«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б

Вид материала

Монография

Содержание Ас - тағамдар лексикасы Тарының қауызындай болмай қалды, Астың-жер, болғанменен үстің аспан! Түйін. Жалпы зерттеу көрсеткендей, Мәшһүр-Жүсіп шығармасында ас Алма – алмұрт Алмұрт. Бұл сөз «ал» және «мұрт» деген екі сөздің бірігуінен жасалған. Ал Түйін. Көне түркі тілінде «алма» бағзы заманнан болған деуге негіз бар. Алматы қаланың көне атауы алма Сүйірік. Қос қанатым, құйрығым, Судан шыққан сүйрігім Главная причина того, что названия отдельных представителей флоры послужили основой для наименования многих географических объек Кеспе – қыр. кисп (Будагов, 177). Кеспе көже Ас деген бөлімді қараңыз. Бірақ, кейбір жерлерде қонақасы Жалғыз-ақ ескі қатқан сүр ет бермеңдер! Шегі аман. Қатқан сүр ет берсеңдер, шегі жыртылады Түйін. Қазақ тілінде ұша Жөргем: Тек Жетісудағы Найман рулары ғана табаққа «жөргем» деп аталатын ащы және тұщы ішектердің өрілген Жөргем // жөргек // жөрмелеп Жөрме > жөрмелеу Сілікпе: Қодығын тыпырлатып бауыздайды, «Сілікпелеп Төп. В. В. Радлов: төп – [Kir] каша – der Brei (Радлов, 1270). Төп Майсөк: май + cөк екі түбірдің қосылуынан жасалған сөз. Майсөк Арқасында күріштің күрмек ішіп Айран. Қымыздың құнын саба білсін қайдан, Оған бір бас – қымыз бен іркіт, айран ... Полное содержание

Подобный материал:

• Избранное, 886.75kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
• История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
• Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
• Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
• Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
• Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.

Заттық, рухани, мифтік және халық метрологиясы бұл – мәдениеттер есте жоқ ерте заманда халық өзі тудырған ауыз әдебиетінде сақталды. Өзінің аттарынан бұрын пайда болды. Этномәдени лексиканы зерттеу қажеттілігі күнқұрғатпайтын мәселе екендігіне Х. Досмұхаметұлы баяғыда көңіл аударған болатын: «Қазақтың барша тұрмыс-тіршілігі мен өмірлік жағдайын оның халық әдебиеті бойынша зерттеп шығуға болар еді. كيز وي Киіз үйді, оның бау-шуын, барша жиһаз-мүлкін бүге-шігесіне дейін қалдырмай асқақтата, мадақтай отырып, халық поэзиясы жертөле мен тамдарға жиренішті сипаттама береді. Қазақтың ұлттық киімі (тұмақ, шекпен, күпі, бөрік, т.б.), қыздар тағатын алтын-күміс, сырға-шолпы, теңге, бес қару мен ер-тұрман, т.с.с. да халық әдебиетінде жырланады. Төрт түлік мал мен Қазақстанның және онымен шектесетін ел-жұрттың барлық жануарлар дүниесі халық әдебиетінде ерекше орын алады» [1, б.30]. Этнолингвистика негіздерін зерттеген ғалым М. М. Копыленко: «Язык любого народа хранит увлекательную повесть многовековых усилий, людей познать, осмыслить и подчинить себе окружающую их действительность. Отсюда проистекает важность этнолингвистических исследований, проливающих свет на формирование обозначений конкретных предметов и абстрактных понятий» – дейді [2, б.19]. Бұл орайда, Н.И. Толстойдың: «В этнолингвистическом богатстве любого языка наиболее древними по своему происхождению а потому и устойчивыми и основными лексическими элементами считаются наименования частей тела, родства, пищи и др. С этими разрядами лексики связаны чаще всего национальные традиции и этнокультурные особенности того или иного народа» – деген пікірі өзінің құндылығын әлі де жоғалтқан жоқ [3, б.182].

Халықтық тағам лексикасы үй, киім терминдеріне қарағанда анағұрлым тұрақты болып келеді. Халықтық тағамдар лексемасы-туыстас және көне түркі тектес халықтар мен тайпалардың, этникалық топтардың материалды мәдениеттерінің ұқсастығын да көрсетеді. Тағам атаулары неғұрлым көне болса, олардың мәдениеті соғұрлым жақын тартады. Тағам мәдениеті арқылы көне түркі халқының мал - егін шаруашылығымен, бау-бақшамен де айналысқанын танып, білеміз. Қазақ елінің тағамы тек қана ет пен сүттен жасалмаған, түрлі шөп қоспаларынан да дайындалған. Қазақ халқы тағамға қатты мән берген олар – «ас адамның арқауы», «ас тұрған жерде, ауру жоламайды», «ас қадірін білмеген аштан өледі, ат қадірін білмеген жаяу қалады» деп емдік қасиеті мол ас әзірлеген. Құрттың сары суын сүт қосып қайнатып, ірімшік жасайды, ауырған малға ішкізеді, әйелдер бас жуады, сондай-ақ одан тері илеу үшін малма жасайды. Түркілер сәбзені (овощты), жеміс-жидекті, бау-бақша мәдениетін де жетік білген. Олар тек қана мал шаруашылығымен ғана айналыспаған қалада тұрған, бау-бақшамен, егін шаруашылығымен айналысқан. Отырықшы шаруашылық жағдайында күй кешкен. Р. Г. Ахметьяновтың пікіріне көңіл аударсақ: «Ряд земледельческих терминов русского происхождения в татарский язык были заимствованы в период западно – кыпчакского единства, например, арыш `рожь`, салам `солома`, сала `село`, которые имеют параллели в Godeх Cumanicus и в языке армияно – кыпчакских памятников. О древности земледельческой традиции татар свидетельствует, на наш взгляд, и то, что имена существительные урак `серп`, сабан `сабан`, сука `соха` употребляются также в значениях соответственно `жатва` и `вспашка`. Почти все названия овощей в татарском языке (карбыз `арбуз`, кыяр `огурец`, кишер `морковь`, чөгендер`свекла`, торма`редька` и.т.п.) – древнего среднеазиятского происхождения» – дейді [4, б.174].

Бұл дегеніміз, көне түркілерде бақша мәдениетінің ерте заманнан бері дамығанын нақты дереккөздер растай түсетінін көреміз. Айталық: Даңғыл, дабыл қақтырды, Кішміш, мейіз жегізіп Шұбар атты бақтырды (Алпамыс, 234) Өзім қаштым дермісің? Мейіз берсем жермісің (Қобыланды, 82), Бидайды уыстаған бойыменен, Шешесінің қолын ұстап тұра қалды (М-Ж. 181); Тал бойынан тарыдай мін таба алмай (ҚЖ, 70) т.б. мысалдар қазақ тілінің этномәдениеті қаншалықты бай екендігін және қайталап айтамыз, отырықшы да ел болғандығын да дәлелдейді. ҚКБС жырын ең көне жырдың бірі деп есептесек, ондағы кездесетін «бидай» сөзі көшпенділерде мал шаруашылығымен қатар егін шаруашылығының да ерте заманнан дамығанын көрсетеді. Сөзіміз дәлелді болу үшін ғалым С. Толыбековтің: «Прогресс в земледелии был основан развитием материальной и духовной культуры всех народов. В этом смысле труд земледельца действительно был отцом богатства, а земля – его матерью» – деген сөзін келтіргенді де жөн көрдік [5, б.192].

Қазақ тілін зерттеп, өзінің қолтаңбасын қалтырған, тіл білгірі А. Ысқақов: «тіл-тілдің сөздік құрамы әр халықтың өз тарихының, өз тұрмысының, өз мәдениетінің, оның дүниелік (материалдық) және рухани қазынасының айнасы сияқты болып есептеледі. Өйткені, өмірдің сала-саласындағы құбылыстардың бәрі де тілдің сөздігіне іздерін тастап, оған тиісті сөздерді куә етіп, дақ қалдырып отырады» – деп кез келген сөздің фундаменті бар екендігін, олардың көне түбір тұлғасын зерттеп, этимологиясын анықтауға болатынын айтқан еді [6, б.3].

Қазақ этномәдени лексикасын зерттеуге үлесін қосқан белгілі ғалым, ф.ғ.д., профессор Е. Жанпейісов Ю. Бромлейдің: «Әрбір этнос және де әрбір этникос сияқты өзінің мәдениетінің бірлігімен ерекшеленеді. Көптеген қызметінің ішінен бізді тек қана этникалығы қызықтырады. Негізгі этниканы тасудың маңызы, этникалық мәдениеттің қабатымен, жалпы сана-сезім, тұрмыстық тіл және дәстүрлі – тұрмыстық мәдениетпен өлшенеді. Осыдан да заттық аймақтық этнографияға сондай немесе басқа да этниканың әртүрлігімен ерекшеленген этнос компоненті жатады» – дегеніне келіседі [7, б.3].

Халықтың ерте кездегі әдет-ғұрпы, тұрмысы жайындағы этнографиялық ұғымдардың атаулары (сөздер мен сөз тіркестері) тарихи сөздіктер мен тарихи шығармаларда сақталып, олар жайында мағлұмат береді. Этнографтар халықтың замандар бойындағы тұрмыс салт, әдет-ғұрпына байланысты жайлар мен халық жасаған материалды байлық, рухани мәдениетке қатысты жайларды зерттегенде тіл фактілеріне соқпай өте алмайды. Өйткені, тіл – солардың бәрін ұзақ замандардың бойында ұрпақтан ұрпаққа жеткізген және сақтап қалған құралдардың бірі. Біздің зерттеу объектіміз де М-Ж. Көпеев шығармаларындағы этномәдениет лексикасы болып табылады. Зерттеуде мүмкін болғанша М-Ж. Көпеев шығармасындағы этномәдени лексика көздері кеңінен қамтылды. Олар негізінен арғы дәуірді қамтып отыр. Архимәдениет, этонолингвистика бұрынғы дәуірдің мәдениетін зерттейді. Көне мәдениет аясында қарастырады. Енді ЗМЛ (заттық мәдениет лексикасы) талдауға кірісеміз. Көне мәдениет ішіндегі ЗМЛ таптық жағынан неше алуан болып келеді. Мәселен, ат әбзелдері, шаруашылық – құрал жабдықтар, ұлттық киімдер, тұрақ жайы – баспана түрлері, үй жиһаздары, ыдыс-аяқ, қару-жарақ түрлері, төрт түлік малға қатысты, туыстық – жақын жекжат, азық-түлік, зергерлік бұйымдар, қару-жарақтар т.б.

Біз зерттеу еңбекте Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шығармасындағы заттық мәдениет лексикасын мағыналық жүйесіне қарай: қолданылуына, мақсатына-мәніне қарай: Ас – тағамдар лексикасы; Туыстық атаулар; Ұлттық киім атаулары; Баспана және үй мүлкі терминдерін: Баспана атаулары; Киіз үйдің жабдықтары; Ыдыс-аяқтар лексикасы – деп. Ұлттық қолөнер лексикасын: Ат-әбзелдері лексикасы; Зергерлік лексика; Қару жарақ атаулары – деп жоғары айтылғандай бөліп қарастыруды қолайлы деп таптық. Олай бөлудің себебі де жоқ емес. Баспана атаулары өз ішінде балшықтан, кірпіштен, қамыстан, ағаштан жасалған болып бөлінеді, киіз үй сүйектері бұл-аталған баспана атауларына қарағанда өз ерекшеліктері бар. Ыдыс-аяқтар да өз ішінде теріден, құмнан, ағаштан т.б. жасалатыны белгілі болды. Ұлттық қол өнер түрлерін де екіге бөліп зерттедік: ат-әбзелдерінің аттарының шығу тегі, жасалу моделі бір-біріне ұқсас лексикаларды бөліп алып, зерттеуге тура келді. Зергерлік өнер жасалуы, жұмсалу мақсатына қарай да өз ішінде бөлінеді. Айталық қару-жарақ зергерлік өнерге жатады, бірақ оларды жүзік, білезік т.б. салыстыра алмаймыз. Сондықтан да, сәл де болса мағыналары жуықтау деген тілдік фактілерді топтап, бір жүйеге түсіріп қарастыру анағұрлым қолайлы болып көрінді. Осы тәрізді тілдік фактілерді жинау және оларға тарихи тұрғыдан талдау жасау этнографиялық жайларды танып білуге көмектеседі. Осылардың әрқайсысын жеке-жеке сөйлетеміз. ЗМЛ бәрін зерттеу нысаны қылып алмаймыз. Ішінен тілдік талдауға түсетін М-Ж. Көпеев шығармаларында кездесетін, жоғарыдағыдай деректерге ғана этнолингвистикалық тұрғыдан талдау жасаймыз.


Ас - тағамдар лексикасы


Нан. Нанның тарихы ежелгі заманға кетіп жатыр. Зерттеушілердің айтуынша, нанның пайда болғанына он бес мың жыл болған екен. Нан қайдан шыққан? Бидайдан ба, сұлұ мен арпадан ба? Нан зерттеушілердің айтуына қарағанда кәдімгі еменнен шығыпты. Ерте заманда адамдар емен жаңғағын мол етіп жинап, үгіп, одан ұн жасап, нан орнына пайдаланған. «Нан» – грек сөзі. Олар нанды арнаулы қыш құмыраға – «клибаносқа» салып пісірген, кейін ежелгі герман, славян, басқа да халықтарға тараған. Біздің «хлеб» (нан) деген сөзімізбен үндес байырғы неміс тілінде «хлайб» деген, ал эстондарда «лайб» деген бар.

Римнің Помпей деген қаласын қазғанда ашыған қамырдан нан жабатын наубайхана табылған. Демек, б.з.д. II ғасырдың өзінде-ақ үрімдіктер нан жабу өнерін толық меңгерген көрінеді (С. М.). Л. Будагов: п. нан, нанъ, хлбъ, въ каз. лепешки, нанұа, наншы, хлбникъ, нанулақ пекарня, нан дұз хлбь – соль, онъ цнитъ права хлба – соли, т.те. благодаренъ за гостепріимство и оказанное добро, или мет. неблагодарный, тур. неблагодарность, кир. мякишъ хлба, корка хлба, крошки хлба (1869: 279).

Нан. Ертедегі халықтардың көпшілігі азық бола алатын ағаш жемістерін немесе жеміс шырынын қорек еткен. Мысалы, гректер бұрынғы кезде қарағайдың жемістерін, солтүстіктегі удмурт және коми елдері жөкенің шырынын, Африка елдері кокос пальмасының жемістерін, сол сияқты басқа да европалықтар әртүрлі ағаштың шырынды жемістерін тамақ еткен. Қазірдің өзінде абхаз тілінде акакан сөзі «жаңғақ ағашы» мен «нан» деген екі мағынада қолданылса, солтүстіктегі коми тілінде ңінпу, удмурт тілінде ңің (нон) нан сөздері «жөке» және «нан» дегенді білдіреді. Сол сияқты, парсыша нан, зырянша нáн , вотякша нáн, остякша нен, армянша нәкан деп қамырдан пісірілетін тағамды атайды. Көптеген тілдерде кездесетін мағынасы бір бұл сөздердің бір түбірден шығуы мүмкін. И.Д. Дмитриевтің айтуынша, түркі тілдеріндегі нан сөзі парсы тілінен ауысқан, ал, бұл сөздің ең түпкі шыққан ұясы – грек тілі болуға тиіс, себебі, ежелден гректер бұл сөзбен жеуге жарайтын ағаштың бір түрін атаған көрінеді (И. Д. Дмитриев. К вопросу о происхождении вотяцкого «қақ» – хлеб. Уч. зап. Инс. этнич. и национ. культур народов Востока. М., 1930, № 1, 146-147) (Н.Қ.) (ҚТҚЭС, 1966: 149).

Жұқа нан. Ақбикеш жұқа нан салды қолын түріп, Талмас отыр пышағын майдан сүртіп (М-Ж. 1907: 15); Жұқа нан // йув ача `ұннан жасалған ұлттық тағам` йув ға кар.г., йупқа өзб., ұйғ., йуфқа тур., йыфка гаг., jохра сал. йука тат., жука кир., жұқа қаз. Жұқа нанның түрлі мағынасы бар: 1. жұқа, әлсіз, өте жұқа, нәзік (хак. адам туралы), қалың, арық (баш.); 2. шөңкеде пысқан жұқа иленген нан, ашық отта пысқан жұқа нан, жұқа шелпек, қабатталған шелпек, қабатталған шелпек жеу, май қосылып сүтте пысырған, блина, пирог т.б. Жалпы мағынасы `ұннан иленген нанды оқтаумен жазуды` «жұқа нан» – деген. Құлақ нан. Етке салатын нан (Қаз. дила, 1979: 70) түрлері де ұшырасады.

Ас. Ас салып жейін деп ең қылып табақ? (М-Ж. 2003: 6); Бойына жесең інжір сіңеді асың (М-Ж. ХБ: 74); Л. Будагов сөздігінде: «кир. арап. асъ, пища (у кирг. асъ называется только, пища изъ мясо или говядины) арап. асъ – приготовлять (пищу), курить табакъ, велть сварить чай» т.б. бірнеше мағынасы аталады [8, б.793]. Арабша «дәм», «тағам» деген сөздің қазақша мағынасы – «ас», «тамақ». Дәмді жоғары тұтатын қазақ «дәм татып кет» деп жатады. Қастандық қылған кісіге «дәм атсын» дейді. Ас, `тамақ, дәм ` көптеген түркі халқына ортақ атау болған. Қазақ «ас» деп: таңғы шай, түскі ас, кешкі ас, ал қонаққа беретін тағамды «қонақасы» – деген. А. Жылқыбаеваның «Түркі тіліндегі ас, `тағам` сөзінің семантикалық өрісі» – деген мақаласында: Э. В. Севортян ас лексемасының «ас//аш/а: с/а : ш түркі елінде бар сөздерді жан-жақты қарастырғаны, ас сөзін көне ирандық лексемадан ауысқанын. Ас//аш сөзі өзінің бастауын басқа тілден алғанымен ең алдымен көзге түсетіні ол түркі тілдеріне ғана емес, Алтай семьясына, монғол, маньжур және Корей тілдеріне тез тарап кеткендігін, сөйтіп, ас этимоны а: ш жеті семантикалық мағыналық тобы барын және түркі тілдерінде ас сөзі түрлі мағына береді: орталық мағынасы: пысқан тамақ, тамақтану, палау (орта Азия), күріштен, жармақтан істелген тамақ, кеспе (ет), асылған ет; периферийлік мағынасы: тамаққа әзір емес дәнді-дақылдар, бидай, нан, әртүрлі араласқан тамақтың түрі, малға беретін жем, бау-бақша жемістері т.б. атап көрсетеді. Э. В. Севортяннің айтуынша ас//аш көне пехлевен тілінен ауысып түркі тілінде етістік атаулы омоним болған. Ол бірден атаудың аты мен етістіктің «тамақтану» және «жеу» мағынасын берген. Севортян жанама түрде болсын мынандай мысал келтіреді: ашіч аш + (и) ч «шөңке» деген тұрмыстық тұтынатын құрал мағынасында қолданылатынын айтады. Ас түбірінен туынды сөздер: аса, асату, астық, асқазан, асхана, асыра, асам, ашқарақ, (аскерне баш.), асар, һашар (ұйғ) ұжымдық көмек: үй тұрғызу, мал қырқу, мал сауу, егін жинау т.б. асаба, асадал, аскөк (укроп). Қазақтар ас қайыру, ішкен асын жерге қою, таспен атқанды аспен ат, асына қарап қызын ал деген этнофразеологизмдерді бас-басына атап өтеді [9, б.310 - 314]. Ал, С. Я. Байчоров «Ас этимонының этимологиясы» – деген мақаласында топонимикаға байланысты қарастырады [9, б.279-290]. Тура осы ойға орайлас «Талас (тал + ас)» өзеннің атының этимологиясы төменде басқа бөлімдерде айтылады. Е. Жанпейісов жоғарыдағы Байчоров пікіріне орай Алтын - асар, Жеті – асар, Қос – асар, Томпақ - асар, Қарала – асар, Қара – асар, Сорлы – асар – деп Мәмиев М. «Сыр бойындағы асарлар» сүйенеді де «Аs `пир`, угощениье, званый обед; qalї asqa bedlär oqїsa seni `если беки позовут тебя на пир`; olardїn birisi küdänkä aš ol / sünnät ašї ja to‰ura o‰ul `один из них (пиров) свадебный или же по случаю обрезания или рождения сына` (ДТС, с. 61), куман. аш бäрÿрмäн `я даю пир` (РСл, I, с. 585)» – деп түркі тілдерінде ас көбіне `тағам`, `тамақ` мағынасын беретінін нақты мысалдармен түсіндіреді [7, б.73-75].

Тары. Тарының қауызындай болмай қалды, Астың-жер, болғанменен үстің аспан! (М-Ж. 1 т. – Б. 185). хак., тары «себу», тарығ «егін» мағынасын, тува., тараа «астық, жалпы өнім егін», як., туорах «дән», моғол., тариа «астық, егін», қалм., тәрән «астық, егін» мағыналарында көрінеді тары сөзі ертеде «егу» мағынасын бергендігін жазады. Талқан. монғ. талх «нан» мағынасын, бурят., таряа талхан «егіннің өнімі» деген мағынасы бар (Ә. Нұрмағамбетов. 1990, 111).

Түйін. Жалпы зерттеу көрсеткендей, Мәшһүр-Жүсіп шығармасында ас лексемасының барлығының да семантикалық өзегі `тамақ, тамақтану` болып табылады. Алдына ас келтірді балдан тәтті (М-Ж. ҚШ. 109).

Алма – алмұрт. Бір ағаштың басында Көгертпедің екі алма (Алпамыс, 211); Иа, алма, ол шегелер, яки анар, Жемей-ақ құр иіскеумен мейірің қанар (М-Ж. 2003: 5); Жалпы, алма атауының шығу тегі ал+ма (жарма, қарма салыстырыңыз) -ма көне түркі тілінде сөз тудырушы жұрнақ ал түбір тұлғасы қызыл (алқызыл галстук, алсар т.б.) дегендегі қызыл деген мағынада болуы мүмкін. Осыған орай, «албасты» бөлімін қараңыз. Алмұрт (ал және мұрт) сөздерінен құралғанын байқау қиын емес.

М. Қашқари армұрт: алмұрт – деп жазған [10, б.125]. С.Е. Малов қытай элементтерінің ұйғыр тіліне енгенін, соның кейбірі мынадай: «Например, где же уйгурам на их солончаках знать и помнить название яблока – алма? И вот, у степных уйгуров, живущих близко к г. Сучжоу, вместо тюркского слова «алма» употребляется китайское «сагоза», но у горных уйгуров, проживающих дальше от крупного центра – города Сучжоу, сохраняется это слова «алма». У степных уйгуров, правда, сохраняется слово «алма», но с прибавлением «су» (вода) – «су» алма» – со значением уже «груша». Уйгуры, проживающие близко к Сучжоу, забыли название винограда, оно у них китайское «путо» (кит. путао), а у горных уйгуров виноград по тюркский – «узум» – деп мысалдар келтіреді [11, б.6].

Алмұрт. Бұл сөз «ал» және «мұрт» деген екі сөздің бірігуінен жасалған. Ал сөзі араб-иран және кейбір түркі тілдерінде ашық қызыл деген мағынада жұмсалады (қара: алқызыл). Парсыша алмұртты моруд дейді. Бұл сөздің алдына ал қосылып алмұрт деген сөз жасалған, мағынасы – «қызғылт морут». Кейбір түркі тілдерінде (азербайжан, татар) бұл сөз армурд күйінде айтылады. (Ш.С.) (ҚТҚЭС, 1966: 35).

Түйін. Көне түркі тілінде «алма» бағзы заманнан болған деуге негіз бар. Алматы қаланың көне атауы алма-ты (Шідерті) көне жұрнақ. Ал түбір тұлғасының су мен қаншалықты байланысы бар, материалдың жетіспегендігінен анықталмады. Дегенмен, «ал» түбір тұлғасы о баста «су» деген мағына беруі мүмкін. «Алматы» көне атауы туралы кейінгі уақытта біршама жазылды. Ал түбір тұлғасы туралы албасты бөлімін қараңыз.

Жауқазын. Аршыған жауқазындай аппақ болып, Бұл күнде соның бәрі кетіп қалған (М-Ж. 2003: 221); Жауқазындай (жауқасындай) аршыған аппақ болып (М-Ж. 2003: 134); Ал, тау жуасын, қыр жуасын, тау сарымсағын, кеспеге турап та, шикі күйінде де жеген. Сазды жерде өсетін картоп тұқымдас жаужұмырды (буылтықты) қоламтаға көміп, пісіріп жейтін болған.

Қ. Жұбанов жау жұмыр мен жау қазын (тамырларын жеген, емге пайдаланған) тіркесіндегі жау > jағ (майды жақ) оның үстіне ұйғыр тіліндегі jағ (жир, масло), алтайлық djuv id қазақ тіліндегі жау формасымен тең келеді. Жау сөзі Орхон жазуындағы jағь – враг, қыпшақ формасына сәйкес келмейтін жау етістігі (идти дождю, снегу) жау жұмыр сөз тіркесіне әсер етті деген қисыны келмейтінін айтады [12, б.40].

Б. Қалиев: «До недавного времени значение элемента жау, встречающегося в названиях многих растений, связывали с основным значением этого слова – `враг`. Так, жаужапырақ, по нашему толкованию, состоит из двух слов: жау `враг` и жапырақ `лист`. Соответственно жаушырмауық `ясменник распространенный` – из того же жау `враг` и шырмауық `вьюнок`, жаушымылдық `пион` или `марьин корень` – из жау и шымылдық `полог, занавес` и.т.д» (Сіз өсімдік аттарын жақсы білесіз бе? // Оңтүстік Қазақстан. 1972. 6 октябрь). А.Т. Кайдаров в ряду многочисленных корней-омонимов жау переводит как `масло, сало, жир` и в качестве примера приводит слово жауқазын (<жау+қаз+ын) `горный тюльпан`. Ученый сравнивает этот корень с башкирским яу `масло, жир, сальник` (Структура односложных корней и основ в казахском языке, Алма-Ата, 1986. – С. 213.). То же мы встречаем и в «Древнетюркском словаре»: jaү `масло, жир` (Древнетюркский словарь. Л., 1969. С. 223).

Б. Қалиев: «Если признать что жау наряду со значением `враг` имеет значение `масло, жир`, то наше толкование этимологии слов жаужапырақ, жаушырмауық и жаушымылдық оказывается необоснованным и противоречивым по отношению к третьему названию – жаушымылдық. Первые два вида растений не содержат никаких жиров, что исключает принцип наименования по свойствам предмета. Растение жаужапырақ даже не пригодно для использования в качестве кормовой травы. А у растения жаушымылдық, наоборот, ценится съедобные корни. Исходя из этого, очевидно, можно отнести это слова, пересмотрев его этимологию, к группе таких названий, как жауқазын `горный тюльпан`, жаужұмыр `ферула`, жаупазақ `сорт абрикоса`, жауқияқ `вострец, элимус, телорез`, жаушалғын `волоснец, колосняк ` и др. Первые компоненты этих слов связаны со значением `масло, жир` [9, б.344-345].

Енді, Қ. Жұбанов, Ә. Қайдар, Б. Қалиев пікірлеріне орай осы сөздерге тілдік талдау жасағанды дұрыс көрдік.

Айталық, жаужұмыр, жаубүйрек, жауқазын бұлар түбірлес сөздер. Түбір тұлғасы «жау». Енді «жау» түбірін анықтаймыз. Жау – етістік, жау – зат есім. Жау (враг) дегендегі «жау» логикалық жағынан келмейді. «Жаубүйрек» адамның организмі өзіне жау бола алмайды. Басқасын да солай әжетке жаратуға болады. Ал енді «жау» (жаңбыр) жаубүйрекке қатысы шамалы, демек, жауқазын мен жаужұмырдың түбір тұлғасы «жау» (жаңбыр) байланыстыруға болар еді, бірақ, бұл алдамшы түбір тұлғасы ғана. Оны мына зерттеулер дәлелдейді. О баста түріктер өзін танымай тұрып, қоршаған ортаны таныған. Ол: жаужұмыр мен жауқазын материалдық қажетін өтеген. Логика бұны құптайды. «Жауқазын» мен «жаужұмырдың» түбірін қазып алып, тағам ретінде пайдалануы мүмкін не емге қолданған. Демек, «май» алған. (Тобылғыны отқа қыздырып, әкем тырнағының сөгіліп кеткен көбесіне жағып отырғанын талай көргем). Бірақ, түрік «май» деген атын білмеген, оның орына «жақ» деген уәжін білген. Көзге көрінгені қимыл ғой. Атауы жылдар бойы тұрақталып, айтыла-айтыла «жаққа» айналған. Көне түркілер «жауды» «жақ» деген мәліметтер де жоқ емес. Осы «жақ» жылдар өте кейіннен «жау» ретінде түзілген де, алғашқы мағынасы «жақ» пен «май» ұмытылған. Сөзіміз дәлелді болу үшін былай айтып көрелік: «майбүйрек», «майжұмыр», «майқазын» логика жоққа шығармайды. Кейіннен май > ұмай (отқа май салу т.б.) мифтік және салт-дәстүрлік өріс алғандығын көруге болады. Ұмай бөлімін қараңыз.

Түйін. Бұл сөздердің алғашқы түбір тұлғасын қалпына келтірсек: жақ <> май > жау сияқты тілдің даму барысын, жолын көреміз. Мінекей, осылай көне сөздерің о бастағы түбір тұлғасын табуға болады.

Бидай. «Бидай деп айтшы!» – десе, сарттың «бидай» деуге тілі келмейді (М-Ж. 8 т. – Б. 231). Бидайдай желге ұшырып өміріңді (М-Ж. 1 том: 81); Бидайдың ағашынан жалғыз татсаң (М-Ж. 46);

Ол – біздің жыл санауымызға дейінгі мың жылдықтың орта шенінде, сонау қола дәуірінде өмір сүрген бабаларымыздың мекен-жайларының қалдықтарын зерттеген оқымыстылар олардың бидай, қара бидаймен қоса тары өсіргенін дәлелдеп отыр, – деп жазады («Қазақ әдебиеті» газеті, 1985.). Б. Қалиевтің сөздігін де осы мақсатта ұсынамыз [13, б.6]. Ш. Сейітова «Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы» халық танымына тереңдеп барғанын көрсетеді [14]. Т. А. Боброваның ботаникалық терминдердің этимологиясын қарастырған зерттеуі көңіл аударарлық [15, б.93]. Е. А. Керимбаев: «Многочисленны оронимы, связанные с названиями растительного мира Казахстана» – деп, өсімдік атауларына қатысты көптеген оронимдерді мысалға келтіреді [16]. Аса қажетті өсімдіктердің бірі – бидай, арпа, тары – дейді Б. Қалиев.

Түйін. Қалай десе де, дәнді-дақыл түркі халқына таңсық болмаған. Көне мәліметтер, қазба жұмыстар ерте уақыттағы ыдыстарды тауып алғанда ішінде бидай, тары т.б. сақталғанын анықтаған. Демек, түркілер үшін бидай тағамның негізгі көзі болған. «ҚКБС» жырының бір нұсқасында Қозы Баянның кеткен жерін айт деп шешесінің қолына ыстық бидайды уыстатып, басады. Осындай ауыз әдебиетінде кездесетін тілдік деректер түркі жұртының материалды тұрмысынан елес береді.

Сүйірік. Қос қанатым, құйрығым, Судан шыққан сүйрігім (Қобыланды, 42 б); Судан шыққан сүйіріксің, Топтан озған жүйріксің (М-Ж. 2 т. 51). Қамыстан қант қардай боп бораған соң (М-Ж. ХБ: 61); Сүйірік Қант пенен бал қосылған нандай еді, Судан шыққан қоп-қолайлы, Баланың Сүйіндікте маңдайы еді (М-Ж. 2003: 329);

Көк түркі халқы алдымен қоршаған ортаны таныған, жете табиғаттың мүмкіншілігін оқып, үйренген. Бала түркі алдымен тамағын ойлаған. Қамыс тамыры «сүйрік» пен «май қоғаны» да жеген. «Қарға тұяқ» аталатын шөл шөбінің тамырын да қазып жеген. Тауда өсетін, дәмі қышқылтым шөпті де сүйсініп жеген. Сүйірік – қамыстың адам жеуге жарайтын ақ түсті тамыр сабағын халық «борық» – деп емес, «сүйрік» – деп, анықтайды ф.ғ.д., профессор Б. Қалиев [13, б.42]. В.В. Радлов: «сÿрÿк – съдобные корни камыша» немесе блый корень куги и камыша – дейді [17, б.797, 816]. Н.А. Баскаков: «süjrük белые корни куги и камыша (их едят); süjrük `молодая поросль камыша` (ККРС, 596), + афф. –ly > süjrükli ~ süjrükgli имеющая поросль камыша» – сөйтіп, қоғанының тамырын қосады [18, б.113-114]. Л. Будагов: кир. сүйрүк, сÿйрÿкъ 1) блые корни куги и камыша (ихъ дять). 2) каз. стрелтяь (от сүйрү) (1869: 650).

Т. Вочак, В. Паповтардың сөздерінің жаны бар сияқты олар жекелеген өсімдік атауларының ономастикаға да қатысы барын жазады: « Главная причина того, что названия отдельных представителей флоры послужили основой для наименования многих географических объектов, была их информационная ценность» – дейді [19, б.172]. Расында да, өсімдік, дәнді-дақыл атауларының негізінде Жидебай, Тобылғылы, Жарма т.б. толып жатқан жер аттары аталады.

Түйін. М-Ж. Көпеев судан шыққан сүйірік, қамыстан қант қардай боп бораған соң – деген тіркестерді білмей қолданып отырған жоқ. Осының өзі-ақ ақынның энциклопедиялық білімінің өте мол болғандығының көрінісі болып табылады.

Кеспе – қыр. кисп (Будагов, 177). Кеспе көже дәмдісі қайта келді, Байеке әшуласын айта келді (М-Ж. ҚШ, 15); Қазақтың тағы бір ұлттық тамағы «кеспе» немесе «салма» деп аталады. Алғашқысын иеленген қамырды жіңішкелеп кесіп жасаса, «салманы» ұннан, тарыдан, күріштен дән салып пісіреді (С.М., 109 б.). Әлімкөже – (еск. қабығынан тазаланған ет қосып айрықша әдіспен жасалған жұмсақ ботқа.). Төңкеріске дейін Түркістандағы Ахмет Яссауидың мешітіне жұма намазынан кейін жиылғандарға әлімкөже беретін әдет болған. Сол асты пісіретін орынды «қазандық» деп атаған, ас қазандары мен асты халыққа үлестіріп беретін астаулар осы күнге дейін сақталған (Оңдасынов, 140). Таган (таған) – треножник, на который ставится над очагом казан (Потанин, 304). Мысалы, М. Қашқари былай дейді: «SARMAШИҚ: кеспенің бір түрі. Қамырды ұсақтап майдалап кесіп дайындайды. Мұны негізінен науқас, сырқат адамдар ішеді» [10, б.585]. Овощты (сәбзені) мал баққан ауылдар сирек қолданған. Олар «тау жуа», қыр жуа» аталатын шөптерді кеспеге турап та, шикі күйінде де жеген. Сазды жерге өсетін картоп тұқымдас жаужұмырды (буылтықты) қоламтаға көміп, пісіріп, жейтін болған. Қамыс тамыры «сүйрік» пен «май қоғаны» да жеген. «Қарға тұяқ» аталатын шөл шөбінің тамырын да қазып жеген. Тауда өсетін, дәмді қышқылтым шөпті де сүйсініп жейді (С.М., 113).

Қонақкөже (қон + ақ + кө + же) арқылы жасалған. Қонақ көже үйге қонуға келген қонақпен байланысты болса керек. Қонақасы мен қанақкөже тығыз байланысты. Өмірімде көрген мейманмын, Қонақкөже ішпестен (М-Ж. 54); Қонақасыларын беріп ертең таң атқан соң бәрін үйге шақырып (М-Ж. 2 т, 67); Алдына ас келтірді балдан тәтті (ГШ, 109); Қонақ сөзі мынандай мағына береді дейді Л. Будагов: «тур. тат. арапша конакъ (отъ) осм. `гость`. алт. конокъ, монг. хонокъ сутки, жизнь. Кавказдықтар қонақтар үшін дайындалған үйді «кунахскій» – деп атайды т.б. бірнеше мағынасы бар [20, б.94-95].

*Көже – «жидкая похлебка» – деп екінші компонентіне Ә. Т. Қайдар түсінік береді (Қайдар, 252). Көжені қазақтар қайнатқан суға бидай, тары не ұн салып ашытады. Сүт қосылмаған қатықсыз «қара көже» – деп аталады. – Ұрғашының асыққанды алдап жөнелту үшін даяр сый асы болады ғой, – деп, отызына табаққа салып екеуара жент қойыпты (М-Ж. 9 т. – Б. 73). Же тұлғасы «жем» және «жент» сөздерінің құрамында анықталған сияқты.

Түйін. Ас көптеген түркі тілдерінде `тағам` деген мағынаның орнында жүреді. Ас деген бөлімді қараңыз. Бірақ, кейбір жерлерде қонақасы деп өлген адамға арнап кешке беретін асты да айтады. Қонаққа беретін тамақ «қонағасы» деп аталады (С. М., 112 б.).

Қуырдақ. Исіндей қуырдақтың мұрын жарып! (М-Ж. 52). Қазақта: қуыр, қуыр қуырдақ, қуырдағыңды ит жесін желке мойныңды бит жесін – деген этнографизм ежелден бар. Қуырдақ пен қуырмаштың шығу тегі бір. Қуыр түбірінен өрбіген туынды сөз. Қуырдақ деп еттен жасалған тағамның түрі. Л. З. Будагов: «коурмакъ =қаұрмқ тур. қуырмақ кывырмакъ (= тат. қабрмқ засучить, закрутить (усы), завить, подрубить, құрға кывырджынъ, кудрявый, курчавый (что также құры кывры); баранъ съ короткимъ хвостомъ, букли, завитые волосы, крутить нитку» – деп көрсетеді [20, б.78]. Ал, қуырмаш деген көбіне (дәнді-дақылды) қуырып, дайындау. М. Қашқари: «қоғурмач ~ қовурмач ~ қомач ~ (қуырмаш – А.Қ.) «қуырылған бидай» – деген анықтамасын береді. Қазіргі ұйғыр тілінде қоғурмач – қомач бәлендей өзгеріс жоқ. ҚКБС жырының Тверитин нұсқасында: «Попросил он мать однажды Для него курмач* сготовить. Та, без словисполнив просьбу, Позвала его покушать» – деп аударған [21, б.52]. Курмач* – деп қуырылған бидайды айтқан.

Кумачъ – кумачъ блый хлбъ, булка; хлбъ испеченный подъ горяей золой (кмаш Вамб.). ақ нан, бөлке, күлге пысырылған нан (пәтер), өздері үшін жақсылық тілесін деп моллаға нан апарып береді екен, бұл – Сүлеймен пайғамбардан келе жатқан дәстүр. Аңызда: құс өзінің иесіне балапандарын жеп қояды деп жалынады. Содан періште пайда болып дөңгелек нан (күлше) әкеп береді. Күлшені сүт, май, қант, жұмыртқа қосып пісіреді. Оны кептіріп, бір жыл жейді, тіпті малға да береді (Будагов, 163), (Транслитерация жасаған – А.Қ.)

В уйгыроведческой литературе, посвященной этимологизации второго компонента -мач в именах типа қомач `зажаренная пшеница`, көмәч `испеченная в золе лепешка`, также утверждается, что он восходит к слову аш `еда` (Садавкасов Г. Һазирқи заман уйғур тилида қошумчилар арқилиқ исим ясаш // Известия АН КазССР. Сер. филол. и искусств. 1957. № 2 (7). С. 9). Так, в «Уйгурско-русском словаре» указывается, что современная форма слова қомач состоит из компонентов қорума и аш (Уйгурско – русский словарь / Под. ред. Ш. Кибирова и Ю. Цунвазо. Алма-Ата, 1961, С. 247).

Т. Талипов -мач аффикснің түркі тілдерінің көбінде сөз тудырушы жұрнақ ретінде жұмсалатынын Х. Алимуродов зерттеуіне сүйеніп өз ойын қорытады. Э. В. Севортян считает, что «образование имен на -мач, начавшееся еще в древнюю пору, продолжалось и в историческое время, причем в более близкие периоды производные создавались от глаголов» (Севортян. С. 359). Однако не все образования на -мач ученый относит к числу отглагольных имен. По его мнению, «межтюркское қовурмач `жареная пшеница` нельзя объяснить из глагола қовур- `жарить`, а необходимо иметь исторические сведения об основных видах пищи у разных тюркских народов и об ареалах их распространения, откуда можно получить разъяснения для қовурмач» [9, б.227].

Қазы – казы лошадиный брюшной жиръ, киргизская колбаса (начиненная конинымъ ребромъ) қазы қабырға кониное ребро съ жиромъ (Будагов, 15). Казы и карта - род колбас из конины (Потанин, 1972: 359). Кир. алт. арабша казы, лощадиный брюшной жиръ, киргизкая колбаса (начиненная конинымъ ребромъ), қазбаұ қабырға кониное ребро съ жиромъ (Будагов, 1871: 15). Анайдан – Жолшара, бұл да қазы болған (ҚШ, 29); Ата қаз (құс), қазы (билік жүргізуші), қазы (тағам) сөздері байланысты болуы мүмкін. Бұл тұлғалар май > мифтік ұмайға апарады. (Транслитерация жасаған – А.Қ.).

Сүр. Жалғыз-ақ ескі қатқан сүр ет бермеңдер! Шегі аман. Қатқан сүр ет берсеңдер, шегі жыртылады (М-Ж. 9 т. – Б. 125). Құрт пен май, сүрленген ет, қымыз келді (ҚШ, 25); Сүр // сәуір байланысты сияқты. Өйткені М. Қашқари: IAZUҚ иазұқ: сүр (сүрленген) иазұқ ет – күз кезінде әртүрлі татымдылықтар қосып кептіріліп қойып, көктемде жейтін ет дейді (М-Қ. 3 том. 26). Демек, сүр > жазғытұрым жейтін ет. Академик Ә. Қайдардың біз келтіріп отырған пікірге қосымша мынандай мәлімет береді: «Дело в том, что в условиях кочевого образа жизни раннего казахского общества, когда отсутствовали холодильники, морозильники, вяленье считалось удобной формой хранения сырой мясной продукции» – зерттеуге қатысы байқалды (Ә. Қайдар, 288).

Түйін. Сүр мен өмір сүру тіркесіндегі сүру түбірлес деп ойлаймыз. Сүр > `ұзақ уақыт, жазғытұрым, сәуір` деген мағыналары бар.

Ұша. – Уай, байғұс, енеңнің қанжығасында саған алып келе жатқан оша мен төсі бар! – депті (М-Ж. 6 т. – Б. 110). Біреудің төсін жесең ұшаңды сайла. Ұшаны көне түріктер тек қана қадірлі қонаққа: ханға, ақсүйектерге ғана тартқан. Ұша – уча малдың бөксесі (М. Қашқари I том: 144). В. Радловтың сөздігіне көңіл аударсақ: «1) Задокъ, крестецъ, спина (у животныхъ и людей). Көне түркілерде бұл бөлігі ең қадірлі тамақ болған. Онымен хандарды, қадірлі қонақтарды сыйлаған. Сібір қорғандарынан өлген адамның қасынан оларға қойылған тамақ ретінде малдың ұшасын (бел омыртқасын) тауып алған. Бұдан біз түріктер үшін ұша ең қымбатты тамақ екендігін көреміз. Алтайлықтар құдаларына қойдың пысырылған артқы санын тартқан (Радлов осылай жазған, негізінде сүбесі мен құйрықтың тұтас алынған бел омыртқа – А.Қ). оны «ұча»» – деп атаған (В. В. Радлов. I том, часть 2: 1722). Бір мағынасы: «Уча – спина» (Будагов, 797).

Маңғыстау қазақтарының тілінде ұша қойдың сүбемен, құйрық тұтас алынған бел омыртқа (Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев, 1979: 70). Ұша туралы мәліметті (ҚСЭ, 1997: 361; ҚТФС, 1977) таба аласыз. Үшә – ұша (филейная часть баранины) Р-К. сл. 1897, 225; Мысалы: аұш (ÿчь) (Будагов, 797). Үш: жаулық; Үшем: бір саулықтан туған үш қозы (С. Аманжолов, 436). Қазақ тілінде үш сан есімі тұтастық пен бірліктің кепілі болған. Үш саны мифтік ұғымға дейін барған. «Ошақтың үш бұты» сияқты тіркес те қалыптасқан.

Түйін. Қазақ тілінде ұша – қойдың сүбесімен, құйрықпен тұтас алынған бел омыртқа. Тат. куюмчакъ, кость между хвостомъ и курдюкомъ барана – деп түсіндіреді сөздікте (Будагов, 99). Будагов құйрық деген сөздің көптеген мағынасын берген соның бірі – курдюкъ (1871: 52). Ұша > сүбе > құйырық > омыртқа > үш.

Жөргем: Тек Жетісудағы Найман рулары ғана табаққа «жөргем» деп аталатын ащы және тұщы ішектердің өрілген бір бумасын, қарын, өкпе, жүрек сияқтылардан бір-бір тілімін, алдыңғы және артқы үйітілген сирақтардың бір-бірін табақтың алды-артына қояды (С.М., 108 б.). Жүргенге жөргем ілінеді (Мақал) малдың ащы ішегі мен тоқ ішегін жуып тазалап, тұздағаннан кейін оны айналдырып, тағы бір рет сумен шайқайды. Қазанға салып асуға қолайлы болу үшін ішектерді өткермелеп өреді. Ащы ішек жіңішке, әрі өте ұзын болғандықтан, оны тоқ ішек секілді жалаңқабат өре салмай, бірнеше еселеп шумақтың белінен айналдыра шаншып орап, ішектің ұшын бекітеді. Жөргемді асуға да, турап қуыруға да болады. Майға қуырылған жөргем дәмді болады.

Жөргем // жөргек // жөрмелеп түбірлес сөздер. Ақымақ шал иесіз үйге кіріп келсе, Жөргекте Қозы жатыр айдай болып (ҚКБС, 20 б.). Өшін баладан алатұғын болды, Баланы бөлегенде жөргегіне шеңгел төсеп бөлейтұғын болыпты; – Кім біледі, жөргегіне шеңгел араласып кетті ме, сондықтан жыламаса, дені сау, ауруы жоқ, – дейді (М-Ж. 2 т: 82). Жұртқа көзім сүздірген, Жөргекті соққан – жетімек! (М-Ж. 2003: 91). Осы орайда, Мәшһүр-Жүсіпте: Күмістен бесік идірді, Алтыннан түбек қойдырды сияқты (М-Ж. 2 т: 179) бесік әбзелдері кездеседі.

Йөр // жөр: М. Рэсэнен мен К. Менгес йөрге – йөр `шешу, жазу, тарқату` мағынасындағы түбірінен өрбіген дейді. Йөрге туынды түбір *йөр етістік түбірінің -ге аффиксі, якуттарда сөрүө `шөптен, қамыстан тоқылған жерге төсегіш, төсеніш, жайма, шөптен не аттың қылынан тоқылған` сақталған. Демек, жөргем // жөргек түбірі йөр > жөр > өр. Өру `тоқу` мағынасындағы етістік болады. Өр > өру: өрме // өргем // өре (құрт жаятын) `айналдыру, орау, тұмшалау, қымтау, домалақтау` мағынасын береді. -ге, -м; -гек (інгек, ілгек) көне түркілік аффикстер. Йөрме түрк. диалек; йөрме құмық., ноғай., йурмә баш., йурма баш. диал. йерме қар., жөрме қар бал., жүрмө қыр., чөреме тоба., с`үрме чув., жөргөм қыр., жөргем қаз., д`өргем алт., тöргöм Верб. 1. қойдың ішегінен жасалған тек қана қыр. жоқ., (жеу, ішектің ішіне ұсақтап туралған ет тығындап, сарымсақ, бұрыш салып пысыру – түрк диал.;) үйде дайындалған ішектің ішіне тығындалып, ұзынша келген пысырылған тамақ – ноғ., чув.; юрма – еттен жасалған ішіне қойдың майы және ащы, тоқ ішектен жасалған – баш., жеңіл малдан жасалған – кар.г., ішіектен жасалған тамақ – қбал., іш майынан және ішекті өріп жасалған тамақ – тув [22, б.236-237].

Жөрме > жөрмелеу сөзі де түбірлес болып табылады. Бұл сөздердің негізі көне түркі сөзі өр болып табылады. Өр > орау. Жөргем мал ішегін ет қосып өру арқылы дайындалған тағамның түрі. «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде» (1966) жөргем мен жөргек сөзін жөр өлі түбірден туындаған дейді. Солтүстік шығыста қолданылатын «көрпе» сөзі: Тілладан ою бастырған Шұға көрпе жабайық (Ныс. 233); Жалғыз-жарым көрпесі келер сасық (М-Ж. 1 том: 86); Оңтүстік қазақтарының тілінде «көрпе» мағынасында қолданылатын – жуырқан сөзі де тарихи тұрғыдан осы сөзбен түбірлес, екеуі бір ғана түбірдің екі түрлі фонетикалық варианты. Көне түркі тілінде: «йерге – обертывать, заворачивать, наматывать, йергенчү – стеганое одеяло» (ДТС, 276). Радлов: «Сөздігінде» «йөрге – завернуть, закутать... йөргет – велеть завернуть (Т. III Ч.I). Егер соңғы фактілерді ескерсек, қазақ тіліндегі ора етістігі едәуір фонетикалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан түбір. Ора > өр. Ол өзгерістер мына тәрізді: басқы й дыбысының редукциясы, екінші буындағы г (ғ) дыбысының элизиясы. Ал жуырқан сөзінің құрамындағы бұл түбірдің ізі жуыр морфемасынан көрінеді. Мұндағы өзгерістер: й > ж, о > у. Алайда байырғы түбір өз сыпатында жөргек сөзінің құрамында ғана сақталған – дейді (Томанов, 147). Томанов: Ұршық сөзінің бастапқы дыбыстық қалыптасу сипатын: йу (о)р –шық. Осындағы ійір мен ұршық екеуінің ежелгі ізі (йі/у), -р етістік жасайтын жұрнақ дейді. Ол көне түркі тілінде йіг – веретено (ДТС, 260), йігне – ине (ДТС, 261) дейді де йерге туынды етістіктің қимыл есім тұлғасы (-ге). Қазақ тіліндегі ұршық сөзінің абсолют басындағы айтылған й-дің редукциялануы, сөйтіп келесі дауыстының қысаңдауы арқылы барып қалыптасқан. Томанов сөйтіп, ұршық > иір сөзінің о бастағы түбір тұлғасы мен жөргек сөзінің түбір тұлғасы бір екендігін айтады. М. Рясянен: ир ~ ер считать корнем йарын, то й перед начальным гласным следует признать протезой, наличие которой в этой позиции, по мнению наблюдается уже в древнетюркском языке. Позднее с заменой й на ж появляется жар – дейді [9, б.187]. Қазіргі жастар жоғарғы мақалдың мағынасын түсінбей «жүргенге жүз грамм ілігеді» – деп өзгертіп алғандығы қатты қынжылтады. Жалпы, жаурқан (көрпе) жуырқан <>жөргек о бастағы семантикалық мағынасы да, қалыптасу кезеңі де бір, тілдің даму барысында өзгеріске ұшыраған сияқты.

Сілікпе: Қодығын тыпырлатып бауыздайды, «Сілікпелеп үйге апарып бір жеймін» – деп («Қозы көрпеш – Баян сұлу» жыры: 1985: 16). Сілікпе – жас төлдің етін ас қып жеу. Сіл – сіл кіші: сіл кіші – тағамды аз жейтін адам, тағамды талғап жейтін адам. Сіл ат. Ол жемді аз жейтін ат. Сілік «пәк» сілік ер «пәк ер» (МҚ. 1998: 191, 448). Сілікпе тоңба – сіңір мен құйқаның қойылжыған сорпасынан жасайтын тағам (ҚТС, 1999: 604). Сілік + (-пе) (кеспе, бөрітпе, көрпе) деген бірліктердегі -пе сөз тудырушы аффикс. Ертерек кезде ет асатын ыдыстың аз немесе жоқ шағында, көшпелі елдер олардың ішінде қазақ етті сол сойылған малдың өз қарнына пісіріп жейтін болған. Қарынды бұзбай алады да, тазалап жуып, ішіне етті сыйғанынша толтырып, оған мөлшерлеп тұз салады. Онымен бірге сорпа қайнағанда бу шығып тұру үшін қарынның ауыз жағына қуыс қурай немесе малдың екі басы шабылған жілігін шығарып байлайды, сонан кейін ет салынған қарынды құмға көмеді де үстіне от жағады. Солай пісірілген, «сілікпе» аталатын ет көшпелі елдердің дәмді асының бірі болған (С.М., 110 б.).

Төп. В. В. Радлов: төп – [Kir] каша – der Brei (Радлов, 1270). Төп: Ильм. тоб-каша; атшуњкаj – корнь куги, который киргизы пекут и едят (М. Малбаќов. Ескі сµздіктерді ескерсек... // ЌР. ЃА. Хабарлары. Тіл, єдебиет сериясы, 1992, № 5. 14 б); Төп – сөктен жасалған ботқа, каша. Мұхаммед жалғыз ұғымын жетеледі; Бір кірісін тайдыра төпеледі: (М-Ж. 1 том. 2003: 69) Бұрын жұрттың бәрі де көжесі болсын, картошкасы болсын, төбі болсын жалпылдақ жағып пісіретін (Ғ. Сланов) [23, б.71]. Төп // төпеледі түбірлес сөздер екендігі байқалады. Төп – сөктен жасалған ботқа, сүтке пісірілген тары көже (ҚТДС, 339 бет). Төп – шарап, сыра даярлаудан қалған қалдықтан әзірленетін малға беруге болатын қоймалжың жем (ҚТС, 1999: 647). Сөк пен төп тек қана тарыдан жасалатын тағам. Ильминский де төп сөзіне көңіл аударған ол – тоб – деп жазған (Малбақов). Төп быламық. Сенік, май шұрқан, майөңез сияқты төптер (өте қою ботқа) дәмді де құнарлы ас. Кейде оларды дән *талқандарына қант, тәтті жемістер қосып, асқабақ салып немесе оның сірнесінен әзірлеген. *Талқан – толченое, жареное зерно (Потанин, 343). Төп әдетте таңертеңгі дастарқанға келген. Төп қою – Жамбыл облысында төп бозаның езіліп алынған кебегі. Ақсуат, Көкпекті елдерінде қою болып кетіпті дегенде төп болып қалу етістігі қолданылады. Гурьев (Атырау – А.Қ.) төп сөзі ботқа (каша) мағынасында (Диалек, 1960: 105). Төп – сөктен жасалған ботқа, каша (Қаз. диал., 1979: 71).

Сөктелген тарыдай боп ақталыңдар (М-Ж. 1 том); Мен өзі елде жүргенде сөк-жарма* едім, Келуге алты тазға арманда едім (Сөз тапқанға қолқа жоқ, 194) Егін егіп, тарының сөгін жерсің деп еді

(М-Ж. 2 т.: 56) деген жолдардағы сөктелген, сөк сөзі орыс тіліндегі сок көне түркі сөзі болуы әбден ықтимал. *Сөктелген деп оңтүстікте тарының ақтап тағам қылуға дайын күйі. *Сөк – ақталған тары (очищенное просо, т.е. пшено) Ир. АО [24, б.407]. Л. Будагов: каз. сөк (ö) крупа, овсяная, запарная, кир. просо, сөк асы каша изъ проса, сөкмекъ – пороть, разбить т.б. (1869: 647, 648). Будагов: каз. *жарма – ярма 1) крупа, ашық жарма – ячная крупа. 2) тур. полно (см. ярма), жармақ, жармала легко разскаемый (1871: 327).

Майсөк: май + cөк екі түбірдің қосылуынан жасалған сөз. Майсөк – деп ақталған тарыны (сөкті) майға қуырып дайындалған тағам. Майсөкті дайындағанда қойдың құйрық майын турап, шыжғырып, шыжығын алмаған күйінде ақтаған тарыны, не сөкті салып қуырады. Майсөкті сол күйінде немесе шайға салып та жеуге болады. Қойдың құйрық майы болмағанда, жылқының майына, сары майға, тортасын айырған майға, кейде тіпті, тоң майға да қуырып әзірлейді. Майсөк жолаушылардың алып жүретін тағамның бір түрі. Май – жан-жануарлардың денесіне жиналған, суға ерімейтін органикалық зат (ҚТТС, 1983, 7 том: 89; Шаңырақ: 1990, 115). Май > ұмай бөлімінде де айтылды. SOKMAK – қабығынан аршу (Тажутов А. Түрікше – қазақша сөз. 1997, 271). Сөк пен сөгу мағыналары бір сияқты. Майсөк (май + сөк) сөк > қабығынан аршу (сөгу). Тары қауызынан аршылады (сөгеді). Сөк – зат. қауызынан арылған ақтаған тары (ҚТТС, 1983: 8 том. 364). Сөгі көне оғыз тілінде төгі деп айтылған – төгі: ақталған тары (МҚ, 1998: 3 том. 311). Сөг // төг // төп дыбыстық өзгеріске ұшыраған мағынасы бір сөздер. Сөк түбірінен өрбіген бір мағынасы: сөкмен – соғыста шепті бұзған жігітке берілетін лауазым (МҚ, 1993: 28). Бұлардың мағынасында да тарыны қауызынан айыру сияқты ұғым жатыр.

Күрмек: Арқасында күріштің күрмек ішіп (М-Ж. 66); Тағы бір мағынасы: Алт. курмекъ – деп петля, узелъ, узыны айтады (Будагов, 124).

Қымыз. Алты атанѓа ќымызды артып барып, асќа барѓанда сабаны ‰йге орныќтырып, алты атанѓа артќан ќымызды ішісіне сол жерде ќояды екен (М-Ж. 2т-84); Мол болса жақсы ашиды қымыз қоры (М-Ж. 1 том: 92); Ет, сорпа болса кемдік қымыз шайдан (М-Ж. 1 том: 36); Қымызды қара саба сары қазы (М-Ж. 1 том: 42), Ќыр. кумызъ, кумысъ (извстный напитокъ изъ кобыльяго молока). Будагов осыған ұқсас: ќыр. кымыздыкъ, щавель, башк. комузлукъ, кислецъ трава, родъ капусты употребляемой башкирами по причин в кислоты (Будагов, 65). Ќымыз ( ќым + ыз ) ащы деген ±ѓымды береді. Ќымыз – арабша «хамуз» – дан алынѓан, мєні «ашќылтым ќышќыл», ќытайша «маниза» – жылќы с‰ті, монѓол – ќалмаќ «чигин» деп атап, осыѓан ќарай ноѓай, ќазаќ, т‰рік, курд халыќтары «чигин яки «шеген» атаѓан, соњыра исламмен бірге арабтар келіп «хамуз» атап, б±л азѓана µзгерістерімен «ќымызѓа» айналѓан». Ќазір орыстар мен б‰кіл европалыќтар ќымыз деп атайды дейді Қ. Халид (Халид, 185). «Ќымыз» – атауын арабтыњ «хамуз» сµзімен шатастыруѓа болмайды. Ќымыз – т‰рік сµзі (Халид кітабына берілген т‰сінік, 296). Ә. Қайдар қымыздың дөнен қымыз (четырехдневный), тай қымыз (стригуна – двухлетки), құнан қымыз (трехлетки) сияқты түрлерін атайды (2003: 98). Т‰рік тілінде ќымбат сөзі ( ќым + бат ) баѓалы деген ±ѓым береді. Демек, ќым сµзі `ащы`, `ќышќыл` деген маѓына береді екен де -ыз кµптік жалѓауы. -Ыз ќосымшасына байланысты М. Ќашќари: «Т‰ріктер ќ±рметті кісілеріне, жалѓыз болса да, бардыњыз дейді. М±ндаѓы -ыњыз негізінде кµптік маѓынаны білдіретін ќосымша. Оѓыздар б±ны ‰немі кµптік маѓынада ќолданады: бардыњыз деген бєріњіз бардыњыз дегенді білдіреді» дейді [25, б.112]. -Сыњыз ќосымшасы морфологиялыќ ќ±рамы жаѓынан к‰рделі (-сыњ+-ыз, -сіњ+із) болып келеді. М±ндаѓы -сыњ // -сіз жіктік жалѓауыныњ II жаќтыњ жекеше т‰рімен т±лѓалас, ал -ыз, -із -діњ тегі туралы екі т‰рлі кµзќарас бар. Біреуі – м±ны т‰ркі тілдеріндегі кµптік жалѓауыныњ кµне т‰рі деп білу де [26, б.53], екіншісі – оны жіктеу есімдігініњ -сыз, -сіз ќосымшасынан дамыѓан, сонымен тектес ќосымшасы деп тану [27, б.222]. Н. Жүнісов та осы ойды қолдайды (Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері, 1981: 72); С.Е. Малов -ыз -`посылать, отпустить`; салвызып – тро ( < салып + ызып + тро ) `освободил`: -ыз как вспомагательный глогол для выражения неожиданности, быстроты действия – дейді (Вербицкий, стр. 459) (153 б).

Қымыран – қымызға қосылған сиыр сүті мен су; Істің қисыны кетсе қымыран іриді не қырсыққанда қымыран іриді (Мақал). Қырғыз тілінде қымыран болып қолданылады (КРс, 314). В северно – вост. Областях «ќымыран» – синоним «с‰т» (молоко) [24, б.432]. Ќымыран – (от ар. ѓымыран): 1) сиыр с‰тімен араласќан ќымыз (смесь кумыса с коровьим молоком). Ильм., 176. Будагов кымранъ смсь кумыса съ коровьимъ молокомъ (это длается въ случа недостатка дойныхъ кобылъ, а иные предпочитаеють эту смсь чистому кумусу (Будагов, 64); Будагов осыған ұқсас: кырмызъ, червецъ, кошенил, ќырмызы красный, ќырмызы бразильское дерево въ полньяхъ, кир. ќырмызы дон (тон) кафтанъ малинового цвта (любимый цвть двицъ) – дейді (аударған – автор (Будагов, 51). Нұрмағамбетов хымыраан – өте қою емес, болмашы ғана сүтпен ағартылған сұйық шай деген дерек келтіреді (Тув.-рус, сл., 1955) (Нұрм., 1994, 191). Шай кейіннен пайда болған. Демек, сүтпен ашытылып жасалған сұйық тағам (қымыз, айран, қатық т.б.) ашыту үшін қосқан.

Другим примером могут послужить каз. кымыран 1) `кумыс из верблюжьего молока`, 2) `кислое молоко, разбавленное водой`, кирг. кымран, кымыран `кипяченое молоко, разбавленное водой`, тув. хымыраан `спитой чай с молоком, выцеженный из остатков гущи`, которые представляют собой заимствование ойратского (калмыцкого) kimrãn `кипяченое молоко, разбавленное водой`. С этим словом соотносится калм. кимр 1) `смесь молоко с водой`, 2) `кумыс, разбавленный водой (как напиток)`, монг. хярам, старомонг. kiram, kirm – a `кипяченое молоко, разбавленное водой`, в свою очередь, являющееся заимствованием и адаптацией общетюркского слова қымыз `кумыс`, в процессе которой тюркский конечный -з дал на монгольской почве -р, кроме того, изменилась семантика. Именно в монгольской звуковой форме и с монгольской семантикой это слова вернулось в некоторые тюркские языки. На монгольский характер каз. қымыран указывал Г.И. Рамстед, а также М. Ряснен. Тюркское происхождение этой монгольской словоформы убедительно доказывает А. Рона-Таш – деп жазды В.И. Рассадин [9, б.22-223]. Қымыран > айран.

Айран. Қымыздың құнын саба білсін қайдан, Оған бір бас – қымыз бен іркіт, айран (М-Ж. 2003: 7); – Байқаймын айран ғой деп іші беріп (М-Ж. 85); Айран (кислого молока, простокваши) (Ә. Қайдар, 2003: 22). «Айран» сөзі көптеген түркі тілдерінде тұлғасын өзгертпей қолданылады. Мысалы, ққалп., түркм., әзір. «айран», монғол тілдерінде «айраг», «аарг». «Айран» тұлғасын М. Қашқари сөздігінде «айыр» етістігінен пайда болған туынды сөз деп келтіреді. А. Дульзонның пікірі бойынша, түркі тілдеріндегі «айран», «айирағ» тұлғаларының шыққан негізі ғұн дәуірлерінде жатыр (Севортян, 111 бет) [28, б.13]. Ащы (ашытќы) сµзіне байланысты «ќ±рт», «айран», «ќатыќ» сµздерініњ этимологиясы сµз болады (ЭсТЯ) [22, б.208]. Қазақ тілінде айран-топыр болды, айран-асыр қылды қылды дейді. М. Қашқари IPRҮК: ІПРҮК – қатық пен сүтті араластырған сусын+++; айран – (қатық, айран); Ұйытқан қатықтай ұйып жатқан жағы сенде қалды (М-Ж. 1 том: 190);

Саумал. Мәз болып отырғанда саумал ішіп (М-Ж. 1 том: 36); Саумалды ішейін олай болса (М-Ж. 2 том: 125); ¤зімніњ аузымды кµбікті саумалѓа тигізген жануарым еді (ЌШ, 52); Бие саумал, с‰т – ќымыз Сапырып ќойѓан ішеді (ЌЖ, 1887. 19); Біреуді пана ќылып с‰йгенсіп, Мєз болып отырѓанѓа саумал ішіп (М-Ж. 1 том: 36); Саумал сµзі де осы сауу етістігімен тыѓыз байланысты. Кейіннен саумал ќымыз, т‰немел ќымыз т.т. нуменативке ие болѓан дейміз. Саумал – жаңа сауылған сүтті қымызға қосу (Будагов, 693). Қымыздың шала ашығаны саумал (С.М., 111 б.). Ондай қымыздың дәмі бұзылатын шағы болады. Оны қазақ «айнымал» немесе «татымал» дейді (С.М., 111 б.).

Түнемел. Қымыздың түнемел түрі де неше күннің өткенін білетін уақыт өлшемі болған. Тюнемелю* все и каждый, Чтоб хозяевам хватило Угостит досыта званных (ҚКБС, 99). Тюнемель* – особый более крепкий, сорт кумыса (Тверитин. ҚКБС, 1935);

Іркіт. Күнде-күнде айран боп сауылған сүт, Бір күнгі ұйытқан айраны болып іркіт (М-Ж. 1 том: 86); Қымыздың құнын саба білсін қайдан, Оған бір бас - қымыз бен іркіт, айран (М-Ж. 2003: 7); Иркит (іркіт) – сыворатка, остающаяся после сбивания сливочного масла; пахтанье, пахта (Потанин, 342). Ічдүк – сүт пен қатықтан дайындалған, сүзбеге ұқсайтын тағам – дейді [10, б.131, 150]. Айран ашып кетсе «іркіт» – дейді (С.М., 111 б.). Іркітпен «ащы» және тұщы құрттар қайнатылады.

Іркіт. Құрт қайнату үшін жиналған айран. Бұл түбірі ірк – «арттыру, көбейту, жиналу» деген мағынаны білдіретін түркі сөзі. Аяғындағы -т етістіктен есім тудыратын жұрнақ (салыстыр: сарқыт). Іркілу сөзінің «жиналу, көбею» деген мағынасы Махмут Қашқаридың сөздігінде кездеседі. Мысалы: «Sü telim irkildi – көп әсер жиналды» (МҚ. I 249). Irkmek сөзі түркі тілінде де «көбею, жиналу, жиналып тұрып қалу» деген мағыналарда қолданылады. Бұл сөздің «жиналу, көбеюмен» байланысты «көп жиналып шіріп, саси бастаған зат» деген де мағынасы бар. Өзбек тілінде иркит – «кір, таза емес» деген мағынада қолданылады. Иркит бала – кір бала; иркит овқат – жағымсыз тамақ. Түрік тілінде де «көп тұрып, саси, шіри бастау» деген мағынасы бар. Бұдан бұл сөздің іріп-шіру, сүт іріді, іріген ауыздан шіріген сөз шығады (мақал) деген мысалдарда кездесетін іру етістігімен де түбірлес екендігі байқалады (Б.С.) (ҚТҚЭС, 1966: 230). Іркіт > ірің.

Академик Ә. Т. Қайдар былай дейді: Все оставшиеся от повседневного употребления молочные продукты (молоко, айран и др.), как правило, сливались в специальный мешок, подвешенный на перекладину, чтобы они перебродив, образовали полужидкую молочную смесь – иркит, из которого затем готовили сушеный сыр – курт (Қайдар, 2003: 168). Іркіт пен ірімшік түбірлес лексемалар. Отызына майды бейпіл салып, ірімшік қойыпты (М-Ж. 9 т. – Б. 73 ).

Інжір. Бойыңа жесең інжір, сіңеді асың (171); Ағаштың інжір, зейтүн – көр жемісін (М-Ж. 2003: 171; Інжір п. [энджир: винная ягода, инжир] – инжир; сладкий плод этого дерева; фиговое дерево, смоковница, смоква (Рүстемов, 318).

Шұбат. Меспенен, тегенемен шұбат әкеп, Аяққа құйды жігіт қызметшілер (313); Алдына Құнанбайдың қымыз келді, Бозбала шұбат ішкен қызулы еді (2003: 313); Будагов қай сусынды айтып отырғанын анық біле алмадық: йоғрт – йогуртъ, квашеное кислое молоко (дж. қмран), йоғұрт бғамық прокваситься (о молок) йоғұрт блғамық, йогурламакъ, проквасить молоко лат. зам сить развести въ водъ (тсто, глину) т.б. (Будагов, 377 б). Транслитерациясы мен арабшадан аудармасын жасаған – А.Қ.

Уыз. Алшынбай жиырмаѓа жетпеген уыз жас к‰ні екен (М-Ж. 2 том: 86-87); Киіз ‰й сол Уыз ханныњ жасатќан ‰йі. Киіз туырлыќты ќазаќ, уыз ‰йлі атанѓандыѓы сондыќтан (М-Ж. ЌШ-12). Аузыњнан с‰тіњ шыѓып т±рѓан уыз жас бала екенсіњ, шыраѓым, жаным ашыѓандыќтан айтамын, осы жерден ќайтып кетсењ де жарар еді (Олжабай батыр); Уыз зат. Тµлдеген малдыњ алѓашќы с‰ті (ЌТТС, 409). Л. З. Будагов: кир. мещ. уыз (уу) 1) первое молоко посл того какъ корова отделится и кобыла ожеребится, а±ыз ќымыз майскій кумысъ (самый лучшій). 2) кир. яичный желтокъ [8, б.162]. Уыз сµзі у жєне -ыз (у + ыз) ќосымшасынан ќ±ралѓан. У (ащы) єуелде «уу» деген µз маѓынасында болѓан. Мал жеген ащы (кµк) шµп деген ±ѓымда болѓанѓа ±ќсайды. (У + ыз) -ыз кµне т‰ркілік кµптік мєнін білдіретін ж±рнаќ екендігі белгілі. Демек, «у» + «ыз» (уыз) кµп (мол) алѓашќы деген ±ғымѓа ќарай ойысќан. Уыз – жања тµлдеген малдыњ желініне жиналатын ќою с‰т. Уыз «сары уыз», «аќ уыз» – деп екіге бµлінеді. Сары уыз єрі ќою, єрі желім сияќты жабысќаќ болады. Аќ уыздыњ µњі сары уызѓа ќараѓанда аќшыл, єрі с±йыќтау келеді. Сары уызды тµлдіњ µзіне емізіп, аќ уызды сауып алып пайдаланылады. Інген мен биеніњ уызын бота мен ќ±лынѓа емізеді. Ал сиырдыњ, ќойдыњ, ешкініњ аќ уыздарынан єрт‰рлі таѓамдар пісіреді. Ќатырѓан уызды б‰йенге, ащы ішекке немесе металл ыдысќа ќ±йып, ќайнап жатќан судыњ ішіне салып пісіреді. Бір б±рќ етіп ќайнаѓанда ыдысќа ќ±йылѓан уыз шеміршектеніп ќата бастайды. Одан соњ оны ыдысымен бірге ыстыќ судан алып, салќын суѓа салады. Сонда уыз ќайнап піскен ж±мыртќадай болып шыѓады. Ќатырѓан уызды с‰р еттіњ ‰стіне турап салады. Тµлбасы (алѓашќы тµл) туѓан к‰ні соѓымныњ ќ±ймаѓын, ш±жыќ асып, уыз ќатырып, кµрші-ќолањды шаќыратын дєст‰р болѓан. Пісірілген уызѓа с‰т ќосып с±йылтып пісіреді. Уыз іріп кетпеу ‰шін оны ожаумен сапырып отыру керек. Уызѓа тары салып пісіруге де болады [29, б.98]. Уыз ірімшік деп уыз с‰ттен жасалѓан ірімшікті айтады [30, б.70].

Уызќаѓанаќ – уызынан арыла ќоймаѓан ќойларды сауып, жан торсыѓына ќ±яды да, аузын буып ыстыќ к‰лге кµміп тастайды. Қағанақ – жас төлдің жұқаша келген сыртқы жыламығы. Бес – он минута ќою уыз ќата ќалады [31, б.118]. «Қағанағы қарық сағанағы сарық» – деген фразеологияның құрамында кездеседі. Ал «сағанақ» киіз үйдің бұйымы. Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша ќазаќтар µздерініњ арѓы тегін Уыз (оѓыз) елінен таратады (Ж‰нісов. ¤зен кµл атаулары. Алматы, 1991. 26). Молозиво – уыз (colostrum) туѓаннан кейін алѓашќы 2-4 к‰ндері с‰т бездері шыѓаратын, нєрестеге µте ќажетті ерекше зат, кейде туардан б±рын да пайда болады. Уыздыњ биологиялыќ ќ±нарлыѓы µте жоѓары. Уыз: ќою сарѓыш т‰сті, май жєне лимфациттерге µте бай, бактериоциттік, ќорѓаныстыќ, ферментті жєне тез сіњімділік ќасиеті бар зат (Жандар Керімбектіњ Ермаханы. ФАОЌТС, – Алматы: Ќазаќстан, 1992: 50). Уыз бен уыќ екеуі байланысты сияќты.

Түйін. Т‰бірлес сµздер уыз ( у + ыз ), уыќ ( у + ыќ ) бұл – лексемалар сайып келгенде кµк деген ±ѓыммен тығыз байланысты. Көктем уақытында жайлымнан келген малдың сүті ақ емес, сүт толған ыдыстың беті шайқалғанда көк екендігін байқаймыз.

Құрт. Қазақ жұртының тұрмысын бірсыпыра көтеріп ірілендіріп тұрған осы қой деген мал. Құрт – май (М-Ж. 2 том: 100); Құрт аралас бауырсақ емес екен (М-Ж. 72); Каз. сыръ, крутъ (Будагов, 74). Курт – сушеный подкопченный творг (Потанин, 176). Құрт – лексемасы да ққалп. тілінде «құрт» (сыр ірімшік), тат.: «корт» (сүзбенің бір түрі), ұйғ.: «курут» (кептірілген сүзбе), түрік: «курут» (кептірілген сүзбе), әзір.: «гурт» (ашыған сүттен сүзілген, кептірілген құрт түрі), ал монғол тілдерінде «хурут, хурут» (х-маңғ.). /, (хурууд) /бур-моңғ./, «курут» /ойр-моңғ./, тұлғаларында берілген (Тлепин: 13). Осыған орай, бұл тұлғаның бастапқы мағынасы «құрғат», «құрғату», «кептіру» деген мәннен шыққан болар дейміз. Ал, бұл сөздің «құрт» қасқыр атауымен ешқандай семантикалық байланысы жоқ, ол – көзін құрт, құрту мағынасына жуықтау сөз бе дейміз. Құрттың: жас құрт, ыстық құрт, ұнтақ құрт, малта құрт, сықпа құрт деген түрлері де бар [32, б.61],. М. Қашқари: Соғды: құрт алды, құрт қайнатты – дейді [10,б.29]. М. Қашқари «Диванда» түркінің ұлттық тағамдарына қатысты атауларды этнолингвистикалық талдау жасап, түсіндіріп отырған. Бұл туралы З. А. Исламова да мақала жазды [33, б.89-91].

Малта. Малманың шелегінде жатқан бізден (М-Ж., 133); Талай жорытқа бір торсықтан малта жесіп жүрген жолдас еді (М-Ж., ҚШ, 70). Жылқышылардың жақсы көретін тамағы езілген құрттың қалдығы – малта. Малтаны – жолаушылар жүргенде де қорек қылған. Разминать в воде оставшуюся галькообразную часть *курта (Ә. Қайдар, 244), Этнографияның негізінде малтаңды езбе фразеологизмі пайда болды. Малта ~ малма түбірлес сөздер болуы мүмкін. Абайдың «Күз» өлеңіндегі:


Біреу малма сапсиды салып иін,

Салбыраңқы тартыпты жыртық киім

– дегенде «малма» теріні илегенде салатын сұйық болуы мүмкін. Жүнді күбіде астық дәнінен ашытқан «малма» атты көже салу арқылы жидітеді. Оны күбі ішінде аударыстырып «сапсу» дейді (С.М., – Б. 121).

Туыстық атаулар