.php>
Содержание: "«Мшр-Жсіп шыармаларындаы затты мдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б"
«Мшр-Жсіп шыармаларындаы затты мдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б
СодержаниеАс - таамдар лексикасы
Тарыны ауызындай болмай алды, Асты-жер, боланменен сті аспан!
Тйін. Жалпы зерттеу крсеткендей, Мшр-Жсіп шыармасында ас
Алма – алмрт
Алмрт. Бл сз «ал» жне «мрт» деген екі сзді бірігуінен жасалан. Ал
Тйін. Кне тркі тілінде «алма» базы заманнан болан деуге негіз бар. Алматы аланы кне атауы алма
Сйірік. ос анатым, йрыым, Судан шыан сйрігім
Главная причина того, что названия отдельных представителей флоры послужили основой для наименования многих географических объек
Кеспе – ыр. кисп (Будагов, 177). Кеспе кже
Ас деген блімді араыз. Біра, кейбір жерлерде онаасы
Жалыз-а ескі атан ср ет бермедер! Шегі аман. атан ср ет берседер, шегі жыртылады
Тйін. аза тілінде ша
Жргем: Тек Жетісудаы Найман рулары ана табаа «жргем» деп аталатын ащы жне тщы ішектерді рілген
Жргем // жргек // жрмелеп
Жрме > жрмелеу
Сілікпе: одыын тыпырлатып бауыздайды, «Сілікпелеп
Тп. В. В. Радлов: тп – [Kir] каша – der Brei (Радлов, 1270). Тп
Майск: май + cк екі тбірді осылуынан жасалан сз. Майск
Арасында крішті крмек ішіп
Айран. ымызды нын саба білсін айдан, Оан бір бас – ымыз бен іркіт, айран
Саумал. Мз болып отыранда саумал
Шбат. Меспенен, тегенемен шбат
Уыз. Алшынбай жиырмаѓа жетпеген уыз
Тйін. Т‰бірлес сµздер уыз ( у + ыз ), уыќ ( у + ыќ ) бл – лексемалар сайып келгенде кµк
Малта. Малманы шелегінде жатан бізден (М-Ж., 133); Талай жорыта бір торсытан малта
Туысты атаулар
Тоал. Бйбішесіні аты – Болан бйбіше, тоалыны
Тоал Жидебай рттай бала кнінде тапан шешесі ліп алып, ожаназар бір тоал
Жігіт. Мекен іздеп жігіттер
Тамыр. Зылиќаныњ тамыры
Тйін. Тркі жігіттері кбіне тс тйістіреді, соы уаытта далар тс аысатын болды. Ммкін тс
Кемпір. Кемпір
Кйеу. Хазірет шмана ызын берді, зіне кйеу
Жеге. Естіртіп трт жегеме
Же кптеген тркі тілінде ол
Жезде. Кигені жездемні
Хан. ¤з еліме тењ едім хан
Жыа лексемасы туралы ртрлі пікірлер айтылып келді. Оларды бір атары тмендегідей
Тйін. Тматы: салпиан тыма, тлкі тыма, пшпа тма сияты трлері бар. Тма – ысы бас киім. Мшр-Жсіп ысы бас ки
Сукеле. – Сонан соњ бар да ілкі б±рын Саржан тµреге µлењ айт, онан кейін ¤тебай жындыѓа айт, басынан сєукелесін
Вамб. Больной, слабый); Кир
Головной убор замужной женщины состоит из визоной шапки, преставляющии усеченный конус
Орамал. бжыландай толанып, А орамал
Тйін. Мшр-Жсіп слі
Шалма. Асаалды аалар, А шалмалы
Ыырам. Ыырам
Жаулы. Беріп ойды аямай денсаулыты, Отырызып асыа а жаулыты
Тйін. Мшр-Жсіп: а жаулы
Тйін. Кимешек (киім-кешек) киім-киім деген сздерді кірігіп -шек
Тйін. Мшр-Жсіп жігіт-желе
Шапан. Брігі жо, таияша шапаны
Шекпен. Кк шекпенді
Шекпен сµзініњ орнына жамылшын
Пешпент. Азырќанбай, сен бала, алсањ керек, Ж‰зік, бешпент
Тон. Кетіпті мініп атын киіп тонын
Тйін. М-Ж. Кпеевте: брлі тон (51); жасы тон (65); хале тон (66); атан тон (116); сесе тон (55); *ама тон
Тйін. Тон іш: іш (ышыр, іш киім, іш кйлек) сздері туынды маынасы рамында кездеседі. Ал, -ік
Дамбал. Атын жайып, кйлек-дамбалын
Шалбар. Садаты бауы сартылдап, Масатыдан шалбарды
Тйін. Тон > кафтан (ап+тон) > іштон (ыштан) > тонбал ~дамбал > шалбал (шалбар) > тонбал (тон+бал)>бал>бала. Бал
Тйін. Кемзал (кем
Лабас.: Атлас лабас
Жарѓаќ. Осы ж‰рген он бірімізді де бір т‰сті ќылып ќара ќ±лын жарѓаќ киеміз
Жарѓаќ тек ана сырты киім ана болмаан: жара шалбар, жара жасты, жара ла, лын жара та болан. лын жара
Тйін. Олай болса, жарѓаќ
Кйлегімен су алып, итке йды
Кµйлек сзін жейдемен
Мшр-Жсіп кйлек сзін итке су ятын ыдыс-метонимия ретінде жне з маынасында да олданан
Кебіс. Темір аран боланда, темір - кебіс
Бомрын білер кебімді
Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев темір кебіс
Тйін. Зерттеушілер кэт//кэд тбір тласын киіну, киію деп арастырады. Олай болса, кэта (футболистер) киетін ая киімні тбір
Баспана атаулары
Тйін. Мшр-Жсіп 1. ос скери жаса; 2. жылышыны осы – деген маынада олданан. Ќос
Кепе. Бєйімбеттіњ малыныњ µрісіне, балыѓы кµп бір суѓа жатаќ ќылып, ќамыстан кепе
Крен. Єрбір к‰ренде
Тйін. орыта келгенде, крен
Крке. Бір кні даи кйеу мен ызыны кркесіне
Тйін. Мшр-Жсіп ара жерге тігілген крке – деп олданан. Чум
Шатыр боп ыры жамаулы баспана йім
Тйін. Мшр-Жсіп шатыр
Тйін. раной, шошала, тошала, жолым й, оыр й, араша й, абылайша трлері бар. Мшр-Жсіп й
Мыњ ќаралы ќойдыњ ж‰ні кетті ѓой, Екі ж‰здей ж‰зік ала кепті ѓой.
Кигіз сзін етістік деп ќарастырсаќ, (ки + гіз) ки т‰бір сµз, -гіз
Тйін. Мшр-Жсіп киіз йді баспана ретінде олданан. кпелеп ааш й
Орда. Келісімен отау ‰йі ордадай
Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев орда
Жар (ор) синонимдері аза тіліні тл сздері орыс тілінде ям
Жмшік пен жрмеке
Jar -ыл жне Маrkt
Кірекеш пен кіреші
Сарай. Сарай
Тйін. Мшр-Жсіп сарай (кент), ала маынасында олданан. Кент
Шаар. Ќожант шєћєрінікімін
Тйін. М-Ж. Кпеев шахар
Тйін. Ін > ор > ‰њгір > орта > орда > к‰н (дµњгелек) > ор > жамшік > кент > стан > хана > дуал > дуан > там > й >жам >жар. Ст
Тйін. Мшр-Жсіп стан
KEREGY сзін тркілер екі трлі маынада олдананын жазады: (ысы й, киіз й). «Кер
Кереге ~ керек
KEREGY: Тркмендер – «шатырды», «кшпенділер ышлы evdi – ышлы евді – «ысты йді» «керег
Кереге сзіні тбірі керу, созу болса, -еге
Тйін. Тріктер о баста тзды
Кереге I (Сем.: Ас., Ккп., Алм.: Еб. аз., Кег., Жамб., Трікм.: Ашх., Таш.) йді абырасы
Тйін. Дегенмен, шаыра
Тундик – квадратный кусок кошмы, прикрывающий дымовое отверстие в вреху юрты (Потанин, 359). Алтайды тндік
Тйін. Тлк – т-лк. Т – ммкін тн
Уы. Іске арап жаланда жалыз уы
Тйін. Уы пен уыз сздері тбірлес деп ойлаймыз. У -ы трінде мшелеуге болатын сияты. йткені, бл туырлы, зік дегендермен
Ши. Кигіз бенен жарасып йге шиі
Тйін. Туырлы, ту-ыр-л-ы. Бізді ойымызша, туырлы атауындаы ту жне «ту сыртынан» дегендегі екеуі бір сз сияты. Киіз
Тйін. Мшр-Жсіп текемет
Сырма. й сыртынан сырма
Сырма сзіні негізгі шыу тегі лі аныталмаана сайды. Л. Будагов: тур. сырма
Кир. съ наставами. 2) тур. = сырамы (Том. I. 1869: 699); Дж
Тйін. Сыр > жазу > сурет салу > рнек салу > сыру > сырма. Сыр
Бстек. Бстегім
Тйін. Бдан шыатын ортынды брі > br
Жабды – ат бзелдері есебінде жмсалады. Жабдыќ
Ол сзді мнісі ырыз оша алмайды, ш тасты оша ылып, азан асады
Тйін. Жап > жабу > ќазан жабу >ќазан асу >дайындалу > жабдыќ. Жабды>азан. ршы
Тйін. Йіг (йі / у), -р > йіг // йігне > йерге >(-ге) > йу (о) р – шы сияты даму жолын крсетуге болатын сияты. Жкая
Тйін. Тегі: ада > ад `таза, адал` болуы ммкін. Асадал
Кебеже. Бойы бір арыс, кемпірді кебежесіндей
Кебеже (кеб (п) еже) екі сзден тратын сияты. Кеб
Кебеже, кебін, кебіс, кепеш
Саба. Осы сабаны
Тйін. ор > оржын > жын // бо. Малды ішек-арнынан (алынан) кшірілген затты уждер. Тйін
Кнек – тбірі кн
Тйін. Гнъ (кн) > тері > кнек > кйлек > анар > таар > даар (тері ыдыс). Мшр-Жсіп кнтері
Таар – мешок, пэр таар тары ууп – тро размолол один мешок проса (РСл., III, 796 (Малов, 109). Даар – кожаный мъшокъ, сума (
Сумал – `мешок`, узун сумал `длинный, большой мешок`; монг. Ринчинэ, 184 (Малов, ЯЖУ, 106). Тйін.
Торсы. оржын жо ет пен нан салатын, Торсыы
Талыс. С‰йел ќолды ќара ±ста, Сайманды сал талысќа
Мыс былылдап еріген кезінде шал, Шншіктен* са ара алды ырып
Тйін. Торсы кк (кн)< >талыс < мес (тері ыдыс) шншік
Мес. Меспенен
Тйін. Мес>кк (кн)
Шелек. Шелек
Тйін. ауа ~ долы ~ (толы) ~ шелек > кк (кн) (тері ыдыс). Теріден жасалан ыдысты трі – оржын.
Божама. Боша. Бойра
Боша. Шешем берген бошасы
Бойра Жамбыл, Шымкент, Алматы тірегінде «амыстан тоылан тоыма» есебінде белгілі (ТДС, 68). О. Наысбеков бойраны
Бктеме: Бктемеде
Таба. Ас салып жейтін деп пе е ылып таба
Шелек тгіл, тостаан ая алма
Ожау. кілі піспек боланда, кміс ожау
Кумган – чугунный или медный кувшин (Потанин, 81). м
Кесе. Кесесін
Тйін. мыраша
Баыр. Шыра баыр азан
Аспаннан кмісті таба балымен тсті, Табаты ішінде кміс асы бар екен
Ауызды. Ауыздыпен
Ауызды сзін (ау+ыз+ды) тбір мен осымшаа бліп арастырамыз. Ауыз
Тйін. Ауызды>ау>ыз (ы+з) -ды=ауызды. Ауыз
Тйін. Сол сияты еме > меме > мама > ене > тбірлес сздер. Демек, ем > м > мілдірік болуы ммкін. Жген
Тйін. Олай болса – жген
Тйін. Айыл > айы + л
Делбе Трады топты крсем бйірім ызып, Делебем
Тебінгі мен тепкіншек
Тйін. Теп (тепкіншек) // ем-емшек (келіншек) дериваты табиаты, сырт алпы, рылысына арап, етістікке -шек
Доа сзімен тааны
Таа. Наашы (аз. Диалек. 65). Бл екеуі сырты тласы жаынан да шыу тегі жаынан да бір болуы ммкін. йысан
Тйін. йысан
Тыла – потчка, язычекъ (анат.) (Будагов, 755). Бл туралы тасатты
Са ер. Боз жорѓа ат, ќызыл ауыз, µзі ш±бар, Кµп мінген саќ ермен
Ыырчак – 1) скрипящій; 2) вьючное съдло; 3) кляча, худая, изнуренная лощадь деп тсіндіреді [17, б.1358]. Ыырша
Тйін. Ыырша
Ершік. аза тілінде ершік
Тйін. Ершік > ат бзелі > ашамай. Ашамай
Нота – бйда.
Тоым. Ертоымды
Тйін. Тоым
Жона (жона – С.М.) ~ тоым > жн. ІШLІК
Тйін. М-Ж. Кµпеев салдыќтыњ
Телега тегершік сзінен шыан болуы ммкін. Тегершік
Тйін. Тегершік > дµњгелек > арба. Тегершік > тегене тбірлес сздер болуы ммкін. амшы.
Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты
Тйін. Ќамшы
Тйін. Білек + ілу > блдірге. Білек - ілдіргі (µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ) сияты алыптасан. Блдіргі – білекке байлау
Шылбыр. Атыма алтын шылбыр
Шылбыр зат. Ж‰генніњ, ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ТТС, 1961: 504). Шылбыр
Шылбыр сµзін шыл
Тйін. Шылбырдыњ
Шынжыр. Кетті аран салбырап, Шынжырлары
Тйін. Шылбыр ~ шынжыр т‰бірлес сµздер. Шынжырдыњ о бастаѓы маѓынасы (ж‰н // шын + жіп) шынжыр
Жіп. Шыжым жіп.
Тйін. Шылбыр, шынжыр, шыжым жіп, жіп
Аркан* – веревка из овечьей шерести, заплетенная конским волосом – дейді Тверитин. В.В. Радлов аркан
Тйін. Аран бойы
Желі. Атпенен желі
Желі мен желін
Тйін. Біз бдан мынадай орытынды шыарды: желін (емшек) > жалау (ему) = желі
Керме. Мылтыпенен бір атып кермеге
Тйін. Кер+ме -ме
Біліп ой аыма, Тзаа тсіп леді
Тсерсі сегіз тоза жайан тора
Тйін. Демек, тарамыс, тсамыс, дегендегі -мыс
Шідер. Есенаман, Жарынны моласы Шідертіні
Шідер сзіні тбірі ші
Шідер сзінен *Шідерті сзі туындаанын -ты
Тйін. Отсюда нетрудно видеть этнографическую основу происхождения казахского слова шідер
Бау. Темір бау
Тйін. Демек, бау
Кісен. Саланмен анша кісен
Кисен (кісен) – путы для лощадей (Потанин, 304). Кісен (кіс+ен) -ен
Кісен мен кісе
Урукъ петля, укрюкъ, которымъ ловять коней (монг. уруга, ры. ры) (Будагов, 798). *Курук
Кдері белбеу белімде Азалы болдым елімде
Жзік. Бір жзік
Ж‰з‰к, м‰мкін кµне й‰з
Й‰з‰к сµзін талыш. Монѓ. Самодий. Бір-бірінен ауысќан (Doerf. II № 596) (ЭСТЯ, 1989: 261-262). М. ашари овр
Тйін. М-Ж. Кпеев жзік
Тйін. Білек < буын > жзік. Жасалу моделі блдірге
Сыра. Алтын сыра
Тйін. Сыраны лаа да, мрына да таан. О баста гізді мрнын тесіп сірге іліп, жіп таып алып жрген. Малды латарына
Тйін. Ала > мілдірік омырау мен алдыы жаа таатын зат боландытан маынасы жаынан байланысы да жо емес. аза тілінде
Саина. Алтынды сарай менен даинасын
Саќина сµзініњ т‰бірі саќ
Тйін. Грзі сияты соатын ару ол – шопар
Сота. Мойнындаы сотамен
Тйін. Расында, сота
Тая. Бл жолда есі бтін деген жандар, Таяын
Найза. Найза
Сгі. араай найза
Смбі мен сгі
Сгі тйрейтін аруды трі болса, селебе
Кир. сімсеръ (вм. п
Тйін. Sab > шап
Тйін. ылша
Балта. К‰њнен туѓан С‰гіршені Ќытай айбалтаныњ
Тйін. Кне тркі тілінде сандал
Семсер. Маан о батасын берсін, ара оржынын берсін, семсерін
Метін кне аруды бір трі болан сияты. Болат метін
Метін – жер ќазуѓа пайдаланатын шот
Алты ырлы а мылты, Ата алмасам маан серт
Саржа. Садаќ жаќ; ерте кездегі батырлардыњ саржасы. Саржасыныњ
Кісе. Сол кісені
Майдан. Майданда
Тйін. Мшр-Жсіп осын
Затты мдениет лексикасын. лтты киім атаулары
Баспана жне й млкі терминдері. Киіз йді жабдытары
А осымша
