«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б
| Вид материала | Монография |
- Избранное, 886.75kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
- История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
- Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
- Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
- Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
- Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.
Тува тілінде ±ру, осу етістіктері «ќымчылар, шыќпыыртаар» т±лѓалары арќылы т‰сіндіріледі (Рус.-тув.сл., 1980, 530, 564). Осы деректерге с‰йене отырып, «ќамшы» сµзініњ т‰бірі «ќам», осыѓан -шы ж±рнаѓы ќосыла келіп (ќазаќ тілінде) кµлікті ±рып, соѓып ж‰ргізетін ќ±рал пайда болѓаны байќалады (Бес жүз бес сөз. 1994: 158). Ќам сµзі башќ±рт, татар тілдерінде «ќайѓы, уайым» маѓынасында ќолданылады екен. Ол µзбек, т‰ркімен тілдерінде де осы маѓынада ж±мсалады. Ќам сµзі Алтай, Тува тілдерінде тарамаѓан. Б±л сµз т‰ркі тілдеріне араб, парсы тілдерінен енген дейді (ҚТҚЭС, 1966: 116). Ќам I п. [خامХам: 1. сырой, недоверенный; незрелый; 2. неопытный] – сырой, незрелый, неспелый, зеленый. Ќам II а. [ѓємм: غام1. печаль, скорбь; 2. духота, зной] – забота, беспокойство дегенді білдіреді (Рүстемов, 1989:155). С. Аманжолов: Ќам; в литературном языке оно означает «забота», а здесь; шикі (сырой, неверный, неспелый). Ар. КОО дейді [81, б.427]. Будагов: кир. камъ, 1) вм. а печаль, қаман = печалиться. 2) п. қам невыд
ланный и пр. 3) алт. коман. шаманъ, колдунъ, ќамламақ قاملامق, ќамнамќ قامنامق, ќамада قامدا, ќамда камлать, шаманить, колдовать, ќамандат قاماندات пон. или. қамќакдат قامقاكدت заставить или позвать шамана шаманить, исполнять обряды шаманство, шаманства, камланія, кому умереть, того и шаман не спасеть деген мағыналарын көрсетеді (1871: 25); Мурад Аджи «Их «белые странники» уходили в разные страны» – деп жазды [36, б.60]. Л. З. Будаговтыњ: турк тат. камчы, ќамшы ќырѓ. қамшы баш., ќамышсы плеть, нагайка, алт. қамшы басы; ќырѓ. қамшы башќ. плеть, нагайка, алт. қамшы тайы қыр. қамшы жақ, правая сторона лошади: съ правой стороны на лощадь не садятся, бить ногайкой, пороть, наказалъ плетью, кир. при вход въ кибитку, нагайку держатъ сложивши (этого требуеть приличіе) т.б. [20, б.26]. Ќамшыны ‰йге кіргенде µрімін сабына ќапсыра ќысып ±стаѓан. Ол белгілі бір т‰рік тєрбиесін кµрсеткен – деп жазды Будагов. Будаговтыњ сµзінен де ќамшыныњ баќ > игеру > тежеу > айтќанды істету > орындау > мойын с±ну сияќты маѓына беретінін ањѓару ќиын емес. Ќамшыныњ баќсы сµзімен тығыз байланыстылығын А. Янушкевич те атап өткен болатын: Жылќыныњ тері ќамшыѓа сіњеді. Ќамшымен болмаса, жыланды ешбір таяќпен тез µлтіре алмайсыњ. Барша ќазаќ мені осыѓан иландырып баќты. Шамасы, жылќыныњ теріне жыланѓа ќарсы ќолданылатын бір зат болса керек жєне ол жылан уына ќарсы к‰ресе алатын болѓаны [117, б.51]. Янушкевич жазбасына ќараѓанда баќсыныњ ѓана емес, ќамшыныњ да емдік сипаты болѓаны ѓой. Содан барып та ќам т‰бірі, баќсы маѓынасын беруі м‰мкін. Орыс тіліндегі мына сµз: Бич, -а, м. 1. Длинная плеть, кнут. Бич, -а, м. (прост.). Опустившийся человек, не имеющий постоянного жительства и определённых занятий (ТСРЯ, 49). Бичик ќамшыныњ баламасы ѓана емес, маѓынасы жаѓынан да µте ±ќсас т‰рік сµздері сияќты. Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты, Сар желді к‰рмедегі ат, шеткі ат шапты (Шєкєрім, 420); Бичик (би+чик), ќамшы (ќам+шы): би > билік > билеу > µктемдік > ќамшы. Ќамшы зат. Таспадан µріліп, тобылѓы, сапќа немесе басќа бір затќа сапталып, кµлік ж‰ргізетін ќ±рал (ЌТТС, 30 б). Ќамшы ат ер - т±рмандарыныњ ќ±рамына кіреді. Оны кейде «ат ж‰ргізгіш» – деп те атайды. …Ондай ќамшыныњ сабы салмаќты, µрімі жуан жєне ±зын болып келеді. Ќамшы б‰лдіргі, сап, алаќан жєне µрімнен т±рады (Шаңырақ, 1990:34). Х. Арѓынбаев: Кейде ќамшы сабыныњ сыртын т‰гелдей былѓарымен ќаптап, к‰міспен де єшекейлейді. Сабы к‰містелген ќамшыны, кµбінесе, єйелдерге арнап жасатады. Еркектерге арналатын ќамшыныњ сабына темірден бауыр салып, ќайыс-таспамен немесе жезбен орап тастайды. М±ндай ќамшыны халыќ арасында сарала ќамшы – деп атайды. Ќамшыныњ алаќаны бірыњѓай ќалыњ былѓарыдан екі ќабат болып жасалады. Жалпаќ жаѓынан µрім ±штасады да, екінші жіњішкерген ±шы саптыњ бауырына бекітіледі. Алаќанды сап пен µрімніњ арасындаѓыны дєнекер деп ќарауѓа болады. Ќамшы µрімі ірі ќараныњ терісінен иленген ќайыс таспалардан µріледі. Оны єр т‰рлі етіп µру ‰шін таспа саны 4-тен 32-ге дейін µзгертіп отырады. Таспа саны аз болса, µрімге µзек салынбайды, µрім жіњішке, тµрт ќырлы болып µріледі. Ал, кµп таспадан µрілетін µрімге ќайыстан µзек салынса, µрім µте єдемі жєне жуан боп шыѓады. Б±ѓан, кµбінесе, б±зау терісі ќолданылады. ¤зекті ќамшы арнайы жасалѓан аспаппен µріледі. Ол ‰шін садаќ тєрізденіп иілген аѓашќа µзекті керіп ќойып, оныњ сыртынан єр т‰рлі тєсілмен тањдайлап µре береді. Кейде ќамшыныњ µріміне ќоса, оныњ сабын да таспамен µріп шыѓарады. М±ндай ќамшылар, әдетте, ±шынан сабына ќарай жуандай береді де, сабына темірден µзек салынады. Сап пен µрімніњ ±штасатын жерінен шашаќ шыѓарады. Ќамшы µрімі жалќы болѓанмен, кейде ‰шке дейін жетеді [58, б.33].
Ж±мсалу орнына ќарай қамшы: ат ќамшы, арба ќамшы, т‰йе ќамшы, бастаспа ќамшы, сегіз µрім, ќырыќ µрім ќамшы, он екі таспа ќамшы – деп бөледі (Н. Уәлиев); к‰містелген ќамшы, сарала ќамшы (Х. Арѓынбаев) ноѓай ќамшы (Л. Будагов) деп, ал, өріміне ќарай: тµрт таспа ќамшы, бес таспа ќамшы, сегіз µрім, ќырыќ µрім ќамшы, он екі таспа ќамшы, ќырѓыз µрім, ќырыќ сегіз таспа ќамшы, µрме сапты ќамшы болып бөлінеді (Н. Уєлиев); Ќамшыныњ µзек салынѓан т‰рі: дойыр ќамшы, б±заутіс сары ала ќамшы, дырау ќамшы деп аталады. Одан басқа тай ќамшы (Н. Уєлиев); дембел ќамшы (Ќасиман±лы), сабау ќамшы, тобылғы сапты қамшы, сегіз өрме қамшы (Мәшһүр-Жүсіп); бұзау тіс қамшы (ҚКБС) т‰рлерін атайды. Иманнан Жирентай, м±нан Орал, Байќ±лаќ, Б±лардыњ заманында ќалмаќ шауып, тоѓыз салт атты, сабау ќамшылы найманѓа ќашып барып, онда да ќалѓан, м±нда да келгені болѓан (М-Ж., 54);
Түйін. Ќамшы – біздің ойымызша: қам > (ќам+шы) = баќсы > (баќ+сы (шы) > баѓу > семантикалыќ маѓынасы бір сµздер. Адалбақанның да қатысы бар. Қамшы зат атауы болғаны мен мифпен тығыз байланысты.
Бүлдірге қамшының құрамдас бөлігі. Сөйтіп казак-орыстар тірі тұтқындай тірі алып, қанша дүниені олжа қылып, ханның үстіндегі ордасының бір бүлдіргісіне тимей кете беріпті (М-Ж. 9 т. –Б. 301). Мұның дүниесінің ырымы жаман болды, – деп, бір бүлдіргесіне тимей, Сапақтың қызын дүниесімен түгел қайта апартып тастапты (М-Ж. 9т. – Б. 302). Ќараѓайлы кµдік бойында қамшы ќалды ойында: Б‰лдіргесі б±лан терісі, ¤рімі ќ±нан білдіњ ќайысы, Шырмауыѓы алтын, сабы жез (Доспамбет, 33); Бүлдірге қылған бүлдүрсін, Қарсыласқан қатынды (Манас, 294). Бүлінгеннен бүлдіргі алма (Мақал). Х. Арѓынбаев: Ќамшы сабын тобылѓыдан, ырѓайдан, тау ешкісі мен аќбµкен м‰йіздерінен немесе елік сираѓынан жасайды. Оныњ ќолѓа ±стайтын ±шын былѓарымен ќаптап, ќайыстан б‰лдірге таѓады – дейді [58, б.33]. Бүлдірге («bөldүрге») сөзінің бастапқы, толық нұсқасы bөgүldүрге көрінеді (Мукад, 28) (Жанпейісов, 133). Н. Уєлиев былай дейді: «Б±л жерде б‰лдіргі сµзініњ де т‰п-тµркініне назар аудара кетуге болады. Єуелде б±л сµз білек ілдіргі т‰рінде айтылса керек» [116, б.54]. Білезік // бүлдірге параллелдерінің жасалу дериваты бір. Расын да, атќа байланысты µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ (бас киімнің астыңғы жағынан ұстап тұратын бау – Жанпейісов, 133). Б‰лдірге зат. Ќамшыѓа, шоќпар, сойыл сабына таѓылатын ќайыс бау (ҚТТС,1976:566). Х. Арѓынбаевты: (б‰лдірге) ќарањыз [58, б.33]. Д. Шоќпар±лы: Біздіњ ойымызша, «б‰лдірге» ешќандай «єшекей емес, кєдімгі ќамшы, найза, сойыл, т.б. ќару-жараќтарды білекке байлау ‰шін ќайыстан немесе былѓарыдан таѓылатын жіњішке бау дейді (Қараңыз: Б‰лдірге //Ана тілі. 1991. № 9; Є. Н±рмаѓамбетов. Сµз тµркіні. 1991. № 1. 9- ќањтар; О. Сєрсенбай±лы. «Б‰лдірге» емес, «б‰лдірге» 1991. № 5. 6-аќпан). Будагов: бау – связь, узелъ, завязка, веревка, тесьма, пукъ, снопъ – сияқты анықтама береді (1869: 231). Нұрмағамбетов бүлінген сөзі тунгус – маньчжур тілінде «булээн» сөзінің «жау», «жауласу», «соғыс», «соғысу» сияқты да мағыналары бар екендігін жазады (ССТМЯ, I, 1975, 109-110 ). Сөйтіп, «бүлдіргенің», «бүлдірге» атауларының мағынасы өзгеше болған сияқты дейді, оған туба-кинжилерде: бүлдүрү – әшекей (Н.Бас., ДЧТ, 1966, 110) дерегін тіліне тиек етеді. «Бүлінген елден бүлдірге алманың» алғашқы мағынасы «жеңілген жау елінен әшекей зат алма» болса керек деген ойдамыз дейді (Ә. Нұр., 1994, 62).
Түйін. Білек + ілу > бүлдірге. Білек - ілдіргі (µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ) сияқты қалыптасқан. Бүлдіргі – білекке байлау ‰шін ќайыстан немесе былѓарыдан таѓылатын жіњішке бау. Бүлдірге > қайыс, таспа, тарамыс. Мәшһүр-Жүсіп бүлдірге лексемасын біреудің нәрсесін алмау сияқты (зат) есебінде қолданған.
Қайыс, таспа, тарамыс. ОТҒҰН – ердің сол жағына бекітілген, айылдың басы өткізіліп тартылатын енді бір қайыс; өрген қайыс (М.Қ.). Біріншіден, ќайыстан б‰лдірге таќпайды. Таспа тіліп таѓады. Жоныњнан таспа тілейін бе? – деген фразеологизм бар. Қайыс-ҚОБА. ҚОVА. - түрік жүгендерінде жылқының танауына тиіп тұратын қайыс (М.Қ. 3 т. 1997: 319). А. Шынтемірова: қайыс ірі ќара, яѓни µгіз, жылќы терісінен жасалады. Толыќ иі ќанып, пайдалануѓа жарайтын болѓан теріден алдымен ±зын божылыќ, шілия-ќамыттыќ, айыл-т±рмандыќ, ‰зењгі-баулыќ, µмілдірік-ќ±йысќандыќ терілер ќиылып, содан соњ ќамшылыќ, керегелік таспалар тілінеді – дейді (Ана тілі. 1992. № 25 (117). С. Ќасиман±лы: ірі ќара малдыњ иленбеген терісін шылѓи тері немесе шылѓи ќайыс, ал тері иленіп ±ќсатылѓаннан кейін оны ќайыс – деп атайды (Ќазаќ єдебиеті. 1992. № 12 (2242).
Таспа зат. Иленбеген таќыр теріден тілінген ќайыс, жіњішке бау (ЌТТС, 340). А. Шынтемірова: Біз жалањаштанѓан сираќтан – оныњ арт жаѓындаѓы баќайды ќозѓалысќа келтіретін сіњірін тауып аламыз. Міне, тарамыс дегеніњіз – осы. Єрине, б±л дайындалып µњделгеннен кейін болатын іс. С. Ќасиманов: тарамыс дегеніміз – ірі ќараныњ жіліншік сіњірінен ширатылып алынѓан жіп (Ќазаќ єдебиеті. 1992. №18 (2248). Кейбір деректерде тарамыстан ішек жасалады дейді. А. Шынтемірова негізінде домбыраныњ ішегі ешкініњ аш ішегінен жасалатынын айтады (Ана тілі. 1992, № 22. 3 б). Қайыс, тарамыс, таспа > ат-әбзелдіне қажетті заттар > шылбыр.
Шылбыр. Атыма алтын шылбыр тағып жібер (М-Ж., 240); Шылбырынан арќандап атты отќа ќой, Тойып ќалсын болѓанша біз ж±мыстап (Шєкєрім, 74); Кµксандалдыњ шылбырын Мойнына орап салады (Ќыз Жібек, 118);
Шылбыр сµзін этимологиясын зерттеушілер єрт‰рлі таратады. Кейбірі белгілі танымал кісіні кµреді, мысалы: čelebi ir ~ čelebi ir `танымал ќарапайым жігіт` (Малов, 1946, с.70); кейбірі ру-тайпа аттары, топтыњ тањбасымен байланыстырады šуlbur ~ čуlbur ~ čуlbur `бау, атты байлайтын жіп` (Корш, 1903) немесе `арабшы, жалдамалы` (Мелиоранский, 1902, с,34); ‰шіншісі шуваш тіліндегі: šělрěr ~ čělрěr `ата-енесініњ сыйлыѓы` немесе čаlраr ~ šаlраr `ара-т±ра, кездейсоќтыќ`. Л. Рашонь аталѓандардан басќа бірнеше: а) < čуlbur ~ šуlbur `аттыњ жабдыѓы` немесе < šуlbur `асыќпайды, жайбараќат, алањѓасар` этимологияны кµрсетеді (Rasonуі, 1936). К. Менгестіњ мына: шельбир < šаlbіr < šаlbі är < ар. Salīb `ќосу тањбасы` + еr `адам` > Salіb ärі `кресті адамдар` (Менгес, 1979); Баскаков ќорыта келе, шылбыр сµзініњ бірнеше: čelebi еr `танымал`, немесе šуlbur тура айтќанда `арабшы, жалдамалы, ќ±л`, šуlbur `аттыњ єбзелі`, šаlbуr `алањѓасар, бейшара` – деген маѓына беретінін айтады. Т‰ріктерден ауысуы єбден м‰мкін сµз екендігіне тоќталады. Соныњ ішінде: šуlbur `арабшы, жалдамалы, ќ±л` ру – тайпа тањбасын бейнелейді ме деген к‰мән келтіреді [18, б.134]. Негізінде шылбыр сµздерініњ ту бастаѓы маѓынасы ел-елді аралап расында єр т‰рлі маѓына бергені байќалады. Біраќ, зерттеушілердіњ кейбірі шылбыр сµзініњ т‰рік шаруашылыѓына байланысты туѓан сµз екендігін біле бермеген. Корш, Баскаков б±л сµздіњ т‰ріктік екендігіне єсіресе, Корш шылбыр сµзініњ аттыњ єбзелі екендігін дµп басќан. С. Е. Малов: чылвыр `рмень от недоуздка`; атын (? Атын) чылвырындан тут - `поймать лошадь за узду` – деп т‰сінікті д±рыс берген [11, б.148].
Шылбыр зат. Ж‰генніњ, ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ҚТТС, 1961: 504). Шылбыр: шылбыр беру (2) (Абай тілі сөздігі, 1968: 710). Л. З. Будагов: чынырь тур. 1). Плечо, на плечо, на спину, на себя взвалил, возложил на себя, узел, название травы сияќты маѓынасын жазады (1869: 483). Ќазаќ тілінде ќыл-ќыбыр, ж‰н-ж±рќа бір сыњары т‰сініксіз сµздер кµп. Біраќ, солардыњ т‰сініксіз сыњарларыныњ о баста бір-бір маѓынасы болѓаны айдай аныќ (қараңыз: Қ. Жұбановты).
Шылбыр сµзін шыл + быр деп екіге бөліп ќарастыруѓа болатын сияќты. Абай сµздігінде: Шыл (1). Ќосымша, ж±рнаќ - деп берілген (Абай тілі сөздігі, 1968:710). Сол сияќты кµњіл аударуѓа т±рарлыќ Будаговтыњ сµздігіндегі: ж‰бір 1) шерсть козья и овечья. 2) густой л
сь – деген – сµз (1869: 491). Н±рмаѓамбетов: Кµне кезде т‰ркі тілдерінде «ч‰бур» сµзі ќазіргі т‰сінігіміздегі «ж‰н, ќыл» маѓынасын берген (ДТС., 157). Байлары сататұғын малын, қыл – қыбырын, жүн-жүбірін базарға апаратұғынның... (М-Ж., 1907: 115). С. Исаев ж‰н-ж±рќа дегенніњ ж±рќа бµлшегі монѓол тілінде ж‰н деген маѓына беретінін жазады (Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. 1998: 279 б). ¤йткені, «шылбыр» сияќты жіњішке баулар ж‰нге ќыл араластырылып есіледі – дейді Нұрмағамбетов (Бес жүз бес сөз, 1994: 298). С. М±ќанов: «шылбыр» бауға ѓана (ноќта болмаса, ж‰генге) таѓылады да, тоќтаѓанда атты сонымен байлайды деп жазды [53, б.120]. Шылбыр – зат. Ж‰генніњ ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ЌТТС, 504). Демек, шыл (шылѓи ќыл) ыњѓай ќыл (ќыл+быр) бірыњѓай ќыл (ќылдыњ жыбырлататыны да белгілі, «жыбыр-дыњ» ќ±рамындаѓы «быр»), ќыл-ќыбырдыњ ќ±рамындаѓы (ќыл+ќы+быр) бірыњѓай ќыл (шылбыр) сµзі пайда болѓан. Будаговтіњ жазѓанына ќараѓанда ж‰б‰р (ж‰н-жыбыр ) мен ж‰б‰р (ќалыњ орман) ж‰нніњ тыѓыздыѓын, жалпы кµп деген ±ѓымды берген сияќты. Шыл//шіл сµздерініњ ыстыќ шілде ±ѓымымен де байланысты болуы єбден м‰мкін. Себебі, ќыл-ќыбырды «шылбырды» ысып (есіп) даярлайды, µреді, оның бергі жағында осы «ыс», «ысу», «ыстыќ», «шіл», «шілде» маѓынасы да єсер етуі мүмкін. Түйін. Шылбырдыњ шылдыр дыбыстыќ еліктеуші бар сµзбен ешќандай ќатысы жоќ. Шылбыр > ќыл-ќыбыр сµзініњ екінші маѓынасы деп т‰йіндеуге болатын сияќты. Шылбыр > шынжыр.
Шынжыр. Кетті арқан салбырап, Шынжырлары салдырап (Алпамыс, 221); Алтын зәнжір сүйреткен бір арғымақ (М-Ж., 83); Байлайтын б±рап соќќан шынжыры жоќ, Жабаѓы, ќыл-ќыбыр мен шудасы бар (М-Ж., 43); Бір б±шпаќ бар ќалатын шынжыр жетпей, Кірген кісі ќ±тылмас соѓан кетпей (Шєкєрєм, 432); Алды-артынан етектері далиып, жалпылдап шапќан ќазаќтармен даярлаѓан ‰йге келіп тоќтаѓанда, мойындарында шынжырлы знак таќќан ауылнай, билер неше мєрте ш±лѓып, ќияметпен, «таќсырлап» ‰йге кіргізді (М. Дулат, 129). Уаќыттай µзі ж‰йрік ат мінеміз, Сауыттай шынжырлаулы тереземіз (Абай, 366);
Шынжыр (а) (зенджир). Біріне-бірі ілгектеліп істелген темір тізбек (ЌТАПС, 193). Зенджиръ ц
ъпь, съ цпью, на цпи, оцпить, связать въ цпи (Будагов, 607). Жанжыр – шынжыр, темір жіп, ќ±рсау. Парсыша – зањджир (Перс.-русск. сл., 261) [49, б.116], Шынжыр (шын + жіп) деген маѓынасы барлыѓын да еске салѓан артыќ болмас. Жанжіп – бұл «АЖ»-да байлау етістігімен қосарланып, жанжіп байлау түрінде қолданылған (Жанпейісов, 111). Келтірілген мысалдарға көңіл аударайық: С. Е. Малов сары ±йѓырлар чын сєн кит. – вышивание шелком; Сєн кит.: чын `челк`, сєн `нитка`; чын сєн `вышивание шелком` – деген маѓына береді [11, б.101-148]. Чылвар – `ремень от недоуздка`; аттыњ (? Атын) чылвырындан тут - `поймать лошадь за узду` (Малов: 148-151); В. В. Радлов: Чылбыр – длинная веревка, привязанная къ уздечкъ, которой привязываютъ лощадь дейді [17, б.2087]. Түйін. Шылбыр ~ шынжыр т‰бірлес сµздер. Шынжырдыњ о бастаѓы маѓынасы (ж‰н // шын + жіп) шынжыр деп (мыќты беріктігін) айтып, ќосалќы маѓынаѓа ие болѓан сыњайлы. Шынжыр > жіп > шыжым жіп.
Жіп. Шыжым жіп. Ќ±р айыл, жіп ќ±йысќан таѓып алып, Т±лпармен Тайкµк деген іздеп кетті (ЌКБС, 42); Қамшыдай қылдың қарасын Жіптей қылдың жиренін (М-Ж., 47); Көрінгеннен бажылдап жіп, су сұрап (М-Ж., 87); Бір түлеген жүнін Қозының қарын жүні дейді (Мәшһүр-Жүсіп., 100). Түте-түте әр жерде жатады жүн (М-Ж., 87);
Жіп - ійбъ 1) нитка, веревка, снурокъ (Будагов, 347). Жіп – нитка (ЭСТЯ, 28). Академик Є. Ќайдаров плеоназм шыжым жіп – «веревка, свитая из шерсти». …слова шыжым – вполне конкретную разновидность веревки, свитой из шерсти деп монѓол тіліндегі шижим «шнурок»; «бечевка, шпагат, веревочка»; шижмийн морь – «пристяжная лошадь»; шийн шижим – «леска у удочки, рыболовная леска»; шижимлэх – «делать шнурок, веревочку, бечевку, шпагат», шижимнэх – «запрягать пристяжную лошадь» – дейді (МРС, 650) [66, б.281]. Шыжым – бау, жіп (Жанпейісов, 101). Біздіњ ойымызша, шыжым жіп пен шылбыр сµздерініњ шыѓу тегі бір «ж‰н жіп» - деп ойлаймыз. Шыжым-бау, жіп. Жанжіп – басқа мағынада қолданылған [37, б.101-111]. Ш. Уәлиханов: Шыжым – ұзын шылбыр. Оны көбінесе қыран құстарды баулағанда, не асау үйреткенде пайдаланған [81, б.290]. Кендір жіп деген бар. Кендір – дағыс. Канатъ (Л. Будагов, 1871: II т. 140).
Түйін. Шылбыр, шынжыр, шыжым жіп, жіп шыѓу этимологиясы бір > ж‰н деп есептейміз. Жіп <> жүн < арқан.
Арқан. Арқан есіп, жүн түтіп, Адамшылық құра берер (М-Ж., 25); Қисайған құс секілді жалғыз қара, Ауылдан арқан бойы тұрды дара (С. Торайғыров); Қырық арқан бойы зынданда Жеті жыл жатым болып аш (Алпамыс, 267); Ею свиты все веревки Из бараньей мягкой шерести, С конским волосом сплетенной. Ею сотканы из шия* (ҚКБС, 1935. 103 б.)7
Аркан* – веревка из овечьей шерести, заплетенная конским волосом – дейді Тверитин. В.В. Радлов аркан 1) толстая веревка, канать; 2) веревка изъ конскихъ волось – дейді (Том I. Часть 1. 1893: 288) Аркан – толстая веревка, канать (Будагов, 30). Кемэндь п. Укрюкъ (құрық – А. Қ.) силокъ, арканъ съ крючкомъ на концъ, накинуть на конц
, накинуть арканъ, поймать силькомъ (Будагов, 138). Түйін. Арқан бойы ұзындық өлшемі болған. Арқан, қайыс, шыжым жіпті, шылбырларды желі мен керме тартуға пайдаланады. Бұлар ат әбзелдеріне жатпағанмен жасалу жолы, тәсілі бар. Ұлттық өнер, салт-дәстүрдің түрік жұрты ойлап тапқан бір түрі. Тазалық үшін мәні зор. Арқан > желі мағынасы бір сөзер. Тұрмысқа қатысты заттың атына ауысып кеткен.
Желі. Атпенен желі тарттырдым кереге бойы шалғынға (Мәшһүр-Жүсіп, 35). Қазаныма қақпағым желі бір қағар тоқпағым (М-Ж., 37); Бөкейліктің биесін байлайтын деп Өрмекшінің он құлаш желісі бар (М-Ж., 58);
Іелинъ يلين дж. тат. (кир. جلين) вымя (домашн. животныхъ (Будагов, 365). Желі جليверевка, прибитая кольями къ земл
; къ ней привязывають жеребять, когда доять кобылъ (т.е. въ Ма, и жеребята такъ остаются на цлый мсяцъ и боле, чтобы не высасывали своихъ матерей и чтобы кобылы давали доить) Такъ какъ обычай не позволяеть перешагнуть черезъ джели, то этимъ словомъ выражется всякое доброе желаніе, пущешнная стрла да не долетитъ отъ одного конца твоего джели до. другаго (Будагов, 1 том: 440). Желі мен желін сөзі арқылы желі сөзінің этимологиясын шығаруға болар еді. М. Рэсэнен желе сөзін монғолдың Zеле/зел `жіп, жерде жату, мүйізді ірі қараны байлау, ұзын жіп`. Одноко с монг. Версией трудно связать форму jаlu или jelü в словаре Махмуда Кашгарского, которая вместе с желе и жели позволяет рассматривать -е, -и, и -ү (или -у) в качестве приглагольных словообразовательных афф. Существительных от глагола йел- ~ жел-, пока остающегося гипотетической величиной. Желе сөзін сол сияқты `лента, ленты, завязки` деген мағына беретін жала уйг., йала тат., чала шор. Жалау сөзімен байланысты қарастырады. Олар бұл арада желі сөзінің түбірі жел де, жалау да емес «жалау» (емшекті жалау) етістігі екендігін ескермеген сияқты. Жели – веревочная привязь, натянутая между кольев; к ней привязывают жеребят, чтобы не мешали доить кобылиц (Потанин, 342). Желін > жел формасына байланысты алынған. Жас төлдің желінді жалау, ему уақыты болса керек. Желбау - веревка которою привязывають къ шаныраку тяжесть, чтобы кибитку не снесло в
тромъ (Будагов, 360). Бұл сөз «арқан» семасынан алыстап, Ақтау, Ойыл жерлерінде су жүретін кішкене арықтарды желі десе, Гурьев, Мағыстау аймағында қара қармақты байлайтын жіпті желі - деп атайды (ҚТДС, 40). IELY ИЕЛҮ: Құлын, тайларды байлау үшін тартылған арқан (МҚ: 38). Б. Базылхан: «дже» - > же // джелі > желі (қазақша); «дже» -> ээ // джеле > ээл (монғолша) (Қазақ және монғол тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. 1999, 128); Л.С. Левитская: «желе» и жели позволяет рассматривать -е, -и и -ү (или -у) в качестве прилагательных словообразавательных афф. Существительных от глагола *йел- ~ *жел- пока оставщегося гипотической велечиной - дейді (ЭСТЯ, М, Наук; 1959, 21-22). Түйін. Біз бұдан мынадай қорытынды шығардық: желін (емшек) > жалау (ему) = желі. Арқан > желі > керме мағынасы жағынан бір-бірімен тығыз байланысты. О баста шығу тегі де бір болған. Желі <> керме.
Керме. Мылтықпенен бір атып кермеге құлын байлатып (М-Ж., 48); Үйірі қысырақтың ақтан керме Құдайым енді маған иман берші (М-Ж., 51); Шабатұғын жағына, Керме ұстай қалыңыз, Кермелеп ұстап алыңыз (М-Ж., 212);
Въ алт. Произносится керъ, натянуть, поперекъ положить, распять (что также керэ тартъ) керім атта широко шагать (можеть быт оть этого корня керімата) керелети или керелти книіа Евангеліе, т.е. книга о распятіи, янкі кирметі – А.Қ. новый азв
ть (Будагов, 1871: 175). Керме 1) веревка, петля, растянуть веревку чтобы загородить путь или поймать 2) коновязъ, столбь (Будагов, 412). Кулэ – веревка, которою притягиваютъ заднюю ногу кобылы къ ше, когда ее доять (Будагов, 160). Түйін. Кер+ме -ме жұрнақ (көрме, көмбе) екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. Керме > малды бөгеп, шалып ұстайтын үй бұйымы (арқан т.б.).
Тұсамыс. Тұсаулы атқа жармасып, Мәстегіне тармасып (М-Ж., 196); Біліп қой ақымақ, Тұзаққа түсіп өледі (М-Ж., 251); Көп бала қыл мен жіптен тұзақ байлап (М-Ж., 172); Тұзақ тастап, тірідей біз ұсталық, Балаға үстіндегі қылмай залал (М-Ж., 186).
Тұсамыс пен тұзақ сөзін салыстырып барып, түбір тұлғасын табуға болады. Тозақ//тұзақ мағынасы бір сияқты: Түсерсің сегіз тозақ жайған торға (М-Ж., 42); Тұзақ-петля, силокъ, с
тъ, приманка (Будагов, 393); Тұсау – каз. М. Рэсэнен tuzak сөзінің морфемалық құрамын ұйғыр тіліндегі tuz `ау` байланыстырады. Tuz лексемасы А.фон Габеннің көнетүркі грамматикасында байқалған. Дж. Клосон мен С.Е. Маловтың этимологиялық сөздігінде бұл сөз жоқ. Бірақ, tuz, tоr-дың фонетикалық коррелят мүмкіндігін естен шығармау керек. Tuzak `қақпан, `аң мен құсқа құрылған тұзақ`, `ұсақ аңдар мен құстарға құрылған тұзақ` алғашқы мағынасы `тұзақ` (Севортян, 290 бет). Тұz // тоr шығу генетикасы бір сияқты. Көрсек те торға түсіп жатқан құсты (М-Ж., 161); Ақсұңқар құтылар ма жайған тордан (М-Ж., 109); Зерек құстай жаңылып түстің торға (М-Ж., 126); Даярлап алдыңнан қақпан – торын (М-Ж., 61); Тұсы дж, тат. (ÿ), кир. тосы (ö), тур. ад. досы дöшъ, 1) грудъ, грудина, передняя часть тла, перёдъ, противъ, всрча, у, при, около, тұсақ нагрудникъ, подбрюшникъ (у упряжи); т.б. тұсауық удобное мсто, выгодная сторона – А.Қ. (Будагов, 394-395). Каз. тұсам произносять тшавъ, алт. тұсақ, дж. тұсағ, тұсақ, кир. тұсау путы, тренокъ (для лошадей), петли (въ силк), оковы, гл. тұсауламақ опутать, связать путами (лошадь), алт. тұсаған или тұсамысын спутанный, окованный, кир. тұсамық связать путами передія ноги лошади съ одною заднею тұсам кисем=ала жіп кесем (тұсымыс кесу=ала жіп кесу – А.Қ.) разрзать путы, веревку (по древнему обычаю киргизовъ, посл произнесенія приговора біемъ (бием – А.Қ.), двое тяжущихся брали за концы веревку, а третій, посторонній человкъ, разрзывалъ ее; что и служило знакомъ удовлетворительнаго ршенія тяжбы) тұсұқ тур. дүсік спущенный, падшій, выкидышь т.б. транскрипция жасаған және араб графикасынан аударма жасаған – А.Қ. (Будагов, 396). Біздің ойымызша, тұсамыс сөзі тұса етістігі мен -мыс (салс.: Тоқтамыс) қосымшасынан құралған болуы мүмкін -а етістік тудыратын аффикс -а (е) – етістік жасайтын байырғы тұлғалардың бірі (Томанов, 312). Қазақ тілінде -мыш формантына тән барлық мән-мағына -ған формантына ауысқан кезде -мыш реликт есебінде қазіргідей позицияда қалып қойған деп қарауға әбден дәлел бар [109, б.273].
Түйін. Демек, тарамыс, тұсамыс, дегендегі -мыс; жазымыш, озымыш, бітіміш дегендегі етістіктен сын есім тудыратын көне жұрнақпен тең емес, жекелеген сөздердің құрамында ғана сақталған архаикалық жұрнақ. Тұсамыс <> шідер.
Шідер. Есенаман, Жарқынның моласы Шідертінің бойында, Қараайғыр шатында... (М-Ж., 61); Сөзді сөз түртіп айдап шығарады, Шідердей ағытылса сөз тиегі (М-Ж., 100); Қайыс болсын, жіп болсын, неге керек, Шідерімнің бағасы қырық қысырақ (Б.Қожағұлұлы, Өлеңдері, 1967: 169-175).
Шідäр теножникъ (путы для лошадей) (Радлов, 1081). Шідер - треножник возник первоначально в лексиконе животноводов и охотников для характеристики некоторых диких, хищных птиц и строптивых лошадей, которые разоряют гнезда др. птиц и не могут долго ходить в треножниках (*шідер) и силой своей рвет их, чтобы освободиться от них (Ұя бұзар, шідер үзер) (Ә. Қайдар, 2003: 322). Ерте уақытта билер шідер ұрлаған кісіге айып төлету үшін үш аттың аяғына шідер тағып үш жаққа айдаған. Сонымен, шідердің құнын айырып төлеткен.
Шідер сөзінің түбірі ші түркі тілінде ши – деп айтылған Шын хандықтарының сау-саламаттық сұрасқанда қолданылатын сөзі. Бұл «Тәңірі бәлекеттен сақтасын» деген мағынадағы сөз. Сонда, түркі елінде шидар деген екен (М. Қашқари, 1997, III том. 289). Ал, -дер деген қосымша якут тілінде бақы (л) дыбыстық өзгерістің нәтижесінде және дауысты дыбыстың еріндік, езулік түрлеріне қарай 16 варианты қалыптасқан Осы -дер қосымшасы -лар, -лер қосымшасының варианты болып саналады (М. Томанов, 1992: 103). Осы мәліметке байланысты шиеле етістігі есім негізі екендігі -ла аффиксінен көрінеді: ол түгрек чығды – ол түйін түйді, йүкін барча өзі чығды – барлық жүгін өзі буды (ДТС, 147). Сондай-ақ, «чіген – узда, недоуздок» (ДТС, 145). Бұл фактілерге қарағанда, қазақ тіліндегі етістіктің бастапқы түбірі шій (-ығ//-іг//ій), соңғы -е қосымша, шійе негізі мағыналық жағынан «көнерген» де, оның үстіне барып -ла жалғанған (Томанов, 142). Шідäрlí – спутанный на три ноги (Радлов, 1081); Шідер парсы тілінде чедар деп айтылады (Бекмұхаметов, 1977: 194) Говорларда -дар, -дер жұрнақты туындының сөз тудырушы негіздері де көбінесе араб-парсы сөздері. Оның бірқатары қазір жеке қолданылмайды, мағыналары да көмескіленген, әдеби тілде белгісіз. Мысалы: мұштар, мұғдар, шілдер (шілтер) (Г. Қалиев. 1985:159).
Шідер сөзінен *Шідерті сөзі туындағанын -ты, -ті көне жұрнақтар екендігі туралы жазылған (Томанов, 1988:100; Айдаров, 1986: 154). Өлеңті, *Шідертіні елім жайлар, Көгарай шалғынына бие байлар (М-Ж., 119). М. Фасмер шідер сөзін тренога, треножить деп аударып алып, оның түбірі трь и нога деп талдайды. Латыннан sfrindo, -ере «привязывать sfrick «веревка» деген (ЭС. 1973, 98). Осы орайда: «Подобный обычай, несколько видоизменившись, соблюдался монголами почти до последних лет. Если в юрте имеется больной, то перед юртой втыкается в землю палка, к которой привязана веревка, другой конец которой привязывается к юрте. Обычай этот называется «седер», что значит «запрет», или «запрещение». Согласно этому обычаю никто посторонний не должен входить в юрту, чтобы не навредить больному» (Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. М., 1857. С. 200).
Түйін. Отсюда нетрудно видеть этнографическую основу происхождения казахского слова шідер, которое у нас употребляются обычно в том же приблизительно значении, в каком, скажем, вышеупомянутое седер (Е. Жанпейісов, 58). Килÿртекъ, узы, оковы для ногь (Буд. 180). Седер > шідер (тиым салу, тежеу) мағыналас лексика ол – бұғау.
Бұғау. Темір бұғау шынжыр шоқ бастарында, Жүзі қара көздері шағыр емес (М-Ж., 371). Буыршыл атқа – бұғау бар, Бұғауды кесер егеу бар (Мәшһүр-Жүсіп., 58); Желбауды бұғалықтап қояды жайлап (Шәкәрім, 326);
Бұғау мен бұғалық сөздерінің шығу тегі бір сияқты. Бұғау – М. Қашқари ВИҚАҒИ, Бұқғұ: (бұғау) ұрыларға салынатын бұғау - деп жазған (1997: 505). Кандалы (бұғау) В. И. Даль: 308 бет; М. Фасмер: 1967, 178; Цепь – деп берілген – С. И. Ожегов, 777; Бұғауын бұзды (үзді) (І. Кеңесбаев, 127). Қылмысты адамның екі қолына, мойнына, аяғына салынатын шынжыр, металл, шеңбер – ҚТС, 1999: 113. Фасмер бұғау сөзі орыс тіліне түркі тілі арқылы, ал түркі тіліне араб тілінен енген дейді. Бұғау (бұ+ғау) түбір және қосымшадан тұрады. Бұ түбір тұлға болатын себебі қорғау (қор+ғау) -ғау қосымша екендігі салыстыру барысында айқындалады. Бұғ (бұқ)// -бұл салыстырсақ, қырғыз -бұл, башқұрт -был, өзбек түркімен, ұйғыр, құмық, ноғай, татар, түрік, якут, азербайжан, алтай тілдерінде -бу, тува тілінде -бо, хакас -пу, шор -по. Бұған қарағанда, түркі тілдерінің басым көпшілігінде соңғы -л-сіз айтылады, яғни қазақ тіліндегі осындай құбылыс әсте оқшау емес, жалпы түркілік негізде пайда болған. Көне ескерткіштер тілінде де бу түрінде ұшырасады. Бұл факт о баста байырғы түбір құрамында -л элементі болмаған деген пікірді бекіте түседі (Томанов, 255).
Түйін. Демек, бұғау сөзінің түбірі бұ -ғау қосымша болуы мүмкін. Тағ, бағ, бұғ сияқты сөздер қазақ тілінде тау, бу болып айтылады (Қ. Жұбанов, 121). Бұғау сөзінің мағынасының ұласуы негізінде бұғалық сөзі пайда болған. Бұғау мен егеу сөздерінің қалыптасу формасы бір сияқты. IGEDI: ігеді, қышырлатты, ОL пішек іgеdі: Ол пішек ігеді – ол пышақ егеді. Вuғra tышын іgеdі: Бұғра тышын ігеді – Бура тісін қышырлатты (МҚ, 3 т. 342). Іге сөзі дыбыстық мағына берген. Көне түркі тілінде қышырлатты деген мағынасы да болған. Іге~еге фонетикалық өзгерістерден өткені байқалады. Қазақ, қарақалпақ тілдеріндегі е дыбысы басқа түркі тілдеріндегі сондай дыбыстан дифтонгіге ұқсастығымен ерекшеленеді. Қазақ, қарақалпақ тілдерінде бұл ерекшелік әсіресе тұйық буында анық көрінеді. Сөздің абсолют болудағы е дыбысының алдынан і қысаң дауысты анық көрінеді іле, іекі т.б. (Томанов, 42). Яғни іге і дыбысы е дыбысына ауысып еге болған. Алдымен іеге деп айтылып, і түсіп қалып еге қалған. У жұрнағы жіңішке, жуан сыңарынан акустикалық ерекшелігі оның жұмсақ естілуінде. Яғни жұмсақ варианты тек екінші буында ғана мүмкін. Жіңішке у қазақ тілінде байырғы түбір құрамында емес, қосымша құрамда айтылады (Томанов). Егеу – еде bileді tаsі (Кенан Коч. Аябек Байниязов. Вехби Башкапан қазақша-түрікше сөздік, 110) IGEME – қобызға ұқсас аспап (167). Демек, дыбыс бір затты үйкеген кезде шығады. Аспаптың аты да дыбысқа байланысты шыққан. Іге/еге дыбысқа байланысты қалыптасқан заттың аты. Іге>іеге>еге>егеу. Шідер > бұғау сияқты қолданылу мақсаты бір ат әбзелі ол – кісен.
Кісен. Салғанмен қанша кісен арыстанға (Мәшһүр-Жүсіп., 68); Кісендеулі жүргенің кемдігіңде (М-Ж., 124); Байлаулы атқа пышағым Матаулы атқа кісенім (М-Ж., 38);
Кир. كسانксенъ жел
зн. Путы для лошадей, закавать въ желзн. Окова. (Будагов, 127) Кисен (кісен) – путы для лощадей (Потанин, 304). Кісен (кіс+ен) -ен жұрнақ (бүйен, жүген, жиен) қалыптасқан. Түйін. Кісен, тұсамыс, шідер қолданылуы бірдей заттық бұйымдар қатарына жатады. Кісен мен кісе түбір тұлғалы сөздер. Кісен мен кісе~кісі шығу генезистері бір сияқты. Жалпы, кіс түбір тұлғасы негізінде пайда болған сөздер екендігі байқалады. Кіс пен мешін белгісіз. Дегенмен, кіс (кіс-кіс – деп мысықты шақырғанда қолданылады. Ақ кіс (аң). Кісен мен кісе, кісі түбірлес сөздер. Мәшһүр-Жүсіп кісен лексемасын тұсамыс, шідер сияқты қолданған. Кісен > бұғау > бұғалық > құрық.
Құрық. Жылқы ұстауға құрығым, Үй тіреген сырығым (М-Ж., 38); Үйде бақан, сырығым ат ұстайтын құрығым (М-Ж., 92); Сүп-сүйкімді кезінде құрық салды (М-Ж., 232); Жақай ахунды қоянға құрық жіберген жаман Рамазаннан осындай бала тууышы ме еді? Бұл Қойсары Балтабай төренің баласы ғой, – деуші еді (М-Ж., 59).
Кир. каз. құрық крючокъ, укрюкъ для ловли лошадей (длинный шестъ, на конц
котораго сдлана петли изъ веревки; всадникъ – пастухъ догнавъ лошадь которую хочетъ поймать, ловко накидываеть ей на шею петлю, закручиваетъ ее и такимъ образомъ задержавъ коня, налагаетъ путы) Нын въ Персіи курукъ называется выздь шаха съ женами на охоту, во время котораго вс вблизи живущіе жители должны оставить свой дома; такъ-же называется на пути, при прозд женъ шаха (Будагов, 1871: 53).Урукъ اوروق петля, укрюкъ, которымъ ловять коней (монг. уруга, құрық. Құрық) (Будагов, 798). *Курук (құрық – «длинный шест с веревочной петлей на конце, приспособленный для ловли неприрученных, строптивых лошадей»), либо-шея (Ә. Қайдар, 253 және қараңыз. 2003: 235). Құрық // құрсақ // күрен // күрке // шалаш (сал//тал) сөздерінің шығу тегі > ағаш бір сияқты. Құр – құру, жасау, бір нәрсенің негізі сияқты ұғымды береді. Мысалы, Қызыңыз құрсақты болды (М-Ж., 92); Құрық лексемасын құр түбір тұлғасы және -ық жұрнақ. Бұл туралы тобық, қасық деген сөздерді талдағанда айтылды. Осы құр мен құрмалдық, құрсақ құрамындағы құр түбірлес сияқты. М. Қашқари «уқруқ» тұлғасын қолданған (ДТС, 613). Кейде арқаннан жасалған ілгекке де «уқруқ» сөзінің атау болып көшкенін маньчжур тіліндегі «хурка» (ілгек), монғол тіліндегі «һурақа» (тұзақ) тұлғаларынан білеміз (ССТМЯ, II, 353).
Түркі тілдеріндегі «арқан» мағынасын беретін «уқруқ» – қырғыз тілінде қазіргі кездегі құрық мағынасында қолданылғанын көреміз, «курку», «укрук» қалпында жарыса айтылады (К. Юд., КРС, 450, 801) (Нұрмағамбетовті қараңыз). Куругъ, қрұқ 1) м
сто, запрещенное для постороннихъ, назначенное собственно для царскихъ особъ съ семействомъ; занятіе мстности для лтней кочевки хановъ, құрықшы сторожъ, часовой поставленный у выхода въ женское отд леніе хановъ., курукмиши – положить запретъ (Будагов, 1871: 52). Немесе, кÿрÿх – треть фарсанга, т.е. пространство въ 3000, а по другимъ въ 4000 арш (Будагов, 125); Нұрмағамбетов түркі тілдерінде арқаннан жасалған ілмекті – һурка дейді. Бұл да арқанның алғашқы атауы уқруқ сөзінен шыққан дейді (Нұрм., 1990, 27). (Қараңыз: күрен, қорамсақ бөлімін – А.Қ.) Түйін. Қорық > құрық (шұрайлы арнайы қоршалған жер) болған сияқты. Кейіннен екінші заттың атауына ауысқан. Арқан, жіп, қайыс сияқты әрқайсысы қолданылған зат болған да кейіннен жеке мағыналы сөздерге айналған. Құрық, керме, желі құрылу етістігі жағынан екінші мағыналы сөзге ие болған. Күрке-қараңыз. Құрық > құрсақ > белбеу.
Құрсақ – белбеу. Құрсақ екінші мағынасы бел (бала белде, қатын жолда). Құр сөзі бірталай түркі тілдерінде (түрік, тува) бау, белбеу мағынасында қолданылады. Құр сөзі басқа да сөздердің құрамында кездеседі. Мысалы, құрық, құрсау, басқұр, ышқыр (қара), құ (р) шақ т.б. Құршағ – лексемасы «бау, белбеу» мағынасында қолданылатыны Махмут Қашғаридың сөздігінде көрсетілген. Хұршағ – белбеу, бау, орамал; құршаді – байлады, ол кафтан құршаді – ол тон бауын байлады (МҚ. I т. 301, 432). Тіліміздегі құшақ, құшақтау сөздері осы құршақ сөзінен р дыбысының түсіп қалуы нәтижесінде туған. Қазіргі түркі тілінде бұл сөз құр формасында да, kuçak (кушак) түрінде де айтылады. Кушак формасында бұл сөз орыс тіліне де ауысқан (Н.К. Дмитрев. Тюркск. Элементы русского словаря. Лексикограф. cб. III, V7 1958 ) (ҚТҚЭС, 133).
Күдері белбеу белімде Азалы болдым елімде (М-Ж., 32); Белбеуді бел қыл енді шешерінде (105); Ат үстінде қол салып, белбеуіне (204); Ышқыр (іш+құр) сөзінің де қатысы бар. Құр «бау, белбеу» деген мағынада. П. Кемеръ كمر поясь, кушакъ; талія, чресла (Будагов, 2 том: 137); Ічқұр (МҚ, 314); Ыцкыр (Код. Кум.) кездеседі. ҚYR. Құр: белбеу; қамар белбеу. Іш қш*; Іш құр – ішбау; ыштан бауы (Түрік сөздігі: 383). Құр (gur) II зат Gali horozи yaваn horozи (Кенан Коч Аябек Байниязов. Векби Башнапан Қазақша-түрікше сөздік. Тұран басп. 2003. 58 ). Басқұр сөзінің де құрамындағы құр `белбеу` деген мағынаны береді. Басқұр – длинный красочный пояс, узорная лента, которой стягивают решетки кереге (А. Сеидмбеков. Поющие купала. 1995: 218). Белдікъ – превосходство, твою знаменитость (Будагов, 395). А. Джунсбеков (орысша жазылған күйінде беріп отырмыз – А.Қ.) белуар (бел + буар) лексемасына қатысты: Слова аналогичной структуры белбеу `поясной ремень (веревка)` также поределяется как сочетание двух слов: бел `поясница` и бау `веревка - завязка`.Одноко здесь, по мнению этимологов, происходит влияние сингармонического тембра начального компонента на сингармонического тембра начального компонента на сингармонический тембр второго компонента, т.е. беу произошло от бау деп одан әрі ышқыр сөзіне де тоқталады: В этимологии слова ышқыр `талия`, которое якобы происходит от сочетания іш `живот` и құр `вид веревки`, сингармоническое созвучие идет от конца к началу, что, безусловно, противоречит общепринятым представлениям о сингармонизме (Проб. этим. тюрк. яз., 1990: – С. 182-183).
Белбеу ерекше биліктің белгісі болса керек. Құрсақ // белбеу // басқұр о баста синоним параллельдер болған сияқты. Құрсақ > бел. Ал, жоғарыдағы құрық сөзінің құрсақ (құр) түбірлес екендігі (құрық бөлімінде) дәлелденді. (Қараңыз: күрен бөлімін – А.Қ.) Тіпті, мағыналық жағынан алыстап кеткен құдық (құй) (төбеңе құй қаздым ба) мен құйрық (құйысқан) құйысқанға қыстырылған б...қ .сияқты о бастағы шығу тегі бір болуы мүмкін.
Қорыта келгенде ат-әбзелдеріне: ауыздық, өмілдірік, жүген, айыл, тізгін, делбе, кежім, үзеңгі, тебінгі, тепкіншек, таға-доға, құйысқан, сақ ер, ыңыршақ, ершік, ашамай, ноқта-бұйда, тоқым, шылаушын, арба, қамшы (бүлдірге), қайыс-таспа-тарамыс, шылбыр, шынжыр, жіп (шыжым жіп), арқан, желі, керме, тұсамыс, шідер, бұғау (егеу), кісен, құрық, құрсақ-белбеу жатады. Бұлардың ішінде салыстырмалы түрде зерттеу мақсатында бұйда, бүлдірге, егеу, немесе о баста арқан, жіп, қайыс сияқты жеке қолданыста болып, кейіннен мағынасы кеңейіп барып керме, желі екінші мағынаға ие болған единицалар да зерттеу нысанына алынды. Ат-әбзелдері де бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасқа түсіп, түбір тұлғалы әртүрлі болса да, бір мағыналы сөз екендігі анықталды: үзеңгі ~ тебінгі ~ тепкіншек; таға ~ доға; ыңыршақ ~ ершік ~ сақ ер ~ ашамай; ноқта ~ бұйда; тұсамыс ~ шідер ~ бұғау ~ кісен; құрық~ күрке ~ құрсақ-белбеу; арқан ~ шылбыр ~ жынжып ~ шылбыр; қамшы <> бүлдірге; керме ~ желі. Қамшы сөзі мен бақсы, құрсақ пен ұмай (мифологиямен) тығыз байланысты екендігі анықталды.