«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б

Вид материала

Монография

Содержание Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жігіт-желең Шапан. Бөрігі жоқ, тақияшаң шапаны Шекпен. Көк шекпенді Шекпен сµзініњ орнына жамылшын Пешпент. Азырќанбай, сен бала, алсањ керек, Ж‰зік, бешпент Тон. Кетіпті мініп атын киіп тонын Түйін. М-Ж. Көпеевте: бөрлі тон (51); жақсы тон (65); хале тон (66); қатқан тон (116); сеңсең тон (55); *қамқа тон Түйін. Тон іш: іш (ышқыр, іш киім, іш көйлек) сөздері туынды мағынасы құрамында кездеседі. Ал, -ік Дамбал. Атын жайып, көйлек-дамбалын Шалбар. Садағтың бауы сартылдап, Масатыдан шалбардың Түйін. Тон > кафтан (қап+тон) > іштон (ыштан) > тонбал ~дамбал > шалбал (шалбар) > тонбал (тон+бал)>бал>балақ. Бал Түйін. Кемзал (кем Лабас.: Атлас лабас Жарѓаќ. Осы ж‰рген он бірімізді де бір т‰сті ќылып ќара ќ±лын жарѓаќ киеміз Жарѓаќ тек қана сыртқы киім ғана болмаған: жарғақ шалбар, жарғақ жастық, жарғақ құлақ, құлын жарғақ та болған. Құлын жарғақ Түйін. Олай болса, жарѓаќ Көйлегімен су алып, итке құйды Кµйлек сөзін жейдемен Мәшһүр-Жүсіп көйлек сөзін итке су құятын ыдыс-метонимия ретінде және өз мағынасында да қолданған Кебіс. Темір арқан болғанда, темір - кебіс ... Полное содержание

Подобный материал:

• Избранное, 886.75kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
• История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
• Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
• Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
• Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
• Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.

желеңі ел бетін көре алмай қашып, зым-зия жоғалып кетті (М-Ж., 15).

Дidek-Дідек: бөтен кісілерге көрінбеу үшін, жүзін жасыру үшін келіндер бүркенетін жаулық (МҚ, III том, 468). Дідек<>желек. Л. Будагов п. дж يلك іелекъ 1) родъ шапки, надваемой царями (Бурх.). 2) тур. Перо у стрлы يلكلمك ілеклемекъ, снабдить стрлу перомъ [20,б.364]. Желек//желең түбірлес сөздер сияқты-jеләк, диал. Чүлет//чилит//чилиткә (короткая безрукавка), ср. казах. Желек («широкий тонкий чапан, мужская верхняя одежда»), турец. Разговор. Jіlе, уеlеk («жилет, безрукавка»). Русский жилет заимствован из французского, в конечном счете оно через испанское и арабское посредство восходит к тюркскому йелек (ЭСТЯ, М., 1989: 178-179). Г. Алиев интересна судьба слова jеләк, диал. Чүлет//чилет//чилиткә (кароткая безрукова), ср. казах. Желек-деп Радловтың Севортяннің пікіріне қосылады [45, б.14]. Семей облысындағы, әсіресе тобықты руындағы қазақтар бөрік орнына «жекей» аталатын елтірі тымақ киген (С.М., б. 117).

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жігіт-желең (желек) к~ң дыбысының алмасуы негізінде желек~желең қалыптасқан сияқты. Мәшһүр-Жүсіп қыз-келіншектер орнына (метонимялық құбылыс) ретінде қолданған. Желбір жекем тіркесіндегі желбір<> желек сөзімен түбірлес болуы мүмкін. Көлге біткен жекендей (Дулат); Жекем қоға: жеке кендір (конопля) (С. Аманжолов: 378 б.); «Жекен» сөзін де же – етістігі мен –ген жұрнағына жіктеуге болады. Сонда жекен атауының берер мағынасы: «жейтін, жеуге жарайтын» болып шығады (Б. Қалиев: 86 б.). Желбір жекен желіп жүрген, Жайлауда біз бір бөкен-ай! (Халық әні). «Жекен» шөп мағынасында қолданылған. Жекенмен ұқсас бір сөзді Ә. Нұрмағамбетов та атап өтеді: «Мінгенім дәйім менің сұр жекейім» – дегенде «жекей» сөзін жылқының түсімен байланыстырады (Ә. Нұрмағамбетов: 110 б.). Біздің ойымызша жел соққанда бас жағы қозғалып тұратындықтан осы жекем>жекен>жекей атаулары қалыптасуы мүмкін. Желкен,< > желкем (кеменің желкені) > жекем варианты қалыптасқан сияқты.

Шапан. Бөрігі жоқ, тақияшаң шапаны жоқ, жейдешең, Шалбары жоқ, дамбалшаң (Қобыланды, 143); Кигені Жаќсыекемніњ жасыл шапан, Бір кезі бес тењгелік асыл шапан (М-Ж., 58); Мынаѓан бес ала атан, бес д‰рия шапан єкеліп беріњдер (М-Ж., 85); Ќартайѓанда, кµріпсіз бір перзентті, Шыныменен бір шапан бермейсіз бе? (ЌКБС, Таѓы да Былќылдаќќа айтты ойды, Алдына асыл шапан, жамбы ќойды (Шєкєрім, 313); 19); – Ќызыл шапан кимедік, Ќырыншыл ат мінбедік (М-Ж., 171);

В. В. Радлов: шапан [Кіr] = чапан верхнее платье, кафтанъ – das Oherkleid der Kirgisen, ein bis zu den Waden reichender vorn offener Rock – дейді [17, 982]. П.М. Мелиоранский (1902, с. 301) жєне К.Менгес (1979) laрundža ~ laрandža ~ laруndža `жабќыш, `жабу (поп`на)` (ТСРЯ, 1999: 562) олардыњ айтуы бойынша б±л сµз jaр-`жап` + + -уn - аффиксінен ќ±ралын жауып деген µздік етіс < jaруn- жасайды. `жабыну` + афф. -džу, сонда тарихи туынды: jaр-уn-уš-ča~jaр-уn-уš-γa~jaр-уn-уš-γa .т.б.> япанша~епанча. Осы орайда К.Менгес (1979) т‰ркілік [у] пайда болуын орыстыњ [а]-ныњ негізінде туѓандыѓын айтады. Б±ныњ алдында бұндай ќ±былыстыњ пайда болуына ќарсылыќ жасаѓаны мєлім еді. Т‰ркі тілдерінде б±л сµз екі вариантта кездеседі: jaруndžу жєне jaруnčaq `шекпен (ќой ж‰ні шекпен, биязы шекпен-т‰йе жібіне т‰йін жіп ќосып тоќыѓан шекпен)` [37, б.131], `шапан` (Севортиян, 1966, с. 189) << етістіктіњ т‰бірі jaр- + -уn µздік етістіњ ж±рнаѓы < jaруn- `жабыну` + ж±р. -džу` ~ -čу немесе - džаq ~ čaq єншейінде етістіктіњ т‰біріне ќосылмайтын, м‰мкін jaруn- т‰бірінен кейін басќа ж±рнаќ болѓанѓа ±ќсайды, б±л етістік ќарудыњ немесе ќоян-ќолтыќ к‰ресте ж±мсалатын зат па - дейді (Жаќ-қараңыз: [69, б.29])-> džаq ќаруды білмегенге ±ќсайды-автор). Осындайдан – аdžаq ~ аčaq ж±рнаќтары болуы м‰мкін. Б±л ж±рнаќтар етістіктен зат есім тудыруы: jaруn `покрываться` + - аčaq > > jaр-уn- (а) ča (q) > jaруnčaq > яапан ~ жапан `жапќыш, жабу (поп`на) єзірбайжандарда осы сµздіњ аналогиясы бар: döšän- `тµселу` - döšän – аdžаq `тµсеніш`; gej-in- `киіну`- gej-in - аdžаq `киім` таѓы басќа. (Севортиян, 1966, с. 347); [18, б.171]. Демек, шапанныњ т‰бірі жап болѓан. Ш дыбысы ж дыбысына алмасќан болу керек, С. Е. Малов ш дыбысыныњ функциясы туралы айтады [67, б.110]. Н. А. Баскаков, А.Н. Баскаковта да сµз болады [18, б.21]; [70, б.5]. В. А. Аврорин нанай тілінде ж, з, ф, ц, ш, щ, ь, ы – єріптері тек ќана ауысып келген сµздерде ѓана ќолданылады – дейді [71, б.69]. Л. З. Будагов: дж. шапан, жпан, кир. шапан халатъ (воовще носимый мущинами и женщинами вълтнее время); старый кафтанъ съ заплатами (у тур и бухар. халать, надваемый на рубашку мужчинами и женщинами, то же что въ Персіи – старое, изношенное платье воовще, называемое также отсюда жпан одтый въ старье, мет. ничтожный человкъ; бух. шырыны шапан бумажи, халать, ќырмызы шапан красный шелков. халать бухарскій (въ русск. чепанъ, жупанъ) – дейді [8, б.452]. Баскаков: жупан ~ жопан `провинциальный правитель` – титул у булгар: < copan ~ žopan ` župan + jupan < copan. tsou-pan > copan `серетарь, канцлер` (Ramstedt, 1951) (Баск. 1985: – С. 41).

Шапан сµзіне ќатысты бірер мєселені Е. Жанпейісов: шаѓи шапан, маќпал шапан, ќаптал шапан, бояулы тон, єміркен кебіс, саптама, жарма ќоныш саптама, жарма ќоныш етік сияќты ќамтып µтеді [37, б.131]. Дж.Кэстль: кедейлердіњ киімі т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шапан, теріден тігілген шалбар мен шарыќ болды – деп жазды [54, б.121]. Ж. А. Манкеева жењіл шапанды жаздыќ киімніњ ќатарына жатќызды [52, б.40].

Шапан – зат. Ішіне маќта салып сырып тігілген, т‰рлі матадан жасалѓан сырт киім (ҚТТС, 1961: 474). Шапан – оны ќалыњ матадан арасына ж‰н, маќта салып, астарлап немесе ќос астарлап сырып тігеді. Ол негізінен тік жаѓалы, ішінара ќайырма жаѓалы да болады. Шапан: сырмалы шапан, ќаптал шапан, ќималы шапан деп бµлінеді (Шаңырақ, 1990: 327).

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жасыл шапан, дүрия шапан, қызыл шапан, асыл шапан түрлерін қолданған. Жап>жаб>жау (жаулық-қараңыз). Жаулық екінші варианты түбір тұлғасы жап – деп қарастырған. Жабу > шапан > шекпен.

Шекпен. Көк шекпенді көк бөрі – Қызылбастан хан Шошай (Қобыланды, 150); Кµк шекпенін бµктеріп, Ерлер жортар мал ‰шін (Аќтамберді, 59); Жаялықтан басқаға жарамайсың, Қадірі сенен қой жүн шекпен енді! (М-Ж., 126); Асаубайдыњ баласы Єбден болыс, Ќара ш±ѓа шекпенін берді шешіп (М-Ж., 133); Есіктен кіре алмайтын ќара шекпен, Орынды ќаќ жарып кеп алды тµрден (М-Ж., 56); …шекпеніне орап, жер ошаќќа кµмуге-аќ шамасы келіпті (М. Дулат, 200). Ќап ќалѓан ќайыршы боп шекпен киіп, Нан жоќ болса «палаудан бер» деп енді (Шєкєрім, 470); Кµк шекпенді біреу екі етегі жалп-жалп етіп, далаќтап, екі кµзі алаќтап, атын басќа-кµзге тµпелеп, елсіз даладан шыѓып, дєнеменен ісі жоќ (М-Ж: Олжабай батыр); Шелтірейіп арысыњ, Шенді шекпен жапќанѓа (Абай, 133); Тон ќабаттап, кигенім – шидем шекпен (Абай, 214);

Шекпен зат. Ж‰ннен тоќылѓан яки тыстыќ матадан сырып тігілген сырт киім (ЌТТС, 483). Шекпен – ж‰ннен тоќылатын сырт киім. Шекпен тек ќана т‰йе ж‰нінен тоќылады. Шидем шекпен тайлаќтыњ ж‰нінен тоќылады (Шањыраќ, 327). Шекпен туралы да берілген түсініктер мынандай:

С. М±ќанов: жаздыњ сыртќы киімі, т‰йеніњ иє ќойдыњ ж‰нінен тоќылатын шекпен, т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шекпен дєулетті адамдардыњ ќолына т‰скен. Шамасы келмеген кедейлер шекпенді ќойдыњ ж‰нінен жасайды – дейді [53, б.114]; Л. З. Будагов каз. جيكْمَكْ шикмен 1) шить, вышивать золотом, جيككان шитый, вышитый, золотошвей جكين, جكن, جيكين а) чекинъ: вышивка, шитье золотом или шелками; чегедек-верхняя одежда замужней женщины деп түсіндіреді [8, б.507]; Шегу – ет. 1. Бір нєрсені µрнектеу, кестелеу (ЌТТС, 482); Олай болса, шек (тоқу) + пен (кет+пен) етістіктен зат есім тудыратын ќосымша – дейді А. Ибатов [72, б.132]. Л. З. Будагов тағы бірде: тур. جكين шкпн., кир., شكيان шкпан сукно толстое, кафтанъ суконный, جكمن طون шкмн дон зипунъ, кир. ш±ѓа شوغا شكيان шкпан тонкое, англ. сукно, ќра шекпан (асын сызған – А. Қ.) قراشكيان мужикъ (мужикъ) носяшій толстое сукно). (у баш. кир. чикменъ, бываетъ изъ овечьей шерсти, а у богатыхъ изъ черного сукна, обшитый кругомъ галуномъ; на голов повязанъ платокъ, или остроконечная шапка, обшитая мхомъ; рубашки холщевыя и ситцевыя, зимою надвають полушубокъ изъ овечьей или лисьей шкуры) – деп түсіндіреді [8, б.482]. Транслитерация жасаған – А.Қ.

Т‰ркі тілдерінде шекпен хаустма чµкмен `кµйлек, киім`, СС чекмен `сукно` (А. Ќурышжанов. Исследование по лексике … «Тюркско-арабского словаря». С. 221.), алт., тоб., тел. `жамылѓы (жањбырдан ќорѓанатын), кењ шалбар`, тар. `астары бар кµйлек` (РСл, III, с. 1956), тур. серкеп`сукнадан тігілген ќысќа кафтан` (ТРС, с.115), ќар-балќ. чеб-ген/чеп-ген, цеф-хен; ќ±мыќ. Чепкен `кµйлек, шеркесшік` (М. Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. С. 217), шув. сăман `сукнадан тігілген кафтан`, ќаз., ноѓ. шекпен `ерлердіњ сыртќы киімі, шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ѓып тіккен киімі, `жаѓасы жоќ шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киімі, ќырѓыздар шекмен/чепкен 1) `арасына маќта салып сырылѓан киім, (иненіњ екі ќадам араќашыќтыѓын саќтап отырып тігілген киім) киім, ќалың матамен тігілген киім (сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киім т.б.)` 2) `астары жоќ сукнодан тігілген халат`, 3) каментай `сыртќы киім, ќалыњ қып салынѓан ж‰н` (Юсл, с.858, 371). Ср.: Čекчäк qара `ж‰н жамылѓы, ќ±лдардыњ киімі` (ДТС, с. 143). Батыс ќазаќстандыќтардыњ говорларында `тоќылѓан ќап`, мысалы: шекпенге тары салу керек (Ә. Н±рмаѓамбетов. Ќазаќ тілі говорларыныњ батыс тобы, 1978: 117). В. Г. Егоровтыњ пікірі бойынша шув. Сăхман, тат. сіб. Сÿкмєн, алт. Чекпен, тоб. Шекпен етістікке -ман / -мен / -пен ж±рнаќтарыныњ ќосылысы арќылы жасалѓан: 1) шув. Сăх, алт. сÿк `киіу, жыйу, жылтыњдау, с±ѓыну`; 2) т‰рк. Чех`киіну, тарту` (В.Т. Егоров. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964. С. 185). А.Т. Ќайдаров шекпен сµзініњ т‰бірі шек кµне т‰ркілік сěк -пен салыстыруѓа болады `сыртќы киімді тігетін маќта ќаѓаз матасы` (МК, 5132) [73, б.302].

Б±л сµздіњ неѓ±рлым толыќ жєне де анаѓ±рлым жетілдірілген формасы Л. С. Левитскидікі: «Шув. Sєхmаn, sєкman < sєх < sик < soк; т‰рк. Soк-; тоб., алт. sик `с±ѓыну, жинастыру, ныѓарлау`салс: т‰рк. Soкman `т‰ркиялыќтардыњ ±зын ќонышты етігі`, dolaman (жєне dolama)` ерекше ќ±рамдаѓы жасаќ киетін сукнодан тігілген кµйлек`, гов. Бат.сіб. тат. sügmän`чекмень`, тат. čікman `шаруалардыњ ќалыњ сукнодан тіктірген киімі, чекмень, ноѓ. Seкрen т.б. < čiк < sěк < čек `тартып киіу» (Левитская Л.С. Историческая морфология чувашского языка. М., 1976. С. 136.). Шекпен этимология жаѓынан етістіктен туѓан т‰рі т‰рк., шаѓ. чаг. чäкмä ( < чäк + ма )`тартушы к‰ш, ‰лкен етік, дамбал, жылжымалы жєшік` (РСл, III, с. 1956). Çекте сµзі т‰рік тілінде `ж±мыс шалбары` деген маѓына береді (ТРС, с. 113). Б±л маѓынаны басќа т‰ркі тілдері де ќайталайды: аз. Чєкмє `етік, бєтіњке` чек етістік т‰бірінен тараѓан туынды зат есімніњ маѓынасына жуыѓы `тарту, суыру`; чєкмєчє `жєшік (ќозѓалмалы)` сол сияќты -чек т‰бірінен `тарту, тасу` (Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайжанском языке. М., 1966. С. 134, 364); ќаз. диал, шеккі таразы `весы`: жебір шеккі, жемќор агент (Ә. Н±рмаѓамбетов). Жегіш µлшегіш, ќанаѓатсыз агент`. Ќазаќ, ќырѓыз, ќараќалпаќтар да жєне басќа т‰ркі тілін тасушыларда мынадай маќал бар: (Ер шекіспей берілмейді) шекіспей сµзі де шек т‰бірінен µрбіген. «Чекишмек етістігі- чекмек `тарту` ауыспалы формасы» (Гаджиев Н.З., Коклянова А. А. Глаголы речи в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961. С. 414 ).

Шекпен сµзініњ этимологиясын шек (шегу) темекі шегу `табак тарту`, азап шегу ~ жапа шегу ~ жаза шегу `іштен тыну, к‰йзелу`, сапар шегу ~ жол шегу` алыс жолѓа шыѓу (ќыдыру)`, ж±мысќа шегу (жегу) `ж±мысќа ж±мылдыру`, ж±мысќа кірістіру`, атќа арба шегу (жегу), атќа шегу (жегу)` атты арбаѓа, шанаѓа шегу`, зиян шегу, кесте шегу, оќа шегу, д±ѓа шегу, шекіп ату т.б. ќарастыруѓа болады. Жоѓарыда келтірілген мысалдардан: шекпен / чекпен / чебген / чепкен / чепген / чäкме / чєкмє, чєкмєчє, шеккі жєне ќимыл иесі шекісу, шегу (темекі шегу), азап шегу, сапар шегу, ж±мысќа шегу/жегу, атќа арба шегу/жегу, зиян шегу, с‰рме шегу, кесте шегу, оќа шегу, д±ѓалыќ шегу, жаќ шегу, шеку (шекіп ату) сияќты етістіктіњ гомогені шек/ чек/чєк/чäк негізінен шыќќаны дау тудырмаса керек. Б±л гомогендік форманыњ ќ±рамына м‰мкін чэк `маќта ќаѓаз матасын да жатќызуѓа болады дейміз` (МК, III, с. 170). Етістіктіњ негізі болып табылатын шек толыѓынан чекнді `байлау (бауын байлады)`чэкнäді/чікнäді: ќыз чэкін чэкнäді `ќыз алтындалѓан µрнек салды` (Мк, II, с. 29; III, с. 316), ĉекіп I: ĉекіп jїрї `жібек жіп`, ĉекіп II `к‰містелген, алтынданѓан жіппен тігу` (ДТС, с. 143), шигтгээ 1)`асыл тастармен єшекейлеу, к‰містелген раманы бір жерге ќою`, 2) `мозайка ‰шін т‰рлі-т‰сті тастар`, шигтгэк `асыл тастардан ќабырѓаѓа єшекей салу, енгізу, бірдењкеге батыру` (МРС, с. 649) [7, б.18-21] Б±л орайда, Ш. Сарыбаевтыњ Шолоховтыњ «Тыныќ Дон» шыѓармасында кездесетін чекмень сµзініњ шекпен – деп берілгенін д±рыс санайтын пікірін ќ±птауѓа болады [65, б.471];

Шекпен сµзініњ орнына жамылшын сµзі де ќолданылѓан: Кµк жамылшын жамылып, Ерлер жортар мал ‰шін (М-Ж. Ауыз әдеб. үлгілері, 48); Қара шұбар манат белдемше: ...Жетелеп судан өтерде қара шұбар манат белдемшесінің етегін жинап алды (М-Ж., 19);

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қой жүн шекпен, қара ш±ѓа шекпен, көк шекпен түрлерін қолданған. Шенді шекпен, шидем шекпен (Абай). Шекпен > пешпент.

Пешпент. Азырќанбай, сен бала, алсањ керек, Ж‰зік, бешпент, келді ѓой алтын тоны! (ЌКБС, 51-52); Пешпент ойдым мақпалдан, Тақия, бөрік, үкі шоқ! (Қобыланды, 105); Пешпент лексемасына мынандай түсінік берілген:

М. Қашқари ішмек қозы терісінен тігілген бешпент – деген түрін атайды [10, б.133]; Л. Будагов: шонақ бешпет – камзолъ безъ рукавовъ у Вамб. [8, б.498].; Бешпент – «Жењілдеу тігілген астарлы шапан» (ЌТТС); Є. Н±рмаѓанбетов: пєшм – ж‰н, жабаѓы, ал пєшминэ–ж‰ннен жасалѓан (тоќылѓан) мата жєне осыдан жасалѓан киімдер деген мағынада қолданылады (Пер. – рус.сл., 1983, 304); Осы т±лѓалы сµз парсылардан арабтарѓа µткен болса керек, араб тілінде: бишт – плащ іспеттес киім мағынасын береді (Араб. – рус., I, 1970, 86).

Парсы тіліндегі «пєшминэ» т±лѓасы т‰ркі тілдерінде, оныњ ішінде ќазаќ тіліне ауысќан соњ «бешпент» ќалыбына дейін µзгеруі µте зањды ќ±былыс. Сµйтіп, «бешпент» сµзініњ тµркіні парсы тілі, б±л тілдегі оныњ алѓашќы мағынасы «ж‰н» дегенді ±ѓындырѓан екен. Е. Жанпейісов бешпенттің: қытайы жібек пешпет, тік иық ноғай бешпет, мауыты бешпет түрлерін атап көрсетеді [37, б.131]. Жиналѓан деректерге ќараѓанда, шапан- маќта, ќойдыњ жүнінен т.б. жасала береді. Ал, шекпен тек ќана т‰йеніњ ж‰нінен тоќылады. Екеуініњ бір-бірінен айырмашылыѓы осы.

Түйін. «Бешпент» дыбыстыќ ќұрамына жеткенше мына µзгерістерді басынан µткізген: пєшминэ > бэшмин > бешмен > бешпен > бешпен + т > бешпент > тон.

Тон. Кетіпті мініп атын киіп тонын (М-Ж., 134); Жүрген жоқ болмаса ат пен тоны жетпей; Айрылып ат-тонынан жұрдай болып (М-Ж., 36, 57); Ічре ашсыз, Ташра тонсыз (Күлтегін); Ат-тонын олжалап (Қобыланды).

Л. Будаговтың сөздігінде біздің зерттеп отырған объектімізге қатысты мынадай мәлімет кездеседі. Л. Будагов: п. кемха كمخا изъ чего въ тат. قامقه камка, дама, щелковая матерія, въ каз. кимха, бархать, въ бух. парча [8, б.137].

Сол сияқты Р. Шойбеков: «Ертеде қазақы тондардың бас тон, қызыл тон, көк тон, қара тон, ақ тон деп аталатын түрлері болды. Бас тон деп жоғары сортты жібекпен тысталған, қалыңдық жасауына енетін аса қымбат тонды айтқан. Тонды белгілі бір түске бояудың салттық мәні болды. Мәселен, тонның көк кездемемен тысталып, өңіріне, етегіне құндыз ұстаған түрі көк тон аталды. Мұндай тонды ертеде тек белгілі, атақты кісілер ғана киген» – десе [74, б.17]; Б. Сағындықов: «Слово «тон» в казахском языке означает один вид одежды – «шуба», а в памятниках – одежды вообще. Ким атлас тон йәрашур болса мә’ ләм (Мн, 62) (образованному к лицу атласная одежда). В казахском языке значение (по сравнению с памятниками) этого слова несколько сужено» – деп жазды [75, б.16]; Е. Жанпейісов: «Бұл «АЖ» – да жалпы киім атаулы мағынасын білдіреді. Тәкежан, Ысқақ дегендері бұрынғы ата абыройын бүгін кертіп жеп жүрген, тоны сұлу тұғырлар» – деп мысал келтіреді [37, б.96]; Ж. Манкеева: «Мысалы, ескі түркі тілінің деректеріне сүйенсек, «киім» мағынасында, бұрын тон сөзі кеңінен қолданылған: jani arij ton kediр «жаңа таза киім, немесе орrag ton» (ескі киім) – ЕТС, 574 – » дегенді айтады [46, б.20].

ДО:Н турк., то:н уйг. диал. Tон шығыс түрік, тон тур. тат, тöн тув, тон өзб, тум шуаш, tom барх. *-О: ұзақ дауысты дыбыстың архетипі ұйғырлар мен түркімендерде бұрыннан бар. То:н ~ тон көнеден `киім, көйлек, халат, тон` деген мағынаны берген. Соңғы мағынасы то:н ~ тон көне түркі ескерткіштерінде киім, халат, тон ХII – ХIII ғғ. пайда болған. Көне ұйғыр тілінде іш тон `іш киім, штан` қолданылған. Тон – деп сыртқы киім және ішкі киімді де атаған. Тон түркі тілдерінде киім, көйлек, сыртқы киім, халат, кең киім, кафтан, пальто, шаманның арнайы киімі, плащ, шинель, қой терісінен тігілген тон, әйелдердің жазғы киімі, тұлып – кар, қыр, қаз, ноғ, ққалп, алт; жаңа туған төлдің сыртқы қағанағы; төл, әскери қару, аяқ киім, етік, шалбар, сыртқы әлпет, тазалық, жинақылық, әйелдің денесі, емшегі (төсі) сарпайының үсті, жамбас жағы, қойдың ішкі жағы, алды т.б. мағына берген (Севортян, 1980: 262-264). Тон ұрғашының жыныс мүшесінің сырты мен іші (жылы, ыстық деген мағынасына қарап айтса керек). Өйткені, жас төлдің тоңғағы қатты дейді. Тоңғақтың түбірі – тоң. Тоң>тоңға (жерге қатысты тоң) байланысты: Көрмеймін қайда барсам мұз бенен тоң (М-Ж., 170); Тонау (тон+ау) (кимін алып кету) туынды түбір. Тон>«ту» (ту қой) сөзімен байланысты болуы мүмкін. Зерттеушілер тон//дон этимологиясы санкр. Thauna `киім, көйлек` дегеннен шыққаны күмән келтіреді. Көптеген авторлар до:н ~ то: н ~ тон шеттен келген сөз дегенге қарсы. *Тон архетипінің негізін Щерба `халат, киім` дейді. Г. Дёрфер *ton формасын қарастырады. Тон сөзіне қатысты пікірді Ә. Құрышжанов та айтқан [76, б.7-15]. Тон – аттың әбзелі (мон), калм. Ыдыс, үй жабдығы; tjn jün «жүн», деген мағынасы да бар. Чув. Тон-сбруя. Тонау сөзінің: әшекейлеу, киімі, киіндіру, жалаңаштау, шешу, шешіндіру, аяғына дейін шешіндіру, терісін сыпыру, алу, тонау, тартып алу, талқандау, т.б. мағынасы бар. Б±л ќара ќасќа ат Айдабол к‰ліктіњ к‰лігініњ ішінде µсіп µнген майлы тон шегірдіњ шегірі Єліс‰йірдіњ ќара ќасќасы атанѓан екен (М-Ж., 89); Киім деген мағынасы кейін пайда болған. Л. Будагов тонның киім, көйлек, кафтан, тон, жүн, тері, аттың қылы, штан, етік, аяқ киім, әйелдердің жазғы киімі т.б. жиырмаға жуық мағынасы барлығын көрсетеді [8, б.753]. С.Е. Малов: тон – сыртқы киім, кафтан, тон, ақ тон, арығ тон, ашып кеткен сүт, тоңу деген мағынасын көрсетеді [11, б.121]. Тонның бір түрі алғалы – түлкінің терісінен тіккен тон (Будагов, 84). Себіл тон-оқ өтпейтін тон. Оқ өтпейтін, өлмейтін кісіні жан себіл дейді (Ш.У, 320). Тон – верхняя одежда (Радлов, 1176).

Түйін. М-Ж. Көпеевте: бөрлі тон (51); жақсы тон (65); хале тон (66); қатқан тон (116); сеңсең тон (55); *қамқа тон (кемха) (53); атлас тон (48) түрлері қолданған. Ш. Уәлиханов күрме тон (268), себіл тон (320) атап өткен. Ұрғашының жыныс мүшесінің үстіңгі (томпақ) және ішкі жағы > іші > ыстық > жылы > тоңғақ > жас төлдің қағанағы > тоң > дон > тон сияқты көрсетуге болар еді. Өйткені, жас төлдің тоңғағы қатты дейді. Тоңғақтың түбірі – тоң. Тоң > тоң (жерге қатысты тоң) байланысты болуы мүмкін. Тонау (тон+ау) (киімін алып кету) туынды түбір. Тоң~тон (ң~н) өзгерісін көрсетуге болады. Тон «ту» (ту қой) сөзімен байланысты болуы мүмкін. Тон > тонбал > іштон > іш <> тон. Тон (іші)<>іш (іші) (ішік) тұлғасы өзгерген түбірлес сөздер сияқты. Тон <>іш синоним.

Ішік. Ішігін бір мың теңге пат құндыздан, Тыстаған алтын арқау ұнамаққа (М-Ж.,. 75); Сонда хан үстіндегі жәннәт ішігін тастай біріп (М-Ж., 107);

М. Қашқари киім-кешекке байланысты: «киім-кешек» мәнін білдіретін – кезуt (кедзут) сөзі де «киді» мағынасындағы кезді (кедзті) етістігіне «т – t» дыбысы қосылып жасалған – дейді [10, б.38]. Кимешек-қараңыз. Киінді асыл киініп Хор қызындай сайланып (М-Ж., 243); М. Қашқари ішүк бұлғын, сусар және сол киілетін тері байбақ терісінен тігілген жылы киім – десе [10, б.97]; В.В. Радлов ічік зимняя кофта, шубка женщинъ. Ішік-шуба съ верхомъ – дейді [17, б.1515, 1552].

Орыс тіліндегі кафтан деген сөзді кейбір зерттеушілер түркі тіліндегі (қап+тон) сөздердің қосындысы деп қарастырады. М. Рясенен осы ізбен штаны (іш+тон) құралған деп есептейді.

Түйін. Тон <> іш: іш (ышқыр, іш киім, іш көйлек) сөздері туынды мағынасы құрамында кездеседі. Ал, -ік жұрнақ (қаз. бесік, есік; мон. хэсэг, бүлэг) құрамындағы қосымша. Ыштан, ышқыр, ішік түбірлес сөздер. Мәшһүр-Жүсіп ішік лексемасын киім мағынасында қолданған. Боламын өсе берсем мен күпі, қап (М-Ж., 165); Күпі > куфайка сөзінің шығу тегі бір соңғысы фонетикалық өзгерісті басынан кешірген. Тон (домпақ)>күпі (күптей) мағыналас болуы мүмкін. Іштон > тонбал ~ дамбал > шалбал (шалбар).

Дамбал. Атын жайып, көйлек-дамбалын шешіп, қаннен-қаперсіз [қанан-қабарсыз] ... қарап отырса, бір көк шолақ атты, көк шекпенді біреу – екі етегі жалп-жалп етіп, далақтап, екі көзі алақтап, атын басқа-көзге төпелеп [төбелеп], із өкшесі елсіз даладан шығып, дәнемемен ісі жоқ, Олжабайдың қақ қасынан шауып өте бергенде, Олжабай:.. (М-Ж., – Б. 126). Жейде дамбал аќ сањнан, жарѓаќ шалбар; Ыштанын түріп тізеге, Кемпірдің ұлы баяғы (Алпамыс, 215); Жейде – дамбал аќ сањнан, жарѓаќ шалбар жырым балаќ матамен єдіптеткен (Абай, 214); Будагов: а. штан ыстанъ, =штан дамбал – подштанник (1869: 628). П. [تنبان тонбан: штаны, подштанники, кальсоны; юбка] – штаны, чертики (Рүстемов, 85).

Шалбар. Садағтың бауы сартылдап, Масатыдан шалбардың, Сала құлаш балағы (Қобыланды, 58 б); Есен тентекті ±стап алып, тентекті µзініњ шалбарыныњ ішіне салып, аузын балаѓын буып, таудыњ басынан домалатып жіберіп, кµшіп кетіп ќалѓан … (М-Ж. ЌШ, 24); Жейде – дамбал аќ сањнан, жарѓаќ шалбар Жырым балаќ матамен єдіптеткен (Абай, 214); Л. З. Будагов былай деп жазѓан: тур. سالوار шалуа, кир. شالبار шалбар. Алт. Шалбыръ и шалмаръ, шаровары, штаны (сродно съ монг) [8, б.662]; В.В. Радлов: Чалбар [Теl] игреняя лощадъ; Чалбар – шаровары деген де мағынасын көрсетеді [17, б.1891]. Сол сияқты туман – томан широкіе, короткіе штаны, шаравары деген мағынасы барлығын да жазады [17, б.1518]. Радлов шалбар сөзін атқа қатысты қолданады. Негізінде атқа мінетін шалбарды түріктер ойлап тапқан. Чалба-шамандардың сылдырмаққа таққан лентасы (Радлов, 1891).

Түйін. Тон > кафтан (қап+тон) > іштон (ыштан) > тонбал ~дамбал > шалбал (шалбар) > тонбал (тон+бал)>бал>балақ. Бал: шабылған шөптің арасында жиналғанда қылып қоятын жал (С. Аманжолов, 1959: 361). Бал>бал+ақ. Шал>жүн деген мағына берген: шалма (бас киім), шалма (арқан), шалбар, шылбыр да байланысты сияқты. Шалбар~шаль басқа тілдердің негізінде игерілген түбірлес сөз болуы мүмкін. Шамандардың жалпы киген киімін шалбар – деген сияқты.

Кемзол~қамзол. Көйлегі жасыл атлас – жүз теңгелік, Камзолы бес жүз теңге бар хисапқа (М-Ж., 75); М. Қашқари: *камзол – барту (қысқа, жеңіл сырт киім) – дейді [10, б.476]. Шекпенмен бірге т‰ркі халыќтарыныњ ертеден келе жатќан киімдері тон (ќаптама, *ќамзолша тон), ішік, к‰пі, шапан, шекпен т.б. екендігін Б. Сағындықов жазған болатын [75]. Л. Будагов: тур. كمزان кемзãнъ, дурное шитье, кафтанъ дурно, грубо шиты [20, б.137]. Камзол – зат (ҚТТС, 505, 522). Камзол, -а; м. [camisoll, ал итал. Camicia – ішкі көйлек]. Ескіше ер адамның жеңсіз көйлегі (ТС, 185). Камзол – часть одежды ныне малоупотреб. Долгий жилет; безрукавая, короткая поддевка; фуфайка, куртка, куртка под верхнюю одежду; род татарского архалуха, зап. Женская безрукавая куртка (В.И. Даль. ТС, 2 том, 1881: 82). Кемсал (Шымк. Арыс) қамзол; қамзау (Диалек. Сөз. 1995: 94; 1999: 93, 153). Кәзекей - жеңі шолақ қамзол (Досқараев). Камзол-старинная мужская верхняя одежда, без рукавов (Ожегов, 1989: 174). М. Фасмер неміс-kamisol; француз - сamisole; итал. Camicinola тілдерінен ауысып 1702 жылы белгілі болғанын айтады (1967: 174). Кем сын. Аз, жетпеген, толмаған (ҚТТС, 1979: 597). Һәм–кем (МҚ, 1 том).

Демек, кемзал көне түркі тілінде кем +зал (сал > шәлі > салы-қараңыз) `жеңі жоқ, шолақ, кем` (киім) деген ұғым берген сияқты. Кемзал~кемпір салыстырыңыз. М. Қашқари АРТЫҒ әйелдер киетін кеудеше (желеткі) – деп сырт киімнің бір түрін жазады [10, б.8]. Ж. Манкеева да қамзол сөзіне мән берген [46, б.40].

Түйін. Кемзал (кем+сал) екі сөзден: кем (қысқа) сал (шәлі) құралып үшінші мағыналы сөздің тууына себепші болған. Мәшһүр-Жүсіп камзол және де лабас лексикаларын да қолданған.

Лабас.: Атлас лабас киіпті хале тонын (66); Лабас (лыпа) лебас – 1. Киім – кешек. 2. Тозығы жеткен көне киім (ҚТАПС, 109).

Түйін. Б±л сµздердіњ: жап > жабу > шап > шапан > шек > шекпен > міндер > µртік > салдыќ > кілем > шылаушын барлыѓыныњ маѓынасы бір, ќолданылуы єр т‰рлі сµздер деп білеміз.

Жарѓаќ. Осы ж‰рген он бірімізді де бір т‰сті ќылып ќара ќ±лын жарѓаќ киеміз деп (М-Ж., 51); Бекше батырдан – Тµпек батыр, µзі жалѓыз туып ќара жарѓаќты, к‰рењ атты атанып, ќыршын µліп, т±ќымсыз еткен (М-Ж., 53); «Ќу жарѓаќ Сарыбас» атандым, атќа таќым тиген жоќ, жарѓаќ ќ±лаѓым жастыќќа тиген жоќ (М-Ж., 27); Жейде дамбал аќ сањнан, жарѓаќ шалбар; Ыштанын түріп тізеге, Кемпірдің ұлы баяғы (Алпамыс, 215); Жейде – дамбал аќ сањнан, жарѓаќ шалбар жырым балаќ матамен єдіптеткен (Абай, 214). Құлынның терісінен астарсыз тігілетін тонды (жарғақ) – дейді (С.М., б. 114).

Академик Ә. Т. Қайдар жарғақ <> жар мағанасы бір екендігін ал, жар//жарғақ//жасық туралы идиоматичность и устойчивость фразеологизма объясняются созвучностью их семантики – дейді [41, б.133]. Мысалы: Жарѓаќ жастыќ кµпшігім жезді пыстан, Бір келісті сайманым топќа мінер (Абай, 214);

Жарѓаќ тек қана сыртқы киім ғана болмаған: жарғақ шалбар, жарғақ жастық, жарғақ құлақ, құлын жарғақ та болған. Құлын жарғақ – құлын терісінен тігілген, қысқы сырт киім, жарғақ шалбар да, жарғақ жастық та теріден тігіледі. Жарғақ құлақ – тура мағынасында жұқа тері құлақ. Көне түріктер теріні о баста жарғақ<көк-деген болуы керек. Жарғақ шалбарға байланысты М. Қашқари ӨМ//ҮМ. ӨМ//ҮМ: ыштан, шалбар, дамбал – деп [10,б.67]. Л. Будагов: дж. тат.يارغاق я иаргакъ 1) шуба безъ шерсти; кожаный кафтанъ, надваемый татарами кир. دارغاقили زارغاق родъ кафтана изъ выдланной и крашеной козловый кожи, ايشيكишикъ – такой же кафтанъ изъ крашеныхъ овчинь, каз. замша – дейді [8, б.325]. В. Радлов: шідам µте тегіс («очень гладкий») мағынасында, ал шидäн сµзін маќта салып сырыѓан, халат тєрізді сырт киім мєнінде келтіреді [17, б.1080-1081]. Ал Потанин: Джаргак, жаргак (жарғақ) – шуба из кожи жеребенка, крытая тканью (Потанин, 321). Ќ±лын жарѓаќ-ќ±лын терісінен тігілген, ќысќы сыртќы киім. К‰пі, шидем. Осы орайда ғалым Жанпейісовті қараңыз [37, б.131]. С. М±ќанов: Ќ±лынныњ терісінен астарсыз тігілетін тонды «жарѓаќ» – дейді [53, б.114].

Жарѓаќ сµзініњ т‰ркі тілдерінде бірнеше мағынасы бар: 1. Тері-ќырѓ. (арнайы иленген, ж‰ннен тазартылѓан), µзб. Диал. Шер. УНГ (арыќ ќозы немесе ќой), ±йѓ., ±йѓ. Диал. Jarr. (ќозы), Р. IV 32 (кыр., ќазан.- ж‰ні жоќ иленген), Vάm. ĊSрr 345. (ж‰нсіз); ќойдыњ аяѓы. (µњделген), алт. (тозѓан, ж‰ннен таќырланѓан); ж‰нніњ орны ќаѓылѓан-±йѓ.; тері-т‰рік. (ќолмен µњделген тері), ќќал. (µњделген), ±йѓ. Диал. Мал. УНС (ж‰ні жоќ), Jarr. (ќойдыкі), Р III 136-137 (шаѓ. – єлі иленбеген), Раv. С. (иленбеген), Vάm. ĊSрr. (жарѓаќ-ж±мсаќ); балѓары- Р III 136-137 (ќазан), Буд. (ќазан.); б±заудыњ терісі жазуѓа арналып µњделген- ±йѓ.; 2. (сыртќы) тері кµйлек- Zen. (шыѓ.-т‰рік.), Раv. С., Vάm. ĊSрr. (жарѓаќ); єбден киілген сыртќы киім-шув.; тон-ГАЯ (ж‰нсіз), Верб., Р III 136-137 (алт., леб.- тілмен жалаѓандай, ќаѓылѓан, тар.- ж‰ні сыртына ќаратылѓан, сырты ж‰н); ж‰ні бар ќ±лынныњ терісі – ќаз.; кафтан (былѓары)- ГАЯ, Верб., Буд. (ќырѓ. - µњделген, боялѓан ешкініњ терісі), Буд. (шаѓ., тат.–татарлар киетін киім), Абуш., Бор. Бад. (теріден жасалѓан); балѓары- Р III 136-137 (алт., леб.); шалбар – башќ. (теріден не былѓарыдан тігілген); былѓары дамбал – ќырѓ. (ж,арѓаќ, шым (сым – автор); жоѓарѓы ќолѓап-тат. диал. Тум. ЗС; 3. арыќ- ќ±м., диал. (+`азѓан`), ќырѓ. (ж,арѓаќ,тай); кірлеген, кір – башќ., диал. Макс.ВД; 4. ж±ќа тыѓыз келген тершік., ±йѓ. Шув.; ќаз бен ‰йректіњ аяѓындаѓы ж±ќашыќ тершік- Р III 136-137 (ќќал. Jарѓаk тамаk); ж±ќашыќ- тат. диалек. ДСТ (с‰ттіњ бетіндегі ќаймаќ; етті пысырѓанда шыѓатын сорпаныњ бетіндегі кµбік); малдаѓы жєне µсімдік организміндегі ж±ќа тері – шув., шув. диал.; балалардыњ орны, єйелдердіњ жыныс м‰шесіндегі заттыњ алмасуы (±рѓашы ±рыќ), балалардыњ жатыры-шув.; тув-таќырланѓан (±саќ малдардыњ терісі);

Жарѓаќ пен жары `былѓары, ќолмен µњделген тері` сµздері генетикалыќ байланысы бар екендігі дау тудырмайды. Жарѓаќ, м‰мкін жар (ы) -ѓаќ кішірейткіш ж±рнақтың ќосындысынан жасалуы м‰мкін. Тув. Чарѓаш – ѓаш басќа кішірейткіш ж±рнаќ берілуі де ұшырасады. Б. Аталай жарѓаќ сµзініњ т‰бірі жар дейді де, неге екендігін т‰сіндірмейді. В. Банг yarγaq туынды ж±рнаќ -q (yarγa) (гипотикалыќ) етістіктіњ негізі деп есептейді. А. Вамбери чагты жарѓаќ `жалтыр µњделген тері` дегенге жаќындатады немесе жар `жалтылдау, кµзді ќарыќтырады` – деп ешќандай лингвистикалыќ т‰сінік бермеген. Жары (ќ) сµзі кµптеген т‰ркі тілдерінде `жалтыр, жылтыр, кµз ќарыќтырады` деген мағына береді. Жарѓаќ пен жары (ќ) сµздері семантикалыќ мағынасы µте жаќын сµздер. Жарѓаќ сµзі т‰рік., ќ±м., ноѓ., тат. диалек., башќ., ±йѓ., алт., ќќалп., ќазан диалек., шыѓыс. т‰рк., шаѓ., жарѓаќ; йа (р) ѓаќ ±йѓ., жарѓаќ ќырѓ., тат., диалек., жарѓаќ ќаз., ќќалп., д`арѓаќ алт. с`урхах шув., йалхах шув.;

Ал, жарыќ сµзі: Жару етістігінен -ќ ж±рнаѓыныњ єсерінен істіњ нєтижесін, іс-єрекеттіњ сипатын кµрсететін сµздер µте кµп тараѓан: мысалы: йарыќ т‰рік диал. Маш.151, Кур. I. 178, т‰ік. Диал. DD 3, 1484, кар.к., кум., Мох. 6, Сат. 37, ноѓ., тат.диал. Тум. ЗС 120, бащ. Диал. Юс. А. 163, Мал. ПМК 95, КW 116, Ettuh. 279, Zaj. Bulg. I 24; йарык кар. Г.; йарык кар.т.; КW 116, Schütz АК 302; йаруќ ±йѓ., диал. Jarr. 150, Zen. II 9496 LNC 2446 NN VII 1036 Uig. III 37, Diz. 146, MA 562, Бор. ЛТ 147, Abu H. 121, Aф 0115, т.б. [22, 134-142].

Н. А. Баскаков: яруг < jaruy тюркского происхождения, в различных фонетических вариантах встречается во многих тюркских языках: др.-тюрк. jaruy – jaruq `разрез, трещина`, jaruq `область паха; место раздвоения`; в более поздних языках, например чагат. jaruq `щель, трещина, расселина`, и современных языках, например ног. jaruq `трещина, щель, расщелина горы` и др. Слова это семантически связано, с одной стороны, со словами jar- ~ žar ~ džar-, обрыв, крутой берег реки, крутизна`.

Слова jar- ~ žar ~ džar- `раскалывать, разрубать, расщеплять` и jar- ~ žar ~ džar-`обрыв, крутой берег, крутизна, овраг` (қараңыз: жәрмеңке, жәмшік, жамбыл, жамбы, балта, қылыш т.б. бөлімін – А.Қ.) генетически восходят к единой синкретической основе. Производное же слова jaruy – jaruq структурно представляет собой сочетание основы глагола jar- ~ žar ~ džar- `раскалывать, расщеплять, разрубать и афф. –uy/-uq, -yү/-ik, -q образующего имя результата действия jaruy – jaruq `расселина, обрыв, овраг` (т.е. то. Что является результатом расщепления, раздвоения) (Баск. 1985: -С. 108).

С. Малов: йылтыр- `шкура барашка`; казахск. Тат.: ільтір `мерлушка`; команск.: *єльтірі. РСл., 1, 826 [11, б.47]; Ж‰йріктіњ тері кеппес, с±лудыњ жидіген ќара *елтірісі кеппес деген бар ѓой (М-Ж., 32); Ендігі жерде ішін-ара ѓана мысал келтіретін боламыз. Дарыќ - алт., чарых – хак., чарыќ – тув., б±лар: `шаммен ќамтамасыз ету`, `жарыќ`, `шамныњ сєулесі`, жылтыр`, ашыќ аспан`, `ашыќ`, жарыќ ќылатын`, жар±ќ-ж±рќ`, сєулелену`, `ашыќ т‰сті`, `кµњілді`, тым ашыќ т‰сті`, `±шќын шашу` сияќты бєрі де семантикалыќ жаѓынан мағыналы сµздер. Демек, жарѓаќ пен жарыќ сµздерініњ т‰бірі жар болѓан болуы керек. Ж. Манкеева жарѓаќтыњ кµне мағынасы `тазалау`, `аппаќ`, `ашыќ` дейді [52, б.39]. Онда жарғақ лексемасы расында да жарыќ сµзімен семантикалыќ жаѓынан µте жуыќ сµз болѓаны.

Түйін. Олай болса, жарѓаќ пен жарыќ сµздері бір т‰бірден µрбіген деген ќорытынды жасауѓа болады деп ойлаймыз. Жоѓарыдаѓы айтылѓандардан байќаѓанымыздай «жарѓаќ» – деп µњделген тері кµйлекті де айтады. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қара құлын жарғақ (киім), жарғақ құлақ, қара жарғақтай (теңеу) қолданған. Жарғақ шалбар, жарғақ жастық (Абай). Жарғақ ~ жылтыр > ільтір > әльтірі > елтірі > ілтірі > әлтірі > сияқты тілдің даму барысында фонетикалық өзгерістерге ұшыраған. Елтірі варианты да Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қолданысында кездеседі. Жарғақ <> жарық < көн > көй >тері көйлек.

Көйлек. Көйлегімен су алып, итке құйды (М-Ж., 49); Көйлектірін киісіп қалды сасып (М-Ж., 67).

Е. Жанпейісов «кµйлек» «кµн» т‰бірінен шыѓуы м‰мкін деген пікір айтќан болатын. Расында да, «кµн», «тері» – деген ±ѓымныњ орнына ж‰рген. Осы орайда М.Қашқаридің әмшән иленген тері, қозы терісі – деген сөзінің де қатысы бар [10, б.96-40]. «Кµнніњ» арѓы тегі кµкпен байланысты болуы м‰мкін. Л. Будагов: кµйлек – кир. тоб. кÿüлякъ тур. كوتكراك көнірек, алт. кÿнекъ, ад. кöйнекъ, сокращ. кöйнэ, тур. осм. гöмлекъ كوملك, рубашка (въ кир. также женское платье) (Будагов, 161): 1) кöйнекъ 2) іöнÿкъ түр. от күймек (горячка) [8, б.171].

Кµйлек сөзін жейдемен алмастырады. Желкілдек µзініњ шынашаѓын ќанатып, аќ жейдесініњ етегін жыртып алып, µзініњ орда жатќанын, «маған ќырыќ биеніњ еті керек...» (М-Ж., 160); Шошып оянып, ұшып түрегеліп, үстінде боз жейдесі бар (М-Ж., 37); Арқам күнге күйеді, жейдем де жоқ (М-Ж., 46); Шыѓыршыѓы шірісе, Жегдедей* болмас панасы. *Жегде – жейде (Абыл, 171); Бөрігі жоқ, тақияшаң, Шапаны жоқ, жейдеше (Қобыланды, 143).

М. Малбақов: Склон сөздігіндегі егде куйляк атауының дұрысы жейде көйлек болуы ықтимал. Себебі: бір өңірде жегде, екіншісінде жейде, үшіншісінде жиде аталғанымен, Қазақстанның қай жерінде де сол мағынасында – ерлер көйлегі ретінде қолданылғанын жазды [77, б.15]. Көне заманда шалдар (ерлер) киетін етек-жеңі кең көйлекті «жейде» деп те атаған. Жейденің жағасы кең келеді. Оны «үшкіл» деп атайды (С.М., б. 116).

Көйлек `рубашка, рубаха. Бұл сөз барлық көне түркі тілінде фонетикалық өзгерістерімен кездеседі: қыр. көйнек, түркім., әзір., ұйғ. көйнәк, түр., кöjнöк//кöінäк. Осы мағынасында басқа фонетикалық варианты да бар: шағ. Кöңläк – кöңнöк, тар. Кöңнäк, кýlмäк, казан. Кÿlмäк (РСл, II, с. 1239, 1479). Осыған жақын көне түркі ескерткіштерінде айтылады: М. Кöңläк, тз. Кöмлäк//коглак, хаутсма күнлек. Б.Орузбаева ұйғыр тіліндегі көнәк формасына көңіл аударады да көн түбірінің орнына көң-ді қалап алады (Словообразование в киргизском языке. Фрунзе, 1964: 90). Ә. Қайдар: көйлек сөзі көй түбірінен және -лек аффиксінен тұрады – дейді [73, б.227]. Е. Жанпейісов көнек `түйенің терісінен жасалған` (ыдыс) түбірі бізше көң `тері, шеберлердің жасағаны` – дейді. Р. Шойбеков: Өзбек әйелдері қаралы күні көк киеді екен, осы ғұрыпты «көк киді» – деп атаған [74, б.17]. Б. Қарағұлова көйлек сөзінің кейбір түркі тілдерінде көйнек, көннек түрінде айтылатыны белгілі – деген [55, б.20].

Көйлек //көйнөк // көйнәк // кöjнöк // кöінäк // кöңläк ~ кöңнöк // кöңнäк // кýlмäк // кÿlмäк // кöмлäк // конглак // күнлек и ойр. Кÿнек (ОРС, с. 100), г.-алт. күнек, чув. кене `рубаха, рубашка` [78, б.130] Қараңыз: (Е. Жанпейісов, 16) фонетикалық варианттың негізгісі ішіндегі ең көнесі көң/көн шығуы мүмкін (бұл арада н>ң және н >й қараңыз: Серебренников Б. А. Гаджиева Н.С. 72) Көйлек сөзінің этимологиясын талдаған Е. Жанпейісовтің материалдарын қараңыз [7,б.16-17]. Тұрған жерінде өліп қалуға бар көндімбай, көнтерілерді қойса керек (М-Ж., 1907). Былғарының орнына көн мен сірі (М-Ж., 76);

Көн > көң <> көн > көй (Қараңыз: О перходе н>ң және н>й Серебренников Б. А. Гаджиева Н. С. 72). Кöñläк сөзіндегі көң / көн, көнәк мағынасы `тері`, біздің оймызша түбірі: кöjнöк / көйлек т.б. > көй< н>ң>й-деп әрірек апарамыз. Бұның куәсі кöjнöкчä = кöінäкчä `ердің астындағы терлік`; кöjнÿк = кöнöк `түйені сауатын көн шелек`; қырғ. Кööнöк = кöіläк `рубаха` (РСл, II, с. 1241; 1243). Кöjnüк der ledersah `тері қап`(Попе, 1938. С. 333); Салст.: кöнöк `шөңке` (МҚ. 1 том, 373 бет). Қазақ тілінің оңтүстік говорларында көнек лексемасы `көйлек, жейде` – деп аталуының да маңызы бар: Тойда құда, күйеуге табақ тартып, көйлек-көншек сияқты кәделерін алу (ҚТТС, 165). Бұл орайда, теріні `көк` деген ойымызды айтқан едік: Қыз Жібек екпетінен құлады, Өксіп-өксіп жылады, Қыз Жібектің бетін кереге көгі жырады – деген жыр жолындағы `көгі` сөзі теріден істелген заттық бұйым. Бұл туралы мына түсінікті келтіргенді лайық көрдік: Палочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжьей кожи, называемыми كوك кёкъ, гл. كوكتاو көктеу скръпить такими ремешками (Л. Будагов, 1869. т. I. 164). Қазақ тілін туыстас және түркі тілдерімен салыстыру нәтижесінде көне түркілер әр түрлі жабу мен жабындыны оның ішінде көйлек-көншектерді мал мен аңның терілерінен жасаған. Сол сияқты `көйлек, жейде, кафтан, көншек` қалмақ тілінде (эпоста) цасма, халх. цамц, бур. самса, алт., леб., тел. чамча, чаг. джамджа, бар. цамца (Номинханов Ц.Д.) Орыс тіліне енген цамса (замша) `жұқа тері` жүн жағы сыртына қараған бұғы мен еліктің өңделген терісін атаған [7, б.15-17].

Түркі тілдерінде пайда болған көйлек-көншек (көйнөк- көнчек) екінші компоненті өз бетінше қолданылмайды. Кейбір ескерткіштерде көнчек = йім = ічтон `шалбар, іштан, дамбал, ішкі киім`. Ә. Құрышжанов көйлек – көнчек `ішкі киім` – дейді [76, б.148] (Е. Жанпейісов материалдарын қараңыз). Л. Будагов: көне киімнің бір түрі – جكدك шңрың – (чегедекъ) جَدَك – деп атаған, тұрмысқа шыққан әйелдің сыртқы киімі, جَمْجَه цамца монғолша көйлек дейді [8, б.483, 487]. С. Малов: Сары Уйғырлар тулын – сәж тулын («кембеш» - деп, әйелдердің киімдерінің бірін, не сән әшекейлерін де анда-санда атайды – деп жазды [79, б.125]. Тулын>тұл-бөлімін қараңыз. Л. Будагов: тур. كرديه кÿрдіэ – платье короткое деп түсіндіреді (– С.122); а مدروس медрусъ – 2) киілген тозған көйлек (– С. 219); مينشاك минсек – іш көйлек, юбка (Вамб.) (– С. 275); кир. كويه кÿіа – стеганый халать, надваемый сверхъ جكده жгде рубахи (– С. 171) [20, б.122, 219, 275, б.171]. Л. Будагов: дж. كيبنك кипенкъ – платье جامه; кипек كيبك –верхній шерстян. Кафтанъ, надваемый отъ дождя – деп бірнеше мағынасын береді [20, б.172]. Дж. Тат. كوك кокъ (буква о нсколько смягчается въ ö) , тур. ад. Іöкъ, іöй 2) синій, баговый, сивый (масти), въ дж. ад. голубой, зеленый, зелень, лугъ, бух. өзб., монг. Осы мағынада (Л. Будагов, 1871, II т. 137).

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп көйлек сөзін итке су құятын ыдыс-метонимия ретінде және өз мағынасында да қолданған. Көйлек > көннек > көй > көн <> көк (тері). Киімдердің бір түрі-аяқ киімдер де Мәшһүр-Жүсіп шығармаларынан орын алған.

Кебіс. Темір арқан болғанда, темір - кебіс (М-Ж., 42); Кидім де кебісімді шықтым тысқа (М-Ж., 168); Сықылды қаралдысы кебіс басы, Оты жоқ, болған күмбез – оның қасы (М-Ж., 6); Оқалы кебіс мәсі – алпыс сандық (М-Ж., 75); В. И. Рассадин: алт. кебис, шор. кемис, хак. кибіс, тув. хевис `ковер`, которые представляют собой заимствование средневекового монгольского слова kebis `ковер`, зафиксированного в этой форме в старописьменном монгольском языке. Слово это широко бытует в современных монгольских языках: ср. монг. Хивис, бур. Хибэс, кам. Кевес, ордос. Кевис, дагур. Кибэс, в диалектах Внутренней Монголии хевис `ковер`. Само же монгольское слова является не чем иным, как заимствованием др. – тюрк. Kiviz, kiwiz `ковер`, варианта др. – тюрк. Kibiz, kiбiz `палас, кошма`. Со значениями `войлок, кошма` это древнетюркское слова в указанных тюркских языках сохраняется, дав закономерные для них фонетические рефлексы: алт кийис, хак. Киис, тув. Кидис. Таким образом, и здесь кебис монголизм, кийис и.т.п. – собственно тюркское слова [9, б.224].

Л. Будагов: алт. Кебісъ كبس 1) коверъ (конд. Кемісъ, монг. Кебесъ. Кир. Кябісъ = п. كغش хив. Кебішъ كبش кандалы, наложить кандалы كبش سالمق(112) п. كغش кяфшъ (каз. Произносять кявушъ, кяфшъ), колош (у персіянъ башмак съ высокими кабулками на подковкахъ, съ закорюченнымъ кончикомъ; надваются на носки и охватывають три четверти ступни), кир. Произносять кебісъ سارتلدق كبس родъ туфлей, كبس تيكوكا اوستا башмачникъ [20, б.112-131]. Ә. Б. Алмауытова кебіс – түбірі кеп берген (38) және де кебіс атауының түбірі ки етістігімен байланысты (-ыс, -іс) сөз тудырудың өнімді моделі – деп қарастырады (1994: 38, 46).

Расында да кебіс түркінің өз сөзі кеп түбірінен өрбіген аяқ киім атауы. Кебіс > кептірілген теріден жасалған аяқ киім. Боқмұрын білер кебімді (Манас, 288). Кебімді ки тіркесіндегі кебім шығу тегі бір сөздер. Кебіс > кебін > кебеже >кеп > қап (қалып) сияқты жорамал жасауға болады. М. Қашқари, Қ. Жұбанов – қараңыз.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев темір кебіс, кебіс мәсі, шоңқайма өкшелі етік, қара етік, көн етік, сары етік аяқ киімдерін қолданады.

Етік. Өкшесі етігінің мыжырайып (М-Ж., 88); Аяғыма кигенім шоңқайма өкшелі етік (М-Ж., 125); Қара етігің қолпылдап, Тоғай кезбе келіншек (М-Ж., 22); Сары етігің салпылдап Сазды кешпе келіншек; Көн етігің көлпілдеп, Ауыл кезбе келіншек (М-Ж. Ауыз әдеб. үлгісі, 22); М. Қашқари оғиқ-оғұқ мәсінің сыртынан киілетін тері байбақ сияқты көне аяқ киімнің бір түрін атайды [10; б.96-101]. Сығзығ: мәсі не етік тіккенде екі тігіс арасына салынатын сақтиян, былғары. Тізілдірік етік, мәсі секілділердің тұмсығына сәндік, әсемдік үшін тағылатын теңгелер, бастырма қапсырма әшекейлер (МҚ, 96, 524, 539). Етіктің бөлшектері: бас, қоныш, бас пен қоныш арасы белтір (балтыр), табанын – ұлтан, ұлтан мен бастың ұштасқан жерін жұлық деп атаған (С. М., 117).

Р. Сыздыкова: Обратим еще раз внимание на мотивирующий семантический признак слова тон- `закрывать`, поскольку подобное нам встретится и в слове эдик ~ этÿк, обозначающем `обувь`, а также различные ее виды, чаще всего сапоги`, реже – `башмаки, ботинки` и.т.п., а в целом, как отмечал Э. В. Севортян, это в основном `закрытая обувь, которая в древности представляла собой полусапожки или сапожки` (ЭСТЯ, I 320).

Основная версия происхождения этого тюркского слова, приводимая и в ЭСТЯ, принадлежит Г. Рамстедту, который сопоставлял еtük с маньчж. еtu- `одевать (ся), носить (об одежде)` и первоначально восстанавливал для тюркских языков глагол еtü- а затем исправил его на *ät- (очевидно, с подобной же семантикой). Кроме этого, в тунгусо-маньжурчких языках отмечено еще эевнское этик `одежда верхняя, женская (ПЭТЯ, 150).

Түйін. Зерттеушілер кэт//кэд түбір тұлғасын киіну, киію деп қарастырады. Олай болса, кэта (футболистер) киетін аяқ киімнің түбір тұлғасы кэт демек, түркі тіліндегі киіну, кию мағынасын беретін сөзбен түбірлес екендігі байқалады. «Етікшіге жолама – бізі тиер көзіңе, сөзі тиер өзіңе» – деген сөз қалған.

Қорыта келгенде, М-Ж. Көпеев шығармаларындағы киім атауларын: бас киім, сырт киім, іш киім, аяқ киім бөлуге болады. Олар өз ішінде: жыға, тәж, дулыға, бөрік, тақия, кепеш, айыр қалпақ, малақай, тұмақ, сәукеле, қарқара, орамал, шәлі, шалма, жаулық, кимешек, желек, шапан, шекпен, пешпент, тон, ішік, дамбал, шалбар, кемзал, лабас, жарғақ, көйлек, кебіс болып бөлінеді. Бұлардың ішінде түбірлес сөздер, мағынасы жағынан жақын лексика кездеседі. Мысалы: жыға, тәж, қарқара-дегендердің бір мағынасы тағатын қымбат тас. Орамал мен жөргем (ор>өр), сүлгі мен сулық (сү=су (сүңгі-қараңыз), томаға мен тұмақ (том>тұм), сырмақ, текемет, шекпен (сыр > шек > тік), сәлі, шәлі, сәлде, шаль, шалма, шалбар (сал), тон, ішік, дамбал, шалбар (тон > іш > тонбал > шалбал(р) > ыштан > іштон), кебіс, кебін, кебенек, кебім, қалпақ, кепеш (кеп > қалып) > көн етік > көн > көк > көйлек > тері. Жаулық > жау <> жап <> май > жауқазын, жаубүйрек (майлық), жаулық > жабу, малақай > мал > сауын > ақша, бөрік > бөрі, тақия > төбе, желек > желбір, жігіт-желең > желең > желек т.б. көрсетуге болады. Лапас > лыпа (кейбір жерде жаппа) > лабас. Сөздерді салыстыру арқылы түбір тұлғаның о бастағы мағынасын, не керісінше мағынасы арқылы түбірін табуға болады.

Баспана атаулары