Сєукеле лексикасы екі толыќ мєнді (сєу + келе) лексемадан ќ±ралѓан. Сєу сµзін т‰ркі тілініњ басќа saγ `мыќты, б‰тін, жаќсы` сµздерімен байланысты ќарастыруѓа болады (ДТС, с. 480) сағ `таза`, сағ кµњ‰ `аѓынан жарылѓан адам`, сағjа `тоњ май` (МК, III, с.154, 16, 175), тат. саќ `б‰тін, сау`, шув. сывă `сау`, сыхă `б‰тін` жєне тат. сау жєне саќ – сол мағынада ќолданылады (Ахметьянов, 55, 116). т‰рк. sag `cау, б‰тін` (ТРС, с. 511), саі `таза, жіњішке` (РСл, VII, с. 219), т‰ркмен. cай `дені сау, мыќты, кµрнекті` (Т‰ркімен РС, 557), ќырѓ. cай (арѓымаќќа ќатысты) `танымал, белгілі`, сай күлік немесе сай тұлпар, сай будан `танымал арѓымаќ ` (ЮС, с. 621), кар.-б. Сау – лай (ќ±м. cавлай) сау т‰бірінен `б‰тін` (Хабичев, 259), ноѓ. cав`сау, толыќ, б‰тін, бєрі б‰тін; мыќты` (НРС, с. 280). Саѓ `здоровый, благополучный`, `осторожный`; cағ сања `тебе (будет) хорошо!` (так окончиваются толкование снов); сағ бол - `быть осторожным, внимательным`. РСл., IV, 259 (Малов, ЯЖУ.1957: 98). Ќарашайларда да осындай ±ќсастыќтар ±шырасады: «Бірнеше атаулар парша `жібек б±л, алтындатќан, к‰містелген жіптен µрілген`. Осы сµздіњ мағынасын беру ‰шін сау пай/герхана сµзі ќолданылады. Бірінші терминдегі пай фран. фай `кµлденењ жолаќтары бар жібек б±лдыњ сорты`. Сау пай ``толыќ фай` деген мағынаны береді, `таза фай`» (Ќарач-баќ, 1978). Айтылѓандардан ќазаќ тіліндегі сєу жєне сєукеле; ќырѓ. шµ жєне шµкелµ жоѓарыда келтірілген: саќ ~ сағ ~ сау жєне т.б. генетикалыќ жаѓынан жалпы бір сµздер. Ќазаќ тіліндегі сау бол, дені сау, саулыќ тілейміз, саламат бол тµркіндес сµздер. Ќарашайларда сау пай `толыќ фай` тіркесімен ќатар жарым пай `жарымфай` кездеседі (Отаров, 49 б.)
Енді екінші компоненті келеге ауысамыз. Ќырѓ. к‰лµ `таќия, шалманыњ астынан киетін, дµңгелектеніп келген дєуріштіњ бас киімі` (Юсл, с. 464), татар., парс. куlук `шылауыш, шалма` (РСл, II, с. 968, 979), т‰р. кülâh ` сопаќ келген, тµбесі жайдаќтау келген, баяѓы заманныњ бас киімі`, кule`м±нара, діњ` (ТРС, с. 367, 375), єзірб. г‰ллє `м±нара (АзРС, с. 89), тєж. тарих.`патшаныњ бас киімі, тєжі, дулығасы`; уст. `дєуріштіњ бас киімі` (Тєж. РС, с. 196), т‰рк. куlläві `сопаќша келген биік бас киім, алтындатќан тюрбанмен кµмкерілген`, каlаві `сопаќ бас киім, шеттері шалмамен кµмкерілген, єсіресе аќс‰йектіліктіњ белгісі болып табылады` (Рсл, II, с. 234, 985). Салыст.: кулєсєн, сары ала ‰сті тор-тор ќауын (КТДС, с.171), к‰лєбі `ќауынныњ т‰рі. Сары т‰сті дµњгелектеу ќалпы бар, қола `єйелдердіњ (єшекейлік б±йымдары` (Тєж.РС, с. 189), келе `мишура немесе канитель (жіп), б±лдыњ ењ ќымбат т‰рі (Юсл, с. 369), келайы (кела уст. `аќтањдаќ µрімі бар µте ж±ќа жібектен тігілген єйелдердіњ байлауышы` (Т‰ркім. Рс, с. 389); µзб. к‰лє `таќия`, т‰ркм. Кула `µте ќымбат тастармен, б±лмен кµмкерілген бас киім`.
Ќ±рбанѓали Халид: сєукеле ќазаќ келіндерініњ басына киетін, арнайы дайындалѓан µте ќымбат киімі, µзге халыќтарда м±ндай баѓалы киім болмайды – дейді [56, б.178]. Келле – адамның, жан-жануардың басы, шың, қыздың қалпағы, тақия-тебетейка – (тоб. жарамсыз), есектің басы, тұлып т.б. (Будагов, 2 т. 134 бет.). Кейбірінің кесіп кәлләсін Кейбіреуін тіледі (Алпамыс, 187). Ұшып кетіп кәлләсі, Көбейді қалмақ өлгені (Алпамыс, 212); Ұшып кетіп кәлләсі, Денесі қалды отырып (Алпамыс, 224);
Келе деген о баста бас деген мағына берген сияқты. Сонымен, сєукеле кµптеген т‰ркі тілдес халыќтарда кездеседі. Оныњ т‰бірі: сєу (сау) жалпы т‰ркілік т‰бір сµз, к‰ла ( к‰лє ~ кела ~ келе ~кәллә) парсы тілінен. Күлә п. [كلاه колаһ: головной убор, шапка, шляпа] –головной убор остроконечной формы (Рүстемов, 143). Күләпара басымда, пұшпақ тымақ, Ішкі бауын өткізген тесік құлақ (Абай, 214). Кәла.Басы кәле (гүл) еді, қазақша «таз Әбділ» деп, бала күнінен аты ұшқанның бірі еді (М-Ж., 8т. – Б. 251). Б±л дерекке ќараѓанда к‰лєпара екі сµзден ќ±ралѓан атауѓа ±ќсайды: к‰лє-пара. К‰лєпара µзі т‰рлі-т‰рлі. «К‰лєпара – жауында не ыстыќ к‰ндерде киілетін бас киім. Ол кµбінесе ќара барќыттан тігіледі, астары болады». «К‰лєпара – µрнектелген, єшекейленген, тойда киілетін, ќымбат баѓалы єсем бµрік» (ЌТДМ, 2, 139-бет; 5, 207-бет.) (Е. Жанпейісов, 1976: 130-131 бет.);
Сєу мынадай берген; `сау, б‰тін, т±тас, б‰тіндей т±тас`, ал сыњары келе бас киімніњ аталымы ретінде оныњ ењ мањызды белгісімен: – сопаќшалау, ±зынша болуымен ерекшеленеді. *Сєукеле-старинный головной убор невесты и молодой женщины в течение первого года ее замужней жизни. Саукеле украшали серебром, золотом, драгоценными камнями, лентами и подвесками, которые спускались на плечи и спину женщины, обшивали бархатом, а по нему выкладывали жемчугом (ЌЖ. 1963. 286). Сәукеле сµзі ќазаќ, ќырѓыз т.б. т‰ркі тілдерінде – `сопаќшылау бас киім, єр т‰рлі асыл тастармен, ќымбат жібек б±лмен тысталѓан, ‰кі немесе ќауырсын ќадалѓан бас киім` деген мағына берген [37, б.7-9]. Сай // саі кейбір т‰ркі тілдерінде, т‰ріктер де, т‰ркімендер де, ќырѓыздар да `сау, мыќты, адал, к‰шті, танымал, белгілі` сияќты мағына береді. Сєй //сай -ды ќазаќ тіліндегі сєйг‰лік / сайг‰лік, ќырѓыз. Сай к‰лік, сай тұлпар, сай будан т‰ркі тілдес сµздер деп ќарастыруѓа болады. Сайг‰лігін ќуалап, Ќонаѓа шєћєрге келеді (М-Ж., 183); Сєйг‰лік сµзініњ екінші сыњары сєй/сай-сыз да к‰лік // кülüg ќолданыла береді. Sävrik cµзі Юнус Эмир шыѓармасында да кездеседі (Габескирия, 1984). Ќосымша ретінде мына мәліметтің де артығы болмас: Сєукеленіњ суреті Казахский народный костюм-деген кітапта жаќсы саќталѓан, 1958, 1, 21, 22 таблицалар; Ќазаќ ССР тарихы. – Алматы, 1957. 20; Сєукеле – єйелдіњ бас киімі, оны ±затылѓан ќыздар жєне оныњ жанына еріп ж‰ретін ќ±рбылар киген. Сєукеленіњ негізгі бµліктері – тєж, тµбе, ќ±лаќбау жєне артќы бойы. Сєукеленіњ тµбесі ќиыќ конус тєрізді болып келеді. Оныњ тµбесінде «тєж» – деп аталатын жартылай дµңгелек айдары болады. («Тәж» бөлімінен оқи аласыз.) ( Шањыраќ. – Алматы, 1990. 326); Р. Шойбеков: Сєукеле – сєукеленіњ сырѓасы- салпыншаѓы мол, µзі ±зын да ауыр болѓандыќтан, тек салтанатты кездерде сєукелеге байлайтын сырѓа // Ана тілі, 1991. № 16 (57); Ж. Манкеевада осы – сєукеле сөзіне мән бөргені байқалады [52, б.40]. Неше т‰рлі асыл тастармен безендірілген ќазаќ єйелдерініњ дєст‰рлі кµне бас киімі (ЌТТС, 1996: 255). Ш.В. Габескирия сєу т‰біріне ќатысты: sävrik – «освободиться, избавляться»: täkäbbür äjlämä kim sävrikäsin, sävrikmislär joluna birikäsin 15/13-4 «Для того, чтобы освободиться и присоединиться к освободившимся, не возгордись!» – деген мысал келтіреді [57, б.12].
