қылышпен қаншалықты қатысы бар екені беймәлім. Қыл тұлғасынан: қылыш, қылмыс, қылпылдап тұр (өткір), Қылған (қорамсақ (колчан) және қылышбау – күміс белбеу С. Аманжолов, 432) қалыптасқан сияқты. Осыған орай, қылшан > қыл «аттың қылы»; -шан редукциялық варианты (-шын//-шін көгаршын, буыршын, бүлдіршін) ал, шан өзінің мағынасы бар белгісіз сөз) -шан//-чан «ыдыс» демек, қылшан о баста аттың қылынан тоқылған оқ салатын дорба болған – дейді (Ә. Қайдар, 1998: 38). Будагов: тур. тат. қын кынъ въ ад. Произносится кыгынъ 1) ножны (у кирг. изъ кожи для ножа, прившиваются къ ременному поясу, а для сабли – называется қынап), қынапы вложить въ ножны. 2) дж. ножикъ, тесакъ (кары к.сл.) 3) тоб. кыіынъ, стуручокъ, 4) см. гл. қинамық (1871: 105). Қылыш сөзімен түбірлес қыл «шабу», «өткір» сияқты да мағына берген сияқты. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев өткір қылыш, алмас қылыш түрлерін қолданған. Қылыш сияқты шабу қаруы > балта.

Балта. К‰њнен туѓан С‰гіршені Ќытай айбалтаныњ астына алып, µлімші ќылып тастаѓаннан Ќытай Балталы атанды да «баѓанаѓы ќайтты, баѓанаѓы ќайтты» делінгеннен С‰гірше Баѓаналы атанды. Шу бойында болады, Атбасар дуанына ќарайды. Баѓаналы, Балталы аталѓан Найман солардыњ ±рпаѓы (М-Ж., 40); Кµсем батыр сол жерде ќаза тапты, Ќолында балтасы бар ырѓай сапты (ЌКБС, 91); Білегініњ шырайы – Ай балтаныњ сабындай (ЌЖ, 69); Тұмсыққа тарақ балтамен, Сондай мықты шеріні Жалғыз-ақ ұрып қатырды (Қамбар, 319);

Тарақ балта – деген де болады. М. Қашқари «Отын кесетін балта дегенді оtun kesesi baldu (отын кесетін балду)» – дейді (1997: 40). Кµне т‰ркі тілінен шыќќан балта > taрor жалпы гермендік ахе-мен ыѓысты. Ењ ќызыќтысы, б±л сµз тапа `шабу` т‰бірінен пайда болѓан. Тапа «шабу» сµзін араб, парсы жєне орыстар ќабылдаѓан, б±л сµз к‰ні б‰гінге дейін шыѓыс т‰ркілерінің тілінде саќталѓан. Батыс т‰ріктердіњ тілінде мысалы, т‰рік татарларында б±л сµзді `тапа`, `шабу` сол мағынадағы `балта` сµзі ыѓыстырды, татарларда осы ±ѓымдаѓы тапагыч-`жеміс, шµп-шаламды шабу ‰шін арналѓан ай секілді жалпаќ ж‰зді сабы бар пышаќты` айтады. Мысалы, кейбір аѓылшын сµзі айталыќ, korbash немесе kismet, т‰рік жєне араб 1919-шы тілдіњ 2121-сі екен. Онда еуропалыќ этимологтар автоматты т‰рде аѓылшын тіліне ауысќан араб сµзіне жатќызады 2020-шы тілден 2222-ретке ауысады. Ал, араб немесе парсы 2121 тілімен 2323 – 2222-ші тілдермен 2424-ші кµне мєдениеттіњ жетістігі – 2323 тілмен 2525-ші тілді ауыстырып алатыны олардыњ басына да келмейді екен. Олардыњ кµзќарасы бойынша т‰ркілер сол баяѓы кµшпенділер екен. Дегенмен, араб жєне парсы 2424 тілмен 2626-шы кµпшілігі т‰ркілік ќабаттар. Таѓы бір д±рыс емес этимологияныњ біріне мысал келтірсек: крест жорыѓы дєуірінде µзара алмасќан сµз – sabod. Олардыњ есебі бойынша sobod туынды формасы saboteur, sabotage француз тілінен т‰рік тілдері арќылы арабтардан 2525-ші тілден 1727 – ге ауысќан. Sabod сµзініњ этимологиясы араб тілініњ sabbat ~ шабат «сандалия» – деген мағына береді екен (INTERNET). Самарқанд барсаң сандал* бар, Сандалды көр де тісім көр (Ер Тарғын, 279 б); Жанбасыңа болайын, Ұста соққан сандалдай!* (Ер Тарғын, 290 б); Бұл сандал сөзіне Л. Будагов мынандай түсіндірме береді: а صندل, صاندال сандалъ 1) сандалъ (дерево, изъ п. جندل). 2) иур. шлюпка, лодка при корабляхъ. 3) тур. родъ полушелков. матеріи. 4) каз. кир. дерево, въ которомъ укрпляется наковальня (испорч. изъ п. سندال) (1869: 704). В. Радлов: сандал – широкая лодка, шлюпка және дерево, на которомъ прикрпляется наковальня, накоавльня – меленькая ручная наковальня, сандал – наковальня (т. 4. ч. 1. 1911: 304-305). Сандал –жастық (дерево, в котором укрепляется наковальня). Ильм., 155; К.-Р.сл., 1951, 165; 1954. 289 (С. Аманжолов, 1959: 402). Р. Шойбеков қазақ тілінде сандалдың екінші мағынасы «орындық», «төрт бұрышты аласа стол» Қазақстанның оңтүстігінде «бетіне көрпе жайып, астына шоқ салынған стол» мағынасындағы сандалдық «күрсі» – деген атауы да кездеседі – дейді [122, б.112]. Радловта сандаlija – кресло, тронь, стуль, кресло деген мағынасы берілген (1911: 306). Көне түркі тілінде сандал* – балта деген мағына берген. Ал, шын мєнінде б±л сµзді сарациндер Таяу Шыѓысќа таман µмір с‰ріп жатќандар ќабылдаѓан. Т‰рік сµзі чабат (чабата, цабат, сабат, шабат) «кесу, шабу» чабу ~ шабу етістігінен туѓаны белгілі. Б±л сµз ењ алѓаш «сандалия» (сандал) «аяќ киім, аѓаштан аяќ киім ойып жасау» – деген ±ѓым берген. Артынан, єрт‰рлі аяќ киімдердіњ, соныњ ішінде тоќылѓан аяќ киімніњ де аты болды. Кµптеген єрт‰рлі аяќ киімдердіњ шыѓуына байланысты дєл осы сµздіњ мағынасы ќолданысынан шыѓып, т‰ркі тілдерінде т‰рлі аяќ киімді єрт‰рлі т‰рде атау етек алды. Ќазіргі татар тілдерінде чабат сµзі, чабата «ертеде шаруалардыњ талдыњ ќабыѓынан тоќылѓан, тобыќќа дейінгі аяќ киімін атаѓан», немесе басќа да талдардыњ ќабыѓын таспа ќылып тіліп тоќыѓан аяќ киім (лыка) атаѓан. Кµне француз тіліне б±л сµз µзініњ алѓашќы мағынасы «б‰тін кесек аѓаштан шабылѓан аяќ киім» - sabod ауысты. Орыс сµзі «чеботы» (чеботарь – сапожник- ТслРЯ, 876-ќарањыз А.Ќ.) т‰рік сµзі – `чабот ~ шабат`. Араб халифатыныњ Испанияға басып кіріп, т±раќтап ќалуыныњ нєтижесінде испан тіліне т‰рік сµзі шабат «zaрata» формасы ќалыптасты. Аѓылшын тілінде: sabot, saboteur, sabotage cµздерінен басќа да, чабу (шабу) етістігінен µрбіген бірнеше сµздер бар. Б±л сµздер мыналар: chabouk (chabuk, chawbuk) – «±зын ќайыстан тоќылѓан ќамшы, жіњішке – майысќыш, серіппелі тоќылѓан ќамшы»; chibouk – «чубук», т‰тікше»; saber (sabre) – «сабля»; sjambok – «ќамшы, м‰йізт±мсыќтыњ терісінен жасалѓан ќамшы» – деген мағына береді. «Чабу» етістігінен туындаѓан сµздер Аѓылшын тіліне Француз, Неміс, Африка, Малайзия, Үнді 2929-шы тілдіњ 3131-сі болды. Барлыќ осы тілдерде т‰ркі тілініњ чабу етістігініњ семантикалыќ мағынасы – `кесу, шабу, турау` саќталды. Демек, балта сµзініњ о бастаѓы мағынасы: `шабу, кесу, турау` – деген мағынаны берген сияқты [INTERNET].

Шабата аяқ киім ретінде Қостанай облысының кейбір аудандарында кездеседі. Жаз кезінде жұмысқа арнап, ағаштың қабығынан тоқылған жеңіл аяқ киім. Шабата аса ыңғайлы аяқ кимі [32, б.86]. В. В. Радлов: палта және балта вариантын қоса беріп, балтаның өткір балта, ай балта, гÿндäрli балта, äjÿр балтасы, маранғоз балтасы, ұста балтасы сияқты түрлерін атап, маленькій топорикъ на длинной ручкъ (киргизское оружіе) деген анықтамасын жазады [17, б.1171, 1501-1502]. Б.И.Татаринцев Общетюркское балта (балту, балты и.тп.), как правило, обозначает `топор`, но в отдельных языках - `молот` (як. балта `большой кузнечный молот`, а также `коренной зуб`). Оно явно гомогенно с другим тюркским словом – балка, каковое, наборот, чаще всего означает `молот`, но также и `молот-кирка, молот-топор, топор лесника`(ЭСТЯ, 11, 57, 58). К. Менгес балту көнемесопотамиялық (ассиро-вавилондық) (`nãštu, pãšu`топор`) балка сияқты қабылдап алған. Бірақ бұл – сөз басқа да лексемамен байланысты дейді. Татаринцев одан әрі балта и балка, бала входит, по нашему мнению, в большой ряд тюркских слов, обозначающих предметы (в основном различные орудия), более или менее массивные удары или оказывающего сильное давление: тур. раlа `палаш, лопасть, линное рулевое весло`, уйг. диал. бала `балка`, уйг. палак `широкий деревянный ударный инструмент, весло, орудие наказания учащихся в старых школах`, тув. диал. балдаа `кувалда`, як, диал. маалтаа `большая тяжелая стрела для пробивания панциря`, малтаар ~ маалтаар `стрела с тупым широким наконечником`, балтыһах уст. `стрела с тупым концом, ловушка на медведя`. В этом плане особенно интересны якутские данные. В якутском отмечены также слова, обозначющие объект топором или молотком: баллай (Пекарский, СЯК. 1959) `надрубка, надсечка, знак от топора или молотка при первичной обделке вещи` и баллыр `заготовка (первычной обделке вещи` и баллыр `заготовка (первичная обработка вещи топором, молотком)`.(ПЭТЯ. 1990: – С. 147-148).

К. Аханов алтай тілінде малта («балта»), т‰ркімен тілінде палта т‰рінде дыбысталатын сµз ќазаќ, ќырѓыз тілінде балта болып айтылады – дейді [90, б.178]. М. Фасмер: Балта – мест. Н. В. Подолье, из рум. Balta «болото», которое связано с – болото, являясь займств. Из >слов или алб. (алб. Baltё). См. Балта «топор с узким лезвием», оренб., займств. Из тюрк. Ср. Тур. balta «топор», уйг. Baltu; см. Мі. EW 7. TEL 1, 256; Бал – Табай, Sitzber Рreub. Akad., 1931. 471 [114, б.41]. Ай балта - секира, топор в виде месяца (Потанин, 139). Т. Байжан балта кесуге, шабуға, түйреуге арналған қару. Осман түрік балтачы сөзі «сапер, корпус, офицерді, солдат» мағынасында (71), толғамалы балта – қолға ұстайтын жерінде толғаман (тарақ тіс, кер тіс, ойықтар) бар соғыс балтасы [120, б.71-73]. Р. Шойбеков: Қазақ қырғыз ауыз әдебиетінде кездесетін «қара балталар» – темірден соғылған, балтаның қарапайым түрінің атауы [74, б.16]. Біздің ойымызша, сандал мен кандалы фонетикалық өзгеріске ұшыраған сөздер сияқты. Кандалы, -ов. В царской России и других странах железные кольца цепями, надеваемые на руки и ноги узнику. Заковать в к. Каторжник в кандалах. II прил. Кандальный, -ая, -ое. (Ожегов, Шведова. 1999: 263). Тұтқындарға ағаштан ойып кигізген аяқкиім, кейіннен темірден кісен салған.

Түйін. Көне түркі тілінде сандал – балта деген мағына берген. Сандал > шабата > балта > жады > жалман. Жады – қытай тіліндегі чжа `кесер; кесу + доо `пышақ, бритва`. Маньчж. Тілінде `кесу, турау` мағынасында. Түркі тілдерінде салом шабатын пышақ, үлкен пышақ, шөп кесер деген мағынада қолданылған. Жады мен жалман мағыналас. Л. Будагов тур. سلمان іелмãнъ ближайшая къ оконечности часть сабли, гдъ оборотъ ея становится тоньше и гдъ начигается раздвоенный клинокъ-дейді (1871: 364). *Йал `быть гладким, голым, быть крутым, отвесным`. Йалман~жалман: лезвия, клинок, конец сабли, кинжала, ножа, пики, копья, острие или лезвие оружия или орудия, острая сторона (меча) т.б. (Севортян: 102). Жалман сөзінің негізінде жалмауыз сөзі пайда болған. Қараңыз: жалмауыз бөлімін. Балта, жады сияқты қару – шаппа шот.

Шаппа шот. Мәшһүр-Жүсіп шаппа шотты да қару есебінде қолданады. Ол бұрын Тоқмұхамед барған екен, Оған да шаппа шотты салған екен (М-Ж., 147); Оған да шаппа шотты салған екен (М-Ж., 142); Ќара тас ењ болѓанда ќайраќ болар, Балта, шот, пышаќтарды ќайрап болар (М-Ж., 100);

Шаппа шот – шот, ағаш жаратын шот орнында Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданында да айтылады. Онда «шаппашоттың басын бассаң, сабы айналып келіп маңдайыңа тиеді» деген атам заманнан бері айтылып келе жатқан мақал бар. Шаппашот сөзіндегі шаппа сол шоттың қандай іске арналғанын, атқаруға тиісті міндетін көрсетеді. Басқаша айтқанда, шаппашот шабуға арналған, не шабатын шот деген сөз. Шаппашот сөзі, осы мағынада Семейдің Абай, Аякөз аудандарында да қолданылады [32, б.95]. Шап +па + шот. В. Радлов: чап ~ шап – 1) стръла съ желъзнымъ наконечникомъ, 2) махать, бить, ударить махомъ (жалпы бес мағынасы бар-А.Қ.) (1905. Том. III. Часть 2. 1916) Демек, шап өз алдына дербес жебенің аты да болған. Бізше, шап `кесу, шабу, қиып түсіру` деген мағынасы алғашқы түбірдің мағынасы деп ойлаймыз. Ал, екінші компоненті шот ~ чот кäркä мотыга* (төрт мағынасы бар – А.Қ) (В. Радлов, 1905. Том. III. Часть 2. 2025); *Мотыга, -и,ж. Ручная земледельческое орудие для рыхления, копки – металлический или каменный наконечник, насаженный под углом на длинную рукоятку (ТСРЯ, 1999: 368). Шот – ұзын сапты, ұшында тастан не темірден үшкірленіп жасалған құрал.

Түйін. Мүмкін арбаның үстіне орнатылған шаппасы бар ататын құрал да болуы. Шап + па + шот > соғыс қаруы `шабу, кесу, қиып түсу`. Шаппа шоттың бес мағынасы бар. Соның бірі – ұшында үшкір темірі бар оқ; Екінші ұратын шоқпар сияқты қару. Семсер шабатын, түйрейтін қару.

Семсер. Маған оң батасын берсін, қара қоржынын берсін, семсерін берсін (М-Ж., 158); Семсерді берді қолына Алмас қылыш ілгізіп (228); Кир. سمسر сімсер شكشير сабля (Будагов, 635).

Семсер – түркі тілдерінде ерте кезден қолданылып келе жатқан көне терминдердің бірі. Бұл сөз қарақалпақ тілінде семсер, қырғыз тілінде шамшар, ұйғыр тілінде шэмшэр, өзбек тілінде шамшир формасында қолданылып, «өткір, қайқы қылыш» деген ұғымды білдіреді. Семсер сөзі түркі тіліне араб, Иран тілдерінен ауысқан. Бұл сөз екі элементтен, яғни, шам (тырнақ, тұяқ) және шир (арыстан) сөздерінің кірігуі арқылы жасалған [123, б.92]. Метін де шабыт қарудың бір түрі.

Метін көне қарудың бір түрі болған сияқты. Болат метін – қанжармен тесілген тас, «Тесік тас, – деген сөз бар, – жерде қалмас» (М-Ж., 16); Темірдіњ суы м±ныменен суарылса, метін болады (М-Ж., 120); Тіл деген болат метін µткір келген, Дал-дал ќып ќызыл ќия тастан тілген (М-Ж., 79);

М-Ж. Кµпеев болат метін сµзін пышаќ, селебе орнына ќолданѓан. Метін µткір, ж‰зі м±ќалмайды деген мағына береді. Екінші сµйлемде метін ауыспалы мағынада метонимия түрінде ќолданылѓанын байќаймыз. Ќанша айтса, ќ±лаѓына енер емес, Ќажымас ќара болат майталман-ды (ЌКБС, 55) ауыспалы мағынада ќолданылѓан майталман сµзін ќара болатќа алмастырып ќолданылѓан, метонимиялыќ ќолданыс.

Метін – жер ќазуѓа пайдаланатын шот тєріздес ќ±рал ретінде кейбір жерде пайдаланылады [38, б.79]. Жаќсы ќатын жігіттіњ Кесектен соќќан кентіндей, Д‰ниеніњ т±йыќ ментіндей (Майлыќожа, 39); Метін мен ментін мағыналы сµздер дейміз. Метін қанжар сияқты шабатын, түйрейтін қарудың түрі. Мылтық соғыста қолданатын ату құралының бірі.

Мылтық. Алты қырлы ақ мылтық, Ата алмасам маған серт (Ер Тарғын, 299); Алла Тағала жар болса, Қара мылтық бар болса (Алпамыс, 175). Атам деп қорқытады мылтығы ұзын (М-Ж., 30); Атарға бір мылтық жоқ оқ көбейтіп (М-Ж., 35); Аламын дәнеме алмай бір-ақ мылтық (М-Ж., 112); Өлеңім берен мылтық сегіз қырлы (М-Ж., 105);

Мылтық – дж. тат. мылдұқ ружье, винтовка, алт. қырғ., пистолетъ, шомполъ, затравка, аузы, дуло, порохь ружейный, алт., мылтыкта стрлять изъ ружья т.б. Тағы бірде мылтықъ – ружье деп түсіндіреді. (Араб графикасынан транскрипциясын жазған – А.Қ.) (Будагов. 1869: 267, 274). Мылтықтың түрлері мен анықтамасы В.В. Радлов ружье – қол мылтық; мылтық атты; мылтық оқтады; мылтық шыбығы; мылтық жасады – дейді [17, б.2144]. Мылтықтың түрлері ауыз әдебиетінде жиі кездеседі. Тÿмèгъ – сіб. тат., оружіе – деп жазды сөздігінде (Будагов, 398). Т. Байжан мылтықтың түрлерін атап өткен [121, б.5]. Р.Н. Шойбеков: ќара сµзініњ гара (т‰пењ - мылтыќ) т‰ркм., ќара (ќарапайым білтелі мылтыќ) ќырѓ., ќара (темір) µзбек маѓынада ќолданылады – дейді [74, б.16]. Мылта – фитиль (у ружья) (В. Радлов, 2144); Мыл + тық (оқтық, шоқтық) түбір мен қосымшадан тұратын сияқты. Мыл өлі түбір мылжың, мылжа-мылжасы шығу, мылқау, мылқ етті деген сөздердің құрамында кездеседі. Мыл > мыңқ (дыбыс) еліктеуінен туған сөз сияқты. Мылк етті – он качаль (Радлов, 2144). Мылтық, садақ, саржа ату құралдарына жатады.

Садақ. Саржа. Оқ. Төртеуі апарып сағымға садақтарын ілді (М-Ж., 95). Тобылѓыдан жаќ ќылып, ж‰згеннен оќ ќылып, кµзіне кµрінгенді ќорек ќылып, ішіп-жеп оѓын ќ±ралайдыњ кµзінен µткізет±ѓын мерген болыпты. Мына баланы жебе ќылып бастарыња шаншыњдар (М-Ж., 61); Зырылдауыќ тартты, жылќыны ќуып алды (М-Ж., 45); Атадан туѓан мен бір шоќ, Садаќќа салар сайман жоќ (ЌКБС, 67); Қанға тойсаң саған серт! Бұлғары садақ, бұқар жай (Қобыланды, 70); Кµкенай садаќ тартты д‰рілдетіп, Ќаќ жарды ердіњ ќасын оѓы жетіп (Шєкєрім, 289);

Зырылдауық (зырыл және дауық (шырылдауық – вариантын) екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. В. Радлов зыр – шумъ летящей стрлы, вертящагося колеса, свистъ, журчаніе; зырыл – свистть (о стрл) – деген түсініктер береді (1869: 904). Демек, зырылдауық садақ сияқты қарудың бір түрі. Радлов пен Будагов сөздіктерінде бұл қарудың нақты анықтамасы кездеспеді. Бірақ, ауыз әдебиетінде зырылдауық жиі қолданылады.

Академик Є. Ќайдаров: В казахских же эпосах различается лишь несколько разновидностей луков по их внешному виду. Однако лингвистическая природа слова садақ представляет определнный этимологический интерес. Дело в том, что это слово считается производным от общей тюрко-монгольской корневой морфемы, встречающейся во всех алтайских языках, но в разном фонетическом оформлении. Так, в самом казахском языке наряду со словом садақ в знач. «лук» употребляются жақ / / жай, в уйг. я, узб. ей, азерб., туркм, яй, урянх. ая, кирг. жая, якут. саа, башк. йәйә, карач.-балк. джая / / садакь джая, хакас. кас. чачах / / охчаа, в тувин. эа / / ая «лук-самострел», алт. садақ «лук» яа «стела», ног. яй «лук», карақалп. садақ «колчан», дағ «колчан», хал.-монг., ойр.-монг. сайдақ / / садағ «лук», бур.-монг. Һаадағ «колчан для стрел» и.т.д. – деп жан-жақты түсінік береді [66, б.34]. М. Ќашќаридіњ сµздігінде: оќл±ќ – ќорамсаќ деп кµрсетілген (1997. 131); Оќл±ќ (оќ+л±ќ) л±ќ орыс тіліне енген «лук» сµзі болуы м‰мкін. М. Қашқари ұлұн – ұшы жоқ оқ; жебе - дейді (1997: 131). Л.З. Будагов: ќырѓ. جا жа = ياي жаќ лукъ (изъ которого стрляють),صاري جا сары жаќ желтый лукъ (т.е. желтый рогъ, натягиваемый на лукъ), лукъ башкирскій (1869: 425). Немесе: тур. п.سدق сдќ садакъ, дж. садаќ ساداق, сдаќ سداق кожаная сумка, въ которую кладутъ лукъ и стрлы, колчанъ съ отдленіемъ для стрлъ, дж. садаќ, قيليج سادلغي ќияѓы ножны сабли: ќияѓы садаѓы мойнына асып ќойѓан повсивъ ножны сабли на шею, пришелъ (знакъ полного повиновенія и предаванія себя вол побдителя). – Баб. 39) (1869: Том. I. 622). Б. Қарағұлова Тарихи жырларда: саржа, сүңгі, датқа, қол, самғал, шерік сияқты көптеген әскери терминдерді кездестіруге болады – дейді [55, б.21]. Т. Байжан: Наименование метательного оружия: садақ (лук), разновидности: жай, жақ (лук), саржа (башкирский лук с инкрустациями), бұлғары садақ, бұхар жай (виды лука, купленные у блугар и из г. Бухары), көн садақ (лук с чехлом из толстой кожи), сақпан (праща) и.д. [121]. Садақ > саржа.

Саржа. Садаќ жаќ; ерте кездегі батырлардыњ саржасы. Саржасыныњ кірісі, Тартуѓа келмей ‰зілді (ЌЖ, 21); Бұлғары садақ, бұқар жай Тарта алмасам, маған серт (Қобыланды, 70). Саржа - лукь съ инкрустаціями изъ кости (В. Радлов: 1911, 4 т. ч 1. 340). Саржа – қару екендігін Ж. Досқараев қолдайды [124, б.96]. Сарыжа - сүйек ойып әшекейлеген садақ, жақ (лук с костяными инкурстациями). Ильм., 156; Уб.КО; Ир.АО [24, б.403]; Саржа ататын қару емес, оны иініне қойылған сары сүйек – дейді Байжанов [120, б.165].

Академик А.Т. Қайдар: В Из этого ряда каждый из тюрко-монгольских языков может найти свои вариант, выражающий одно из четырех значений: «лук», «стрела», «колчан» и «лук и стерла» – деп жазды [66, б.34]. Ф.ғ.д., профессор Р. Сыздықова былай дейді: садақ сөзі бір тілде қарудың өзін, екінші бір тілдерде оның тек футлярын, үшінші бір тілдерде осы қарудың өзін, жабдығын, сауытын қоса алғандағы жалпы атауын білдіретін болып қалыптасқан Қазақ тіліндегі садақ сөзі – осы үш мағынаның үшеуіне де ие болып қолданылып келген сөз – деп түсіндіреді [119, б.102]. Жебе салатын қап ол – қорамсақ.

Қорамсақ. Қорамсақ – садақ оғының қабы. Т. Байжан да қорамсақты (колчан для стрел) деп дұрыс анықтаған [121, б.7]. Ќорамсаќ قرمساق курамсакъ рагоносецъ, мужь обманутый женой (диан к.сл. Бурх.) въ ад. Тоже, и въ заначеніи: измнникъ, плуть, произносится курумсакъ, въ каз. қорамсақ, қрмсақ скряга, негодяй, въ Кир. скопидомъ, бережливый деп түсіндіреді сөзігінде (Будагов. 1871: 51); Кир.قورامساق курамсакъ. Колчанъ со стрлами (Будагов, 74). Біз қорам + сақ деп екіге бөліп қарастырамыз. Қорам – алт. корумъ, корымъ розсыпъ, мелкіе камни, образовавшіеся отъ обрушившейся скалы, قورومدا закласть мелкими камнями, 3) алт. коромъ посл (въ противуположность времени), 4) якут. Битое кобылъе мясо, употребляемое якутами во время свадьбы; дж. قورومسغمق курумсагмакъ – сдлаться жертвой (құрбаншыл) (Л.Будагов. 1871: 79). Демек, қорам түбірі қарсы жағын өлтіру сияқты мағынада қолданылады.

Қорам сөзі қор (саба бөлімінде айтылды) қымыздың ашытқысына байланысты емес пе екен деген ой айтылды. Қор (запас) – деген мағынасы жағынан жақындығы бар сияқты. Сол сияқты, осы сөздермен мағыналас қазақ тілінде қора (мал қорасы) деген де сөз бар. Расында да, түбір тұлғасында тұрып-ақ қап (сауыт) деген мағынаны бере алады. Р. Сыздықова қорамсақ сөзі қорам түрінде де қолданылған, оның сақ компонентін қоспай да, «оқ қабы» ұғымын бере алатындығын аңғартады [119, б.91]. Бухатын Базилхан: Поэтому такие термины как сағадақ // саадаг // садақ «лук», корумсаға // хоромсого // қорамсақ «кольчуга» и мн. др. Имеют наиболее широкое распространение и как видно из специальных исследований бытуют в изучаемых тюркских и монгольских языках в самых различных фонетических вариантах – дейді [125, б.21]. Бухатын Базилхан академик А. Т. Қайдаровтың (1973: 25-34) еңбегін еске алған болуы керек. Ә. Ќайдаров сонымен ќатар ќорамсаќ сµзіне де талдау жасаѓан: Например: са/саќ в слове ќорамса /ќорамсаќ «колчан», -саќ в слове масаќ «наконечник стрелы», сай – в сай жебе, сай кез оќ – разнавидности стрел: жа / / жай в слове сарыжа / сары жай (Қасы сарыжайдай керліген ЕТ, 363), жай в слове бұқар жай «инкрустированный лук бухарский», же в слове жебе «наконечник стрелы», жа и сақ в слове жасақ «вооруженный отряд, дружина», сақ в выражении сағы сыну «получить отпор, подвергаться удару» (Жаудың сағы сынып тұр – ХА) и.др. [66, б.35]. С. Е. Малов йа - `стрела` (не лук) оќ йа `стерлы и лук`. КБ, 16, 10: созвездие «Стрелец». РСл., III, I. (33 бет.). Оќ - `лук`; так теперь в сознании уйгуров; хотя по текстам для прошлого времени более подходит обыкновенное значение «стрелы». РСл., I, 988 (ЯЖУ. 1957: 81 бет.);

Л. З. Будагов тур ياي йаы яй, алт. يا йа., кир. جا жа., тат., ييه йие, جيهжие іеіе 1) лукъ для стрлъ. 2) тур. дж. ياي йаы созвздіе Стрлец (قصص йѓѓы – 127), ياي يولي йаы, йоы пространство на выстрлъ изъ лука, ياي йаы, جكمك жќмы, قورمق ќормќ алт. Кир. يا йа, جاتارتكق жайатмќ натянуть лукъ, ياي йаы босады يصمق ослабить лукъ до конца стрлы, йаы ќршамќ ياي كرشلمق приладить тетиву къ луку, кир. انالمغان جايه طانكدار аталмаѓан жайе ѓанќр ар неумющіе стрлять, удвляется луку (послов.) (Қазақша транскрипциясын және арабша аударған – А.Қ.) (1871: 2 том: 346 );

Зембірек деп темір садақты да айтқан сияқты. Татар деген жұртты қырып, шаһар Бұлғарыны жермен-жексен қылып, Ескендір Зұлқарнайыннан қалған бір зеңбірек бар екен (М-Ж. 11 т. – Б. 108). Л. Будагов п. зембуръ, пчела, зембурекъ, а) пчелка, б) земрек стальной лукъ; зашелка, с) маленькая пушка, везомая на верблюд съ караваномъ пилигримовъ. для орханенія отъ степны арабовъ, кир. произносять зенбрекъ, пушка, зенбрекчи, пушкарь – деп жебенің темірден (темір жебе) жасалатынын жазады (1869: 607). Киші. п. кишъ 1) та часть колчана, куда кладуть стрлы (1871: 178).

Түйін. Қорамсақ садақ оғының қабы > қорам (қап, сауыт) + сақ (оқ). Қорамсақ > кісе. Күрен > қос > қора > қорамсақ > құр > құрсақ > құрық т.б.

Кісе. Сол кісенің ішінен дорба алады-ау (М-Ж., 228); Сонда ақсақал кісесін қолға алды-ау (М-Ж., 116); Оқшонтай жоқ, кісе жоқ Белбеу шығар деп еді (М-Ж., 56);

Кісе – қалталы бұйым. Оның іші кең болады. Оқшонтайына тіс ысатын, аршитын усойқы, арша және басқа жабдықтар болады да, оның негізгі қуысына көбіне сарқыт салынады. ХIХ ғ. бастап қазақ халқының тұрмыс-салтының өзгеруіне байланысты кісенің түрі, қолданылу мақсаты да өзгеріске түсті. Кісе (нан), кіселеу (торлап кесу) т.б. Енді қосымша қалта салмай, күміспен кемерлеп, әшекейлейтін болды. Олар күміс кісе, кемер кісе деп аталды. Кемер белбеу – қараңыз: (Малбақов, 1992: 16). Баяғыда кісенің ішін талмен ыстайтын, ішіне ет салып алатын болған. Белбеудің бір түрі кісе п. кисе күміспен, жезбен әшекейлеп істелген қалталы белбеу (ҚТАПС, 109). Күміспен сәндеп, әшекейлеген қалтасы бар, былғары белбеу қазақ зергерлерінің жасайтын аса маңызды заттардың бірі кісе қалталы былғары белбеу (Қазақ ССР тарихы). Кісе – әскери адамдардың портупейі. Б. Момышұлының шығармаларында қолданылады. Кісе ертеде түріктер соғыста қажетті бұйымдарын, оқ-дәрі салып жүретін қалта (потрантажы) болған сияқты. Кейіннен уақыт өте келе тұрмыс қажетіне пайдаланып о бастағы мән-мазмұнын жойған.

Л. Будагов: п. кисэ 1) карманъ. 2) тур. ад. мшечекъ кошелокъ, кисетъ, въ кир. ксе, кожаная сумочка, привязываемая ременнымъ пояосмъ снаружи платья (при ней қын ножны для ножа и оқшонтай – отдленіе, куда кладутъ пули) тур. кисседар банкиръ, кассиръ, он кисе жиырмасында оқ, у неге нть и 10 кошельковъ (каждый кощелекъ содержить 500 піастровъ), киселмық положить деньги въ кошелекъ; завернуть письмо или депешу въ мшокъ, сормық кисе тереть мшечкомъ, рукавицей (банщики въ баняхъ). Турк. Кисе бой кесе – бой, барка съ одной мачтой и двумя парусами (Вамб.). (1871: 178). Кісі тат. кисі = ксі – человкъ (1871: 178).

Осы зерттеу жұмысқа қатысты Ә. Нұрмағамбетовтың де пікірі еске аларлық: Нет необходимости анализировать слова оғындай, обозначающее `как пуля, подобно пуле`. Неясно по занчению слова мір. Иногда оно употребляется без своего спутника оғындай, с аффиксом -дей – мірдей. Нам думается, что слова мір и оқ равнозначены или связаны друг с другом. Это можно подтвердить языковыми фактами. В древние времена человеку нужно было оружие для охоты на диких животных, в качестве которого могли служить обыкновенные палки, что сохранилось в некоторых тюркских языках. Например, в хакасском языке миргеле употребляется в занчении `бросать`, а мирге – `палка для игры в городки`(ХРСл, 1954) , в тувинском языке мирге – `палка`(Р-ТСл. 1980). В током же значении слово мерһе мы видим в тофаларском языке, в алтайскомязыке мергеде также употребляется в занчении `бросать` (Рассадин., 1971: – С.207). Постепенно множество мирге в значении `палка` превратилось в других тюркских языках, в частности в казахском, в оқ, а сами предметы, также совершенствуясь, предвратились из палки в стрелы. Наше предположение подкрепляется некоторыми фактами родственных языков, в частности тунгусо-маньчжурских. В языке эвенов значение `стрела (самостел)` передается словам миир, а у нанайцев с незначительными звуками и смысловыми изменениями – морали `самострел для охоты на соболя`(ССТ-МЯ. 1975: 537). Возможно, в далекие времена у казахов `самострел` назывался мір. С развитием общества и языка это слова вытеснилось другими: садақ, мылтық и.т.п. Однако первые слова сохранились во фразеологии казахского языка. Таким образом, словосочетание тілі мірдің оғындай можно понимать как `язы, как стрела самострела` – деп жазды (ПЭТЯ. 1990: 209-210). Нұрмағамбетовтың жазып отырғаны өте дұрыс. Ерте уақытта таяқ (таяқ – бөлімін қараңыз) ұшына сүйектен не темірден қадап, оны аңға дәл лақтырып атып түсіретін болған. Ол – қаруды мір деген. Мір > таяқ.

Түйін. Кіс түбір сөзіне байланысты: «кісі «адам» кіші «әйел» кішілік» сияқты вариантын қарастырады (Ә. Қайдар, 1998: 287). Мәшһүр-Жүсіпте «кіс» – тышқанның бір түрі ретінде қолданылады: «Бала кіс» – деген, «Ақкіс», «Қаракіс» – деген тышқанның бір атасының өлі суының ішінде қаракістің жүні жұмсақ болады. Бұрынғы замандарда патшалар, байлар жаңа туған жас баласын балакістің терісіне бөлейді екен: «Қатты болмасын!» – деп (М-Ж., 11т. – Б. 169). Кіс > кісі > кісен > кісе > кіс (ақ кіс-аң) түбірлес сөздер сияқты. Жылқының кісінегені, мысықты кіс-кіс – деп шақыру түбірлес лексемалар. Осы кіс жалпы жылқы атауынан кісі атауына ауысуы мүмкін. Ат мінген кісі. Оқшонтай майданға қатысқанда оқ салып алатын қалта.

Майдан. Майданда жас батырды байқады енді (М-Ж., 155); Жүз мың әскер келді енді, Майданға тақты құрғызып (Алпамыс, 223); Майданнан аққан қызыл қан, Сарқырап ақты судай боп (Алпамыс, 227); Чунки туштым майдонға, майдонға тÿла кÿрдум (Қожа Ахмет Йассауи).

Майдан – алаң, соғысатын алаң, жер таңдап алу, өзіңнің артыңнан соғыс алаңын қалтыру, күреске алаңға шақыру, ортаға қолғап тастау деген мағына береді екен. (Аударған – А.Қ.) (Будагов, 272). В. В. Радлов мäідан – 1) равнина, площадь; 2) публичность; поле битва – дейді [17, 2069]. Р. Сыздықова майдан, сірә қазақ тіліне парсы тілінен енген сөз, ал парсы тіліне араб тілінен енген; майдан – парсы тілінде «площадь, арена, ипподром, поприще, плац; поле деятельности, поле сражения; время, досуг» деген мағыналарды білдіреді (Перс.-русск. Сл., 842). Қазақ тілінде де о баста бұл сөздің осы мағыналары негізінен қабылданып, келе-келе: 1) көгал, көгорай шалғынды жер; 2) алаң, орын, 3) ұрыс даласы деп айқындалғанға ұқсайды. Ал, қазірде тіпті ықшамдалып, тек «ұрыс даласы» және соған ғана қатысты үстеме мағыналарға ие болып отыр [119, б.94]. М. Әуезовтің майдан сөзінің үш түрлі мағынасынан басқадай түрде жұмсағанын көрсетеді (Е. Жанпейісов, 84). Мәшһүр-Жүсіп Көпеев майдан сөзін ұрыс даласы, соғыс сияқты мағынада қолданған. Майдан > ұрыс даласы.

Қосын. Ќос басында бес – аттылы жылќышымыз; Б±рынѓы хандар м±ндай соѓысќа барѓанда ќосынды ‰ш бµлек ќылады екен. Бір бµлегін кезуілші деп оќшау, бµлек алдында ж‰ргізеді екен. Бір бµлегін тосќауылшы деп, ханды ортасына алып, орта буында ж‰реді екен. Бір бµлегін салыќшы деп, запас баќќан аттарымен кейін арттарына тастайды екен (М-Ж., 41);

Кöчь 1) переселеніе, перекочевка, перемна мста жительства, временная кочевка на одномъ мст, стоянка лагеря во время военныхъ дйствій: три стоянки или три перехода мы совершили по самому берегу р. Синда (Баб. 188). Со всмъ что перевозять во время перекочевки, съ семействомъ, пожитками и скотомъ. т.б. көптеген мағыналар береді (Будагов. 1871: 144).

М. Арынныњ мына сµзі кµњіл бµлгізгендей: Шоќанныњ «ќазаќ» сµзініњ тегінде єскери – функциональдыќ мағына жаѓынан іздеген жµн шыѓар деген болжамы бар екен. Єрі ќарай дамытып айтпаѓан. Дегенмен, осыныњ µзінде ‰лкен мағына жатыр емес пе? М±ны «козак» – деп те, «ќосаќ» – деп те жазады. «С»-ны «з» ќылып ж‰рген немістер болуы керек. ¤йткені, неміс тілінде екі дауыстыныњ ортасында «с» єрпі «з» болып оќылады. Қос деген бөлімді – қараңыз.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қосын сөзін жасақ, әскер сияқты қолданған да екіге: кезуілші және тосқауылшы – деп бөлген. Қос > қосын (әскери жасақ).

Ту қандау. Сиыр атаулыны үш мың кісіге азық боларлық қылып жұртқа тастап кетіңіз, батырлары туын қандасын, мәре-сәре болып тамаққа тойынсын. Туларыңды қандаңдар. Елші жіберейік, құдай ұнатса жарасып, жадырап қайтамыз, – деп, сөзі осыған қойды дейді (М-Ж., 67).

Ту уйг. дж. тоқ (у), тоқ (д) каз. ту, кир тоұ 1) знамя, бунчукъ, хоругвъ, флагъ, значокъ (кит. ду главное знамя арміи), туғасы занменщикъ, разсыльный: бұл сөздің алғашқы мағынасы қытай тіліндегі тугъ әскердің аты болғанға ұқсайды Марко – Поло мысалы 100, 000 саны бар әскерді түк (тү-ту – А.Қ.) дейді және тудың атыда ту. Қыр. ту байлау навязать знамя; ту қандау обагрить знамя кровью (при выступленій въ походъ, убивали одного непріятеля и его кровью обагряли знамя, какъ предзнаменованіе побды; – древній обычай); тур. ту хвость лошадиный на конц копья, обнесенного золотымъ шаромъ, занчокъ, его несуть впереди вызда губернаторовъ и командующихъ войсками; паша и великіе везири имюттъ ихъ по три, и потому называются ауы тоғау (ту тоғау) ту шқыры значокъ выставленъ, водружень (передъ дворцомъ султана или великаго везиря), означаеть отправленіе въ походъ, у такого-то паши отняты значки – онъ разжылованъ – аударған, транскрипциясын жасаған – А.Қ. (Будагов. 1869: 398); Мәшһүр-Жүсіп Көпеев туын қандасын тіркесін жеңісті тойлау мағынасында қолданған.

Кетпен (қорған). Кетпен, шот ап, ар қылдың жер қазуға, Жұмыс қылмай соқырдың күшіменен (М-Ж., 126); Екі күрек, екі үлкен кетпенменен, Және сегіз көшіңмен мес бере көр (ҚКБС, 40). Ұсталар соққан кетпендей, Нұр тұқымын еккендей (ҚЖ, 70). Кетпенін талға саптаған, Қар суын жастай мақтаған (Манас). Кетпенді жаудан қорғану үшін жер қазуға, қорған салуға, қалқан сияқты пайдаланған. Оның дәлелі: Садақ тартып үйренеді, тартқан садағы тоғыз қабат кетпеннен өткізеді («Ер Төстік» ертегісі: 4 бет).

А. З. Будагов: курекъ, лопата, лопатка (кость плечевая), кочегарка; китмэнъ, ключъ замочный (каы к. сл.); у Баб. въ числ осданыхъ орудій, встрчается это слова въ значеніи: заступа или лопаты: щиты, заступы, топоры; кетменъ, рыть заступомъ – деп анықтама берген [20, б.121-173]. Мұрад Аджи: Алысқа көз жүгіртсек мынаны байқаймыз: қазіргі заман геологиясы және таулы істе көптеген ұғымдар мен терминдердің әлем жаңалығы болып түріктерден ауысқанын мақтанышпен айта аламыз: кайло, бутора, кирка т.б. – дейді [113, б.169].

Кетпенді тек қана қазу жұмысына ғана қолданбаған, қалқан, қорған есебінде де пайдаланған. Ш.О. Аюпов кетпен – кәтмән – диқаншылықтың барлық салаларында бірдей қолданылатын атау, Ұйғыр тіліндегі кәтмән атауы – кәрт етістігінің түбіріне -мәк қосымшасы жалғану арқылы жасалған дейді (Ұйғыр қол өнерінің лексикасы, 14). Мүмкін керт түбір тұлғасынан қалыптасқан болар (-пен-шекпен). Ш. Аюпов кетпеннің қару-жарақ түрінде қолданылатынын айтпаған. Кетпен > қалқан. Шаризат найза, қалқан даярлады (М-Ж, 70); Ал, тұрып Шеризат бала қалқан алды (М-Ж, 223);

Түйін. Кетпен жауынгердің қару-жарағының бір түрі қалқан деген мағынада жұмсалған. Кетпен қорғаныс жасағының бір түрі – қалқан деуге негіз бар. Сонымен тоқ етері: Мәшһүр-Жүсіп кетпенді жер қазатын құрал есебінде қолданған. Кетпен: 1. жер қазатын құрал. 2. қару-жарақ түрі-қалқан. Кетпен > шабуылға шыққанда алып жүретін қару-жарақтың бір түрі – қалқан.

Қорыта келгенде, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шығармаларындағы қару-жарақ түрлерін мағынасына қарай, қолданылу мақсатына қарай: сақ ер, гүрзі, шоқпар, сота, таяқ > ұратын, соғатын; найза, сүңгі > түйрейтін, шаншып түсіретін; селебе, қылыш, балта > шабатын, кесетін; шаппа шот > үшкір оқтың ұшы және ұратын, соғатын; семсер, метін > шабатын, түйрейтін; мылтық, садақ, саржа > ататын; қорамсақ, кісе > оқ салатын қап; майдан >ұрыс, соғыс даласы, соғыс; қосын >әскер; ту қандау >жеңісті тойлау; кетпен, қалқан > қорғаныс қарулары – деп топтауға болады. Қарудың мына түрлері М-Ж. Көпеев шығармасында жиі кездеседі: семсер, пышақ, қанжар, зырылдауық, жақ, оқ, садақ; Құс кездігін суырып,. Кеудесінен тіліпті кездікпен (Алпамыс), садақ, бұқар жай (Қобыланды), Зырылдауық тартты жылқыны қуып алды (Мәшһүр-Жүсіп) т.б.